orzeszkowa_nad_niemnem.pdf

Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem (BN) oprac. Józef Bachórz

PISARKA ZNAD NIEMNA

Tytuł nawiązuje do Mickiewiczowskich uczuć do ziem nad bł ę kitnym Niemnem rozci ą gnionych lub

jest lapidarnym nazwaniem losu pisarki (na 69 lat tylko 10 przeŜyła z dala od miejsc rodzinnych).

ã 1852-57 na pensji sióstr sakramentek w Warszawie

ã 1858-63 w majątku męŜa w Ludwinowie (granica Polesia i Wołynia)

Orzeszkowa urodziła się 20 czerwca 1841 r. we dworze w Milkowszczyźnie (na północ od Niemna,

40 km od Grodna). Mieszkała tu w dzieciństwie i po rozstaniu z męŜem, aŜ do 1869 r., kiedy

musiała sprzedać zadłuŜony majątek. Odtąd na 41 lat związała się z Grodnem.

Rzadko wyjeŜdŜała na krótko do Warszawy lub Wilna. Jeszcze rzadziej bywała na Zachodzie

(1881, grudzień 1893, lato 1899 – kuracyjne pobyty w Wiesbaden w Niemczech, w czasie trzeciego

zajrzała teŜ do Szwajcarii). Wolała odwiedzać pobliskie dworki, gł. latem, gdy źle się pisało.

Ze szkoły wyniosła biegłą znajomość francuskiego, niezłą niemieckiego, umiejętność pisania po

polsku, wiadomości o literaturze (nauczyciel – Ignacy Kowalewski). Szkoła miała przygotować

głównie do ról towarzyskich i domowych, do Ŝycia umysłowego i lit. przygotowała się sama.

Po ojcu, Benedykcie Pawłowskim (~ Korczyński ???), Eliza odziedziczyła duŜą i wielojęzyczną

bibliotekę (gł. pisarzy francuskiego Oświecenia). Zmarł, gdy miała 3 lata. Babka jej o nim mówiła,

choć ubolewała nad jego niedowiarstwem i masoństwem.

Matka, Franciszka z Kamieńskich, po 3 latach wyszła za ziemianina spod Kobrynia, Konstantgo

Widackiego. Była piękną patriotką, rozmiłowaną w gestach symbolicznych. Eliza zarzucała matce

trzymanie się konwenansów, po zamęściu przestała jej ulegać.

MęŜa, Piotra Orzeszko (35 lat, gdy ona miała 17), naraiła jej rodzina. Ślub odbył się po kilku

tygodniach narzeczeństwa, 21 I 1858 r. Dwa lata minęły na wizytach sąsiedzkich, potem Eliza

zaczęła czytać (gł. Voltaire’a, Rousseau, Diderota, Micheleta, Thiersa i nowe publikacje).

interesowała się z zapałem demonstracjom patriotycznym lat 1861, 1862 w Warszawie

z młodszym bratem męŜa załoŜyła we dworze szkółkę dla dzieci ze wsi

Piotr był sceptyczny do jej działań, narastał kryzys, ale powstrzymała się z rozwodem, bo w

1863 w Ludwinowie pojawiły się „partie” leśne, była tam potrzebna (Piotr naleŜał do

„białych”, ale nie zamykał domu przed powstańcami)

Eliza angaŜowała się w posługi kurierskie; latem 1863 r. przewiozła do granicy z

Królestwem Romualda Traugutta (ostatni dyktator powstania w Warszawie)

Rozstali się początkiem 1864 r. W grudniu Piotr został aresztowany za sprzyjanie „miatieŜnikom”.

Nie przyznał się, ale nikogo nie wsypał. Skazano go na zesłanie, a Ludwinów skonfiskowano.

Nie pojechała za nim do Permu (wyrzucała to sobie jako błąd etyczny), ale gdy wrócił w 1867 r. do

Warszawy (na Litwę nie mógł) przeprowadziła proces rozwodowy (dostała go w 1869). Piotr zmarł

w Warszawie w 1874 r.

Zakochana była w Zygmncie Święcickim, o 5 lat starszym od siebie lekarzu. Nie wzięli ślubu z

powodu problemów z rozwodem, plotek, trudności z pracą (Zygmunt znalazł ją w Mińsku) i

zadłuŜenia Milkowszczyzny (nie dopuściła do licytacji, sprzedała dworek, ale pułkownikowi

rosyjskiemu pochodzenia angielskiego, bo Polacy nie mogli nabywać tu ziem, który odsprzedał

dworek rodowitemu Rosjaninowi – znów błąd etyczny).

W 1869 r. przeniosła się do Grodna – tu mieszkała matka i Stanisław Nahorski, adwokat. Był

Ŝonaty i opiekował się chorą Ŝoną, więc związek z nim odizolował Elizę od towarzystwa. Pobrali

się w 1894 r., gdy zmarła mu Ŝona (Eliza miała 53 lata, on – 68). Zmarł w grudniu 1896 r. Elizę po

śmierci (18 V 1910) pochowano obok niego na grodzieńskim cmentarzu katolickim.

Eliza chciała udowodnić, Ŝe wbrew ludziom, którzy rozwódce odmawiali wartości moralnych i

obywatelskich, potrafi pełnić poŜyteczną słuŜbę i pomóc swoją pracą (np. w 1885 r. przyczyniła się

do odbudowy Grodna spustoszonego przez poŜar).

Została w Grodnie równieŜ dlatego, Ŝe jej talent pisarski czerpał natchnienie z rodzinnych stron

(wolała pisać o ziemi nadniemeńskiej i Polesiu, Warszawa w Marcie jest mało przekonująca). A

swe zajęcia literackie traktowała jako najwaŜniejsze w Ŝyciu powołanie, misję, której trzeba

wszystko podporządkować (~ romantyzm), choć mówiła teŜ o słuŜbie ku poŜytkowi społeczeństwa.

Np. w czasie pobytu w Milkowszczyźnie (1864-69) napisała 10 powieści i 20 innych tekstów!

II.

PROBLEM MISJI PO KLĘSCE

Orzeszkowa była prekursorką pozytywizmu warszawskiego (praca u podstaw, wyŜszość prozy,

tendencyjność), co nie znaczy, Ŝe nie było między nią a pozytywistami znacznych róŜnic.

dla młodych (po 1870 – Świętochowski, Prus, Litwos) gł. przeciwnikiem było epigońskie

wierszotwórstwo i gawędziarstwo, ale czasem teŜ romantyzm z okresu „wieszczów” –

(gł. Franciszek Krupiński; zarzuty: lekcewaŜenie rozumu, uprzywilejowanie uczucia,

powstanie styczniowe)

Eliza krytykowała wierszoklectwo i bujanie w obłokach, postulowała dostrzeŜenie piękna w

postępie wiedzy i cywilizacji, ale nigdy nie walczyła z tradycją romantyczną, nie zdobyła

się na przytyki wobec powstania !

Wpływ na poglądy Orzeszkowej mieli przedburzowcy:

pokolenie literackie w Galicji, waŜne na kilka lat przed burzą 1863 r.

mieli poczucie kryzysu romantyzmu, oddalania się po 1848 r. od potrzeb społ.

chcieli odnowić tradycje patriotyczne i wiarę w lud, urzeczywistnić ideały demokratyczne

doceniali wielkich romantyków sprzed okresu mistycyzmu, wskrzeszali treści tyrtejskie

(czołowy poeta to Mieczysław Romanowski, zginął w powstaniu)

· dopominali się o pisarstwo dąŜnościowe (powieści Walerego Łozińskiego)

Ślady tych idei u Elizy:

(1866) Obrazek z lat głodowych w „Tygodniku Ilustrowanym” - debiut, Kilka uwag nad

powie ś ci ą i O „Historii cywilizacji angielskiej” przez Henryka Tomasza Buckla w „Gazecie

Polskiej”

dzieło Buckle’a ukazało się we Lwowie w 1863 r. w „Dzienniku Literackim” (pismo

przedburzowców)

w Kilku uwagach... zawarła postulat tendencyjności, za patronów podając Kraszewskiego i

Korzeniowskiego, Adama Pługa i Zygmunta Kaczkowskiego, wspominała o George Sadn i

Wiktorze Hugo (była to kontynuacja rom. przewodnictwa ideowego)

kontynuowała apele sprzed 1863 r. – wspomaganie krzywdzonych, pracowitość, zajęcia

uŜyteczne, zawody inteligenckie (inŜynier, nauczyciel) i rzemieślnicze, więzi sąsiedzkie,

przeciwstawiała snobistyczne dwory ziemiańskim domom

dodawała nowe tematy – kwestia kobieca ( Ostatnia miło ść 1867, Pami ę tnik Wacławy 1871,

Na dnie sumienia 1872, M arta 1873), kwestia Ŝydowska ( Meir Ezofowicz 1878), wieś

chłopska ( Niziny 1884, Dziurdziowie 1885 – powieści w nowym stylu)

ewoluowała od narracyjnych dopowiedzeń, apelu i komentarza do opisowości

W 1880 r. młodzi zyskali przewagę, ale wciąŜ pilnowali się i krytycznie podchodzi do siebie.

(1879) O powie ś ciach T.T. Je Ŝ a... – krytyka nadmiaru tendencyjności, ulegania modom,

traktowania literatury jako zwierciadła rzeczywistości

powieść musi wnikać w kolizje i dramaty Ŝycia, stawiać pytania, selekcjonować materiał;

postulowała zintegrowanie wymowy dzieła z bezstronnym obrazem rzeczywistości (sama

pisała nowe powieści, np. Nad Niemnem , Cham )

Do 1883 r. (publikacja Ogniem i mieczem ) powieściami zajmowali się Kraszewski, Zygmunt

Miłkowski (JeŜ), Orzeszkowa, a Sienkiewicz, Prus, Świętochowski byli gł. publicystami.

Kraszewski pisał powieści historyczne (1876, Stara Ba śń), ale za Tainem uznawano gł.

powieści o tematyce współczesnej (np. 17 powieści Orzeszkowej wydanych do 1883 r.)

Sienkiewicz nagle powrócił do historii i do patriotyzmu konserwatystów szlacheckich, nieco

ksenofobicznego, batalistycznego z mesjanistyczną wiarą w opiekę boską

Prus odpowiedział recenzją krytyczną (1884) i Placówk ą (1885-86) oraz Lalk ą (1887-89),

powieściami „z wielkich pytań epoki”

Orzeszkowa nie lubiła Henryka od kiedy w 1881 r. postawił Prusa nad nią; jego zwrot

ideowy uznała za słabość charakteru, zwabionego salonami; potem dotknęło ją, Ŝe dostał on

Nobla (1905), bo czuła się jego rywalką, choć nigdy publicznie go nie skrytykowała

zarzuca Trylogii tanią sensację, bez głębszej myśli i uczucia; doceniała to, Ŝe Sienkiewicz

upomniał się w powieści o miłość Ojczyzny (odblokowało to w niej chęć jawnego pisania o

patriotyzmie, ale napisała powieść współczesną i to dot. 1863 r. – Nad Niemnem )

III.

O PISANIU NAD NIEMNEM

Lęk o przyszłość społeczeństwa emanuje z Dziurdziów i Nizin . W 1884 r. w liście do Karłowicza

wspomniała, Ŝe będzie pisać o szlachcie zagrodowej.

to środowisko poznała w Miniewiczach u panien Kamieńskich

właściciel, Jan Kamieński, był na zesłaniu po 1863 r. (wrócił w 1887)

czuła się zawsze wieśniaczką, w mieście zamieszkała w wieku 27 lat

spotykała się tam ze schłopiałą szlachtą w Bohatyrowiczach i chłopami białoruskimi

Końcem lipca 1885 r. miała plan powieści: panna ze środowiska obywatelskiego chciała wyjść za

zagrodowca (tytuł: Mezalians ). Nie miała to być powieść o lękach i obawach, ale o nadziei. temat

mezaliansu wzięła z Kollokacji Korzeniowskiego (Kamila poślubia ubogiego, ale szlachetnego

Józefa Starzyckiego). „Tyg. Powszechny” zapowiedział juŜ druk Mezaliansu .

W 1886 r. zaczęła na dobre pisać, ale zmieniła tytuł. Stary uwydatniałby prywatny romans, nowy –

rodzinne strony autorki, o której wiedziano, Ŝe jest „stamtąd”. Lista postaci w 1886 r. była prawie

gotowa. Nie ma Andrzejowej, ale Kirłowa ma kilka jej cech (tajemnicze cierpienie, Ŝałoba).

Zmieniła potem imiona Bohatyrowiczów i dodała ich więcej. Z Ŝycia wzięła Eliza botanikę, folklor

i objawy trwania idei ojczyzny.

W listopadzie 1886 r. wyjechała do Grodna i tempo prac spadło, miała migreny i chwile

zniechęcenia. W grudniu jej słuŜąca wychodziła za Bohatyrowicza, więc uczestniczyła w weselu.

W marcu 1887 miałą gotowy II tom i pojechała do Warszawy. Przy wyjeździe w kameralnym

gronie urządzono jej uroczystość 20-lecia pracy pisarskiej. Prace nad III tomem ruszyły dopiero w

lecie, gdy wróciła do Miniewicz. W sierpniu tom był gotów, a ostatni odcinek ukazał się w ostatnim

numerze 1887 r. Natychmiast sporządzono wydanie ksiąŜkowe.

IV. GLORIA VICTIS

W 1910 r. wyszedł tom opowiadań o powstaniu styczniowym pt. Gloria victis . Było to moŜliwe po

zelŜeniu cenzury po rewolucji 1905 r. Odnoszono się juŜ powszechnie pozytywnie do powstania.

Akcja Nad Niemnem rozgrywa się od 2. połowy czerwca do końca sierpnia 1886 r. Tylko 10 dni

jest ukazanych dokładniej. A tylko w 2 z nich nie ma odwołania do 1863 r.

gdy Marta i Justyna wracają z kościoła, widok młodego furmana przypomina Marcie czasy,

gdy jego stryj śpiewał Bywaj, dziewcz ę , zdrowa, ojczyzna mi ę woła

rozdział 3 opowiada losy braci, wspomina, Ŝe po 1863 r. wszystko zmieniło się w pasmo

upokorzeń, zawodów i waśni, przedtem były czasy wzlotów nad poziomy

szczególną rolę mają rozdziały: 4/II (Mogiła) i 2/III

Mogiła to nie cmentarz, ale miejsce szczególne. Powstańców było 40 (jak męczenników z

pierwszych wieków chrześcijaństwa). Wyszli z domu w czas wiosny, w maju, odświętnie odziani;

polegli latem, w porze dojrzewania i plonowania; opłakano ich, ale pozostali między Ŝywymi.

Jan prowadzi Justynę tę samą drogą, którą oni szli, pokazuje kolejne stacje. Las gra muzykę

organową, wiatr uruchamia muzykę dzwonków. Do sanktuarium wybrali się w szczególny czas –

niedziela, lipiec (rocznica 22), przed podjęciem Ŝyciowej decyzji, która wtedy juŜ zapadła.

Mogiła jest jak ziarno Goreckiego, czeka na porę do wyjścia. nie ma tu mesjanistycznej wiary w

posłannictwo, profetycznego przewidywania przyszłości, ale jest idea obcowania duchów, grobu

jako kolebki odnowionego istnienia, chrześcijańska koncepcja sensu cierpienia.

Narracja nie jest rzeczowo-opisowa, ale podniosła i symboliczna. Choć mowa pozornie zaleŜna

„strzeŜe” realizmu. Taka zmiana narracji dotyczy wszystkich fragmentów o dziedzictwie ideowym

1863 r (np. rozpacz Andrzejowej po „stracie” syna - wierność tradycji powstania jest najlepszym

sprawdzianem wartości człowieka).

Wartości to: podtrzymywanie narodowości, ponoszenie ofiar i wyrzeczeń w niewoli, budowanie

demokratycznego społeczeństwa z myślą o przyszłości. Naśladowanie ducha idei „tamtych”, a nie

powtarzanie bezmyślnie ich czynu zbrojnego.

Bohaterowie negatywni są odpowiedzialni za marnowanie energii, obojętność na stan kraju, ale

nigdy świadomie i jawnie nie naigrawają się z przesłań 1863 r. Tylko Zygmunt się wybija – i jest

oceniony gorzej niŜ Dominik, który załamał się na zesłaniu, ale nie zerwał przynajmniej z rodziną.

Patriotyzm i kosmopolityzm (1880) – poczucie przynaleŜności narodowej to warunek zdrowego

kosmopolityzmu, czyli braterstwa, zgody i współpracy narodów. Bez przywiązania do narodowości

człowiek pozbywa się cennych składników osobowości (w ksiąŜce bardziej stanowczo to ujęła).

Tradycje ideowe 1863 r. są wpisane w dziedzictwo młodego pokolenia (Witold), które podnosi się z

upokorzenia ze śmiałą wiarą w jutro. Pierwsi pozytywiści zagubili gdzieś sens, wypaczyli go w

sobkowską zapobiegliwość (Darzeccy) lub uznali ideały za sentymentalizm (Benedykt).

Nowa faza wymaga połączenia programu narodowego i ideałów demokratycznych z myśleniem

pozytywistycznym (praktyczność, wola pracy, poszanowanie nauki). Hasła pozytywistyczne mają

rodowód powstaniowy (przezwycięŜanie przesądów kastowych, praca u podstaw, solidarność).

Dzięki młodym opowieść legendowa o 1863 r. nie wdaje się w komplikacje historyczne. Jan

pamięta kilka scen-syntez (rodem z cyklów Grottgera: Polonia 1863, Lituania 1864-66), a Witek

urodził się po powstaniu, lecz jest podobny do stryja, którego kult podtrzymuje.

Mamy tu niewyraźne wstawki o konflikcie białych i czerwonych (waśnie sąsiedzkie, konflikt

Andrzeja z Darzeckim). Nie ma wzmianek o zamachach skrytobójczych, o wallenrodyzmie

(Kraszewski), o pomyłkach (Prus), nie ma pytań o postawę chłopów (śeromski).

Eliza musiała pisać mową ezopową (peryfrazy, synekdochy, metonimie, symbole, alegorie,

niedopowiedzenia, skróty), co sprzyjało przemilczaniu spraw draŜliwych. Nie godziło się o nich

debatować na oczach wroga (cenzora).

Powstanie wg niej zwróciło uwagę na Sprawiedliwość i Wolność – niezbędne warunki dla

naturalnego rozwoju (organicyzm Spencera). Mogiła to drogowskaz dla młodych, walka i ofiarność

to czynnik konieczny postępu – powstanie więc było ogniwem naturalnego procesu.

Rehabilitacja powstania w 25 rocznicę przyćmiła głosy Asnyka ( W 25-t ą rocznic ę powstania 1863

roku ) i Prusa ( Lalka ).

NATURA – KULTURA

Wg schematu powieści realistycznej, na początku trzeba przedstawić miejsce akcji.

Orzeszkowa opisuje krajobraz w lotu ptaka, z punktu emocjonalnego – cieszy się urodą znajomej

ziemi (znajomej z Pana Tadeusza ). Jak u Mickiewicza, natura jest wszechobecna w utworze.

opis natury podlega konwencji opisu realistycznego

w opisach tych najczęściej (z wyj. partii o 1863 r.) widać wzruszenie, metaforę, porównanie

wiele metafor jest konwencjonalnych, ale są teŜ wyrafinowane koncepty i poetyzmy

wyłania się kraina piękna i bezpieczna, nad którą czuwa niebo, a ona jest pełna Ŝycia i Ŝyciu

sprzyjająca; całość otoczona jest zakolem rzeki – zewsząd widocznej, odwiecznej

Opisy Niemna pełne są sensów symbolicznych: woda Ŝywa (ścieŜki do domów wydeptali ci, co

noszą konwie i łowią ryby), obmywa i oczyszcza, łączy ze światem (łodzie i „płyty” płyną do

portów), powiernik tęsknot, smutków i marzeń (pieśni), rzeka miłości (pierwszy pocałunek),

prapoczątki (tu osiedlili się praojcowie), straŜnik dziejów (walki, mogiła).

Opisy są bardzo kobiece:

zwierzęta nie występują tu częściej niŜ w tradycyjnych powieściach XIX-wiecznych (na

polowania chodził Andrzej z Jerzym, Benedykt je lubi, ale nie towarzyszymy mu na nich;

konie nie są rumakami, ale pracowitymi pomocnikami ludu; inne zwierzęta to psy, bydło,

pszczoły, ptaki, owady i motyle)

mnóstwo tu świata roślinnego (140 gatunków roślin i ich odmiany), co tworzy obraz

ojczystego Edenu, bogactwa Ŝycia, ma teŜ wartość kulturową (Eliza robiła zielniki, miały

one walory estetyczne, ale teŜ słuŜyły poznaniu rodzimej przyrody, docenieniu wiedzy

ludności wiejskiej na ten temat) ã Ludzie i kwiaty nad Niemnem

Eliza podziwia przyrodę i wymaga od człowieka szacunku dla niej

nie ma tu Darwinowskiej walki o byt, jest przedromantyczna (Rousseau) idea wartości

natury i obcowania z nią w zgodzie, postulat szanowania jej autonomii (istnieje ona nie

tylko dla człowieka, mamy obowiązek ją poznać i chronić, jak lud, np. Jan i pszczoła)

Z naturą wiąŜe się pojęcie człowieczeństwa wysokiej próby i prawdziwej kultury, mimo Ŝe nie ma

tu szkół, ludzie jedynie piszą i czytają po polsku. Odcięcie od natury prowadzi do degeneracji

(Emilia), czemu pomagają lektury zagraniczne (Byron, Musset, Dumas-ojciec, Hugo-poeta). Do

winowajców patologii Eliza nie zalicza wieszczów ( PT nie ma Zygmunt ani Emilia, ale Anzelm, a

Benedykt powtarza cytaty z Ody do młodo ś ci ).

Psychologia mniej absorbuje autorkę niŜ problematyka społeczna i obyczajowa i dydaktyka

pozytywistyczna (moŜna by rozwiną portret RóŜyca, który jest mniej „negatywny” od Zygmunta).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: