R. Caillois, Teoria święta.doc

R. CAILLOIS, ŻYWIOŁ I ŁAD, TEORIA ŚWIĘTA, S. 121-160

Mimo oczywistych różnic, święta przedstawiają identyczne cechy niezależnie od poziomu kultury.

I.                   Święto jako nawrót do sacrum

Cechy święta:

- marnotrawstwo, nadmierna hojność

- frenetyzm i podniecenie (wzmagane np. przez taniec, muzykę), przechodzące w orgie i paroksyzm żywotności

- wkroczenie w inny świat, rządzony przez inne siły

- czas żarliwych przeżyć i przeistoczenia- człowiek żyje wspomnieniem minionego święta i oczekiwaniem następnego

- czas wesela i jednocześnie niepokoju, poprzedzane postem, milczeniem, obostrzonym tabu

- czas panowania sacrum!

Porównanie życia w czasie powszednim i w czasie święta

                                                             KONTRAST

Najlepiej widoczny w społeczeństwach eskimoskich (tam lato to powszedniość, rozproszenie; a zima to święto- ciągłe podniecenie religijne) i u Indian („W zimie to co święte jest górą, w lecie to co święte jest dołem”). à zmiana pór roku wpływa na zmianę morfologii społecznej.

Schemat:  zimaà świętoà skupienie społeczneà przekazywanie mitów i obrzędów

W życiu powszednim sacrum przejawia się wyłącznie poprzez zakazy (czyli w postaci negatywnej!), występuje jako „zastrzeżone”, „oddzielone”.

- Te zakazy mają na celu utrzymanie porządku codzienności

Podczas święta te reguły ulegają zawieszeniu- pełna swoboda!

- jest to wyładowanie aktywności po długotrwałym utrzymywaniu jej w ryzach

- ta aktywność stanowi warunek magicznej skuteczności świąt (tzn., że dzięki niej obrzędy okażą się pomocne, kobiety płodne, wojny wygrane itp.)

CEL ŚWIĄT: odnowienie natury (ona sama cyklicznie się odnawia) i społeczeństwa (rozpoczyna nowy cykl życia)

Wszystko, co istnieje musi się odmłodzić- a dokonuje się tego przez powtarzanie stworzenia świata, poprzez powrót do „tamtego czasu”, czasu mitycznego, świętego (à patrz: antropologia)

Świat to kosmos o regularnym rytmie i porządku. Ten porządek jest utrzymywany dzięki zakazom. Ale mimo istnienia zakazów świat gromadzi odpadki, zużywa się, stąd też potrzeba okresowej regeneracji, która dokonuje się w trakcie święta.

Funkcje święta to odradzanie rzeczywistego świata poprzez:

1)     Usunięcie odpadków, anulowanie grzechów, wypędzenie starego czasu

- dokonywać się mogło np. przez wygnanie/ śmierć kozła ofiarnego lub jakiejś personifikacji starego roku

2)     Wymuszenie nadejścia nowego świata

- aby je osiągnąć, trzeba zwrócić się do stwórczej mocy bogów i powrócić do początków świata, zwrócić się ku siłom, które wtedy przeobraziły chaos w kosmos

czas mityczny- wewnętrznie sprzeczne powiązanie:

- chaosu (nieograniczoności, ale też strachu)

Święto- aktualizacja praczasów, kiedy wszystko dopiero przybierało kształt, gdy nie było norm, kształtów, ustaleń (stąd też brak zahamowania w trakcie święta, stąd też również uczucie niepokoju towarzyszące ludziom w tym czasie)

Wraz z ukształtowaniem świata i człowieka zamknęła się możliwość zmian, bowiem ład i porządek nie może iść w parze z brakiem norm i istnieniem wszelkich możliwości. Wszystko uzyskało swoje granice, a zakazy miały na celu je utrzymać.

Kosmos wyłonił się z chaosu wraz z pojawieniem się śmierci (różnie uzasadnianej przez różne mitologie, np. poprzez grzech Adama i Ewy)

- i Złotego Wieku (nie znano pracy, wysiłku; odpowiada koncepcji raju, dzieciństwa świata i człowieka jako czasu beztroski)

- przeważnie w mitologiach złoty wiek następuje po chaosie

- przykład: samo pracujące łopatki do śniegu w wyobrażeniach eskimoskich na temat czasu mitycznego: z jednej strony fajnie, bo nie trzeba podejmować wysiłku, z drugiej obawa, żeby łopatki nie wymknęły się i nie zagroziły człowiekowi

Więc święto stanowi otwarcie ku wielkiemu czasowi, który odmłodzi świat, gdy ten się w nim zanurzy (świat w tym wielkim czasie)

Akt odnawiania świata czyli czasoprzestrzeni mitycznej

- w czasie odnawiania roślinności lub pojawienia się zwierzęcia totemicznego w większych ilościach

- pielgrzymki

- powtarzanie rytuału twórczego przez naśladowanie gestów i czynów herosa, zakładanie masek, czyli utożsamianie się z praprzodkiem

Chodzi o to, by spowodować obecność i działanie istot z okresu twórczego (bo jedynie oni mogą przywrócić odnowienie światu)

Sposoby na spowodowanie obecności:

- recytacja mitów

- malowanie wizerunków przodków na skałach i grotach

- spektakle udramatyzowane ( przedstawianie ~teatralne historii mitycznej, tańce, muzyka)

Jakie uzasadnienie ma łamanie zakazów (np. spożycie mięsa ze świętego zwierzęcia) podczas święta?

- podczas święta członkowie klanu identyfikują się z istotami z czasów mitycznych, które nie znały zakazów, sami przeistoczyli się w przodków (oznaką tej metamorfozy są maski i ozdoby). Mogą więc zabijać i spożywać święte zwierzę- wraz z nim wchłaniają nowy przypływ sił żywotnych. Gdy święto dobiegnie końca i ład zostanie przywrócony, znów będzie obowiązywał zakaz.

- tzw. zbawczy kanibalizm- jedzą zwierzę symbolizujące bóstwo, a z tym bóstwem przecież sami się utożsamiają w czasie święta.

Obrzędy płodności i inicjacji

- analogia, paralela: odrodzenie natury- odrodzenie społeczeństwa

- inicjacja: np. nowicjusze zachowują się jak małe dzieci, których trzeba wszystkiego nauczyć, a aktorzy ucieleśniający boskich przodków przedstawiając im wszystko po kolei.

Do tego dochodzi zapoznawanie nowicjuszy z mitami i z tajemniczym i świętym dziedzictwem plemienia oraz taniec

- przed inicjacją, człowiek jakby nie należał jeszcze do ładu świata a zatem naruszenie przez niego norm nie zagraża światu i jego porządkowi. Zatem dzieciństwo człowieka odpowiada dzieciństwu świata jakim był Złoty Wiek.

Kiedy przypadają święta?

- bardzo często przypadają na 12 ostatnich dni w roku. Te dni nie przynależą żadnego miesiąca, ani roku (co wynika z zestawienia 2 kalendarzy- księżycowego, wg którego liczy się miesiące, oraz słonecznego, wg którego liczy się rok). Są więc idealne do odtwarzania czasu świętego, czasu wyłączonych zasad

Przeważnie święta obchodzi się w okresie przesilenia w rytmie pór roku- gdy natura się odnawia następuje oczywista przemiana (np. zima w społ. arktycznych i umiarkowanych; pora deszczowa w społ. tropikalnych)

Powrót zmarłych

- w okresie święta następuje zlanie się świata i zaświatów. Praprzodkowie lub bogowie uosobieni przez zamaskowanych tancerzy, przybywają by zmieszać się z ludźmi i dokonują wyłomu w biegu historii celem odnowy rzeczywistości

- dzieje się tak, gdyż w czasie zawieszenia powszechnego ładu wszystkie przegrody upadają, i zmarli mogą odwiedzać swoich potomków

II.                Rozpasanie i jego funkcja

W czasie święta panuje zamęt, wykroczenie poza przepisy, naruszenie wszelkich miar, dlatego, że zawieszony zostaje porządek świata.

Funkcje rozpasana i szału:

- odtworzenie warunków mitycznej przeszłości- chaosu

- nadużycia świadczą o nadmiarze siły żywotnej, która rokuje pomyślność i obfitość po odnowie rzeczywistości, czyli w czasie powszednim

- występuje najczęściej w obliczu zagrożenia wg schematu:

zagrożenieàpotrzeba odnowy à swoboda

Rodzaje świętokradztw (łamania zasad)

1)     Świętokradztwo społeczne po śmierci króla (sytuacją zagrożenia jest tutaj brak władcy)

- król- uosobienie ładu, strażnik porządku, toteż jego śmierć powoduje uwolnienie się nieładu

- grabieże, rozpusta

- okres swobody trwa tyle ile proces rozkładania się zwłok królewskich (bowiem rozkładające ciało stanowi zagrożenie)

2)     Świętokradztwa pokarmowe i seksualne

- ceremonie odrodzenia świętego zwierzęcia i inicjacji

- dokonuje się przez zabicie i spożycie świętego zwierzęcia oraz przez łamanie prawa egzogamii

- mają na celu zapewnienie grupie przetrwania i płodności (sytuacją zagrożenia jest tutaj brak przetrwania)

3)     Mity i kazirodztwo

- zgodne z przykładem danym przez boskich praprzodków (np. Kronos i Reja, Nut i Keb)

- kazirodztwo łączyło się w mitologii ze stwarzaniem (zagrożeniem jest więc tutaj brak płodności wszelkiej- połowów, zboża, dzieci itd.)

Znaczenie rozpasania seksualnego

- przykład: Chiny:

* na co dzień- bariera zakazów płciowych- kobieta i mężczyzna wszystko robią osobno

* od święta- przy wszelkich czynnościach, w czasie których coś się tworzy (wytapianie, orka obrzędowa, ofiary) występuje współudział kobiety i mężczyzny

- cel: „współdziałanie płci było tym skuteczniejsze, że jako zakazane w normalnym czasie, rezerwowano je dla momentów sakralnych).

Zachowania w  czasie świąt

- obżarstwo i pijaństwo „pomyślność przyszłych zbiorów wymusza się szafując zawartością spichlerzy”

- hojność „wymiana podarków pociąga za sobą obfitość dóbr”, „każdy spodziewał się za to uzyskać lepsze korzyści z przyszłych prac”

- elementy dźwiękowe (krzyki, drwiny) i ruchowe (tańce, orgie)

- rozpasanie seksualne (patrz wyżej)

! wniosek: przebranie miary w czasie świąt zapewnia pomyślność z czasie zwykłym

Przebranie miary à płodność

Przedrzeźnianie władzy i świętości

- skoro święto to przywrócenie chaosu, to musi odtwarzać odwrócenie wszystkiego, stąd też np. odwrócenie ról: poddany stawał się na 1 dzień królem, niewolnik- panem itp.

- …ale potem ten „król” był często składany w ofierze (rola kozła ofiarnego)

- brało się to z mitów o czasowych władcach sprawujących rządy wtedy, gdy królowie odchodzili, by odpokutować za grzechy wynikające ze sprawowanej funkcji

- z czasem człowieka zastąpiono kukłą do „zabicia” i święto zyskiwało w ten sposób charakter parodii.

- bywało, że parodie przyjmowały postać bluźnierczych żartów (np. nabożeństwo ku czci osła), które odzwierciedlały dawne tendencje do okresowego obalania porządku rzeczy

[oczywiście w okresie około noworocznym jako echo robienia wszystkiego na opak i w nadmiarze w czasie przywrócenia chaosu]

Święta:

1)     Na opak

- co odzwierciedla chaos trwający na początku czasów, przywraca czas mityczny

2)     W nadmiarze

- co wróży pomyślność i płodność w przyszłym roku codziennego życia

Podsumowanie

„Święto zawiera pożegnanie zużytego czasu i równoczesne usunięcie wszelkich odpadków wytworzonych przez działanie gospodarki, wszelkich zmaz związanych ze sprawowaniem władzy. Ponadto powraca się wtedy do twórczego Chaosu, z którego narodził się świat zorganizowany i z którego w czasie święta się odradza. Otwiera się okres swobód, kiedy to władza ulega zawieszeniu. Powszechna rozpusta odmładza świat, pokrzepia odżywcze siły natury zagrożonej śmiercią”

„Gdy chodzi o przywracanie pokoju, o ukształtowanie nowego świata, tymczasowego króla detronizuje się, wypędza, składa w ofierze (kozioł ofiarny), odprawia się duchy zmarłych przybyłych w odwiedziny, tancerze, którzy przedstawiali duchy bogów grzebią swe maski, ścierają malowidła, znów wznoszą się przegrody między płciami, zaczynają działać zakazy seksualne i żywnościowe i znów powraca miara, łagodność, obawa, reguły- wszystko, co podtrzymuje i ochrania ład”

„Święto w pełnej wersji należy określić jako paroksyzm oczyszczający i odnawiający społeczeństwo. Punkt kulminacyjny życia społecznego nie tylko z punktu widzenia religijnego, ale także gospodarczego. Grupa cieszy się tym wszystkim, co się narodziło, bo zapewnia jej to pomyślność na przyszłość. Przez inicjację, która udziela sił, przyjmuje się nowych członków do społeczeństwa. Żegna się ze zmarłymi dając im dowody wierności. Jest to chwila, kiedy różne grupy bratają się, solidaryzują. Święto tworzy więź miedzy grupami, członkami społeczności (gdy wraz z kolonizacją zanikały lokalne święta, społeczeństwa rozpadały się)”

Niezależnie od różnic, święta pełnią analogiczną funkcję:

- przerwa w obowiązkowym trudzie

- wyzwolenie od ograniczeń – żywotność, marnotrawstwo, działanie na opak

- życie mitem i marzeniem

Ale współczesny organizm społeczeństwa nie dopuszcza do przerw w normalnym toku życia. Wszystko musi się toczyć tak jak toczyło i wczoraj i będzie toczyć się jutro. Nie występuje powszechne rozpasanie, nie zachodzi w określonych momentach, ani na szerszą skalę. Roztapia się wchłonięte przez rytmiczność, codzienność, jednostajność.

Funkcję świąt przejmują wakacje, lecz mimo podobieństw (swoboda, większe wydatki), jest to faza relaksu, a nie paroksyzmu.