Zagadnienie 9.docx

WPŁYW PIŚMIENNICTWA ŁACIŃSKIEGO NA ROZWÓJ JEZYKA POLSKIEGO W DOBIE ŚREDNIOPOLSKIEJ

Od średniowiecza podstawą i celem wykształcenia językowego było opanowanie łaciny. W ciągu doby średniopolskiej rośnie jej popularność. Odrodzenie sprzyja rozpowszechnieniu się łaciny wśród mieszczaństwa i szlachty. Stanowi ona znamię wyższego wykształcenia i starannej ogłady. Wykształcony Polak posługiwał się dwoma językami. Jakościowy poziom władania łaciną w XVI w. jest określany przez badaczy krytycznie. Nie wszyscy Polacy owej doby biegle łaciną władali. Nie znali jej chłopi oraz kobiety (jedynie uczące sie szlachcianki i mieszczanki).

W XVII i XVIII w. rozszerzyło się użycie łaciny głównie wskutek dydaktycznych zabiegów szkoły jezuickiej. Łacina była groźnym współzawodnikiem mowy rodzimej. Znajomość jej była udziałem kół wykształconych, wpływowych i kierowniczych. Stanowiła przedmiot ambicji ludzi, którzy chcieli zająć stanowiska polityczne, społeczne, kulturalne. Najwybitniejsi pisarze-humaniści, politycy, uczeni chociaż obrońcy mowy ojczystej ogłaszali swe dzieła po łacinie (Frycz Modrzewski, Jan Dantyszek, Klemens Janicki, Andrzej Krzycki). Język polski miał służyć raczej biedocie społecznej i umysłowej, a przez to już nosił piętno poniżenia i upokorzenia. Nabył on jednak znamienia niebezpiecznego narzędzia walki ze starym porządkiem. Łacina otwierała szeroko drogę do wielkiej literatury starożytnej oraz średniowiecznej i współczesnej renesansowej. Ona także dostarczała pisarzowi wypróbowanych środków wyrazu. Język polski miał zaś taką zaletę, iż był mową mas, był prężny, naturalny, bezpośredni. Łacina nie była współczynnikiem postępu, powstrzymywała pełny rozwój języka ojczystego.

W ocenie wartości udziału łaciny w rozwoju polskiej kultury należy wykazać się ostrożnością. Znajomość łaciny włączyła Polaków w międzynarodową społeczność europejską. Bez usług łaciny wielkie osiągnięcia myśli polskiej w średniowieczu i jeszcze w XVI w. nie znalazłyby pełnego i właściwego wyrazu, nie były by też szanowane jako składnik kultury ogólnoludzkiej. Renesansowa łacina, przyczyniała się w wielkiej mierze do doskonalenia się polszczyzny literackiej, zwłaszcza w zakresie składni i frazeologii. Na przełomie doby staro i średniopolskiej żyły dwa modele literackie łaciny: konserwatywny średniowieczny i nowatorski renesansowy.

Leksykalne wpływy łaciny rozwinęły sie w XVI w., jeszcze szerzej upowszechniły się w wieku XVII i przetrwały poza okres doby średniopolskiej.

Zalety posługiwania się łacną:

·         świadczyła o uczoności i wykształceniu

·         utwory zrozumiałe były dla obcokrajowców

Wady:

·         wzbudzenie braku poszanowania języka narodowego

·         zahamowanie rozwoju języka ogólnonarodowego i jego upowszechniania wśród szerokich mas społecznych

·         rozwój makaronizowania; występował w postaci nielicznych słów rodzimych z końcówkami łacińskimi wplecionymi w tekst łaciński. W Polsce maniera ta pojawiła się w poł. XVI w. i przejawiała się również nadmiernym wtrącaniem słów łacińskich w teksty polskie. Kres makaronizowaniu położyla dopiero reforma w 2 pol. XVII w.

Przyczyny makaronizowania;

Ø      stanowiły ozdobę mowy i rozmowy

Ø      starożytne sentencje i cytaty z klasycznych pisarzy, polityków. historyków posiadały urok i powage, dowodziły wykształcenia

Ø      użycie makaronizmu miało tez charakter eufemistyczny tj. łatwiej rzeczy nieprzyjemne i nieprzyzwoite wypowiadało się wyrazem zapożyczonym

Ø      był czasem objawem lenistwa mówiącego, który wolał użyć wyrazu obcego niż szukać odpowiednika polskiego

Ø      makaronizmom sprzyjało ubóstwo słownika polskiego, gdyż łacińskie zapożyczenie oddawało niekiedy lepsze, dokładniejsze znaczenie

Ø      latynizm mógł też spełniać funkcję bodźca estetycznego, uwydatniając uczuciowe zabarwienie wyrazu

Ø      stawało się zabiegiem stylizacyjnym

Ø      snobizm; chęć pokazania się z rzekomo wysokim wykształceniem, z przynależnością do warstwy panującej i elity kulturalnej

Wpływy łacińskie; 3 grupy;

1.      wyrazy oderwane; stanowiące nazwy urządzeń, instytucji, różnych działań ludzkich, wytworów umysłowej działalności, działy słownictwa specjalnego: akademija, absolut, recepta, senat, sukces

2.      nazwy osób od ich zawodu, działalności; aktor, fizyk, polityk, kapelan, profesor

3.      konkretne wytwory; ampułka, aparat, kałamarz, korona, tron

ZNACZENIE ŁACINY W ROZWOJU POLSZCZYZNY DOBY STAROLPOLSKIEJ

1. W związku z wielką rolą łaciny w średniowieczu (język Kościoła i uczonych, język międzynarodowy), musiała wywrzeć wpływ na język kościelny również w Polsce. I tak powstaje grupa leksykalna terminologii chrześcijańskiej (jako wynik chrystianizacji ludności w roku 966).
2. Jednakże jeszcze wcześniej (w X, a może i IX wieku) łacina oddziaływała na Śląsk i ziemię Wiślan (były one pod wpływem Mojmoriwców morawskich, gdzie w IX wieku działali Cyryl i Metody), następnie po upadku państwa Wielkomorawskiego przeszły pod panowanie chrześcijańskich Czech.
3. Wiek pojawienia się w polszczyźnie poszczególnych terminów chrześcijańskich jest niepewny z powodu braku bezpośrednich świadectw.
4. Do Polski wyrazy łacińskie dostały się za pośrednictwem języka czeskiego, np. anioł, ewangelia, kolęda,  pacierz, poganin.
5. Przez podwójne pośrednictwo (z łaciny przez medium niemieckie, potem czeskie) do języka polskiego przedostały się: chrzest, chrzcić, chrześcijanin, kościół, ołtarz, opat.
6. Na przełomie doby staropolskiej żył model łaciny konserwatywny (tzw. średniowieczny).
7. W Polsce istniała tradycja szacunku dla łaciny.
8. W wieku XV-XVI dalej dominowała łacina, z tym że w tych wiekach znali ją już nie tylko duchowni, zaczęła przenikać w szersze warstwy społeczności szlacheckiej i mieszczańskiej, do czego przyczynił się rozwój oświaty (prawdopodobnie wpływem łaciny należy również tłumaczyć zwyczaj stawiania przydawki przymiotnikowej po rzeczowniku do jakiego się odnosi np. język polski, łaska boska, dom rodzinny itp., podczas gdy w innych językach słowiańskich panuje tendencja odwrotna)
9. Wraz z szerzeniem się łaciny podniosły się głosy sprzeciwu wobec niej i obrony języka ojczystego. Pierwszym takim głosem było wystąpienie nieznanego z nazwiska mistrza Akademii Krakowskiej.
10. Dopiero później zaczęto odczuwać potrzebę posługiwania się językiem ojczystym; przyczynił się do tego m.in. ruch religijno-reformacyjny, przedstawiający swoje hasła w języku ojczystym.
11. Kres makaronizmom położyła dopiero reforma stylu w 2 połowie XVII wieku.