SYTUACJA POLITYCZNA NA ŚWIECIE PO II WOJNIE
1. SKUTKI II WOJNY ŚWIATOWEJ
Wojna ogarnęła wszystkie kontynenty. Spośród 78 istniejących w tym czasie państw tylko 6 nie przystąpiło do wojny. Wydatki wojenne pochłonęły 935 mld dolarów, straty materialne w samej Europie szacowano na 260 mld dolarów. Śmierć poniosło 53 mln ludzi. Koniec II wojny światowej dał jednocześnie początek politycznego podziału Europy i świata na dwie strefy wpływów: amerykańską i radziecką. ZSRR dążył do oparcia swego bezpieczeństwa w systemie państw zaprzyjaźnionych, z nim sąsiadujących. Jednocześnie państwa anglosaskie nie zamierzały rezygnować ze swych wpływów w Europie Środkowo-Wschodniej. Osłabienie W. Brytanii i Francji doprowadziło do wzrostu znaczenia USA w świecie. Sprawę traktatów pokojowych z europejskimi sojusznikami III Rzeszy rozstrzygnęła paryska konferencja pokojowa (10 II 1947 r.). Podzielona Austria uzyskała pełną suwerenność dopiero w 1955 r.
Na konferencji w Dumbarton Oaks (1944) przyjęto projekt Statutu nowej organizacji, który przedłożony został Konferencji Założycielskiej ONZ w San Francisco. W czerwcu 1945 r. opracowano Kartę Narodów Zjednoczonych. Weszła ona w życie 24 X 1945 r. Głównymi organami ONZ ustanowiono: Zgromadzenie Ogólne, Radę Bezpieczeństwa, Radę Gospodarczo-Społeczna, Radę Powiernicza, Międzynarodowy Trybunat Sprawiedliwości, Sekretariat. W skład Rady Bezpieczeństwa wchodzi 15 członków (5 stałych: ZSRR, USA, Francja, W. Brytania i Chiny oraz 10 niestałych). Siedzibą ONZ jest Nowy Jork, lecz niektóre agendy urzędująca Genewie.
10 XII 1948 r. Zgromadzenie Ogólne przyjęło 'Powszechną Deklarację Praw Człowieka', a w 1966 r. 'Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka'.
2. POCZĄTEK "ZIMNEJ WOJNY"
Decydujące znaczenie dla powojennego układu sił politycznych w świecie miał potencjał gospodarczy i militarny Stanów Zjednoczonych. Już w 1946 r. udział USA w produkcji przemysłowej świata (bez ZSRR) osiągnął 62%.
Eksport USA stanowił 32,5°lo eksportu światowego, amerykańskie banki dysponowały 70% zapasów światowego złota. Jednocześnie armia amerykańska należała do najnowocześniejszych w świecie. Poza granicami kraju armia dysponowała 256 bazami na Pacyfiku i 228 na Atlantyku.
W 1948 r. siły zbrojne USA liczyły ponad 2 mln żołnierzy. Nowa pozycja gospodarcza i potencjał militarny USA w powojennym świecie zadecydowały o zmianie polityki zagranicznej, tym bardziej, że rewolucje komunistyczne w krajach Europy i Azji oraz wzrost siły i wpływów ZSRR zaczęły zagrażać demokracjom zachodnioeuropejskim. Stąd zrodził się termin "zimnej wojny", będący naturalnym następstwem rozpadu wielkiej koalicji na tle różnic interesów radzieckich i amerykańskich. Początek "zimnej wojnie" dało wystąpienie W. Churchilla w Fulton (5 III 1946 r.) oraz amerykańskiego Sekretarza Stanu J. Byrnesa (6 IX 1946 r.), kwestionujące polskie zachodnie granice. Przyjmuje się także, że "zimna wojna" zaczyna się od głośnej wypowiedzi prezydenta Trumana podczas dyskusji budżetowej w Kongresie, 12 I11 1947 r., kiedy to wyraźnie i bez osłonek zapowiedział zwalczanie komunizmu. Bezpośrednią przyczyną ogłoszenia tzw. doktryny Trumana była przedłużająca się wojna domowa w Grecji. W tym samym roku ogłoszona została 'doktryna powstrzymywania', obowiązująca w polityce i wojskowości do 1953 r. U jej podstaw leżało przekonanie, że przez demonstrowanie siły militarnej w stosunkach z ZSRR możliwe będzie zwalczanie lewicowych ruchów społecznych oraz izolowanie państw socjalistycznych. W ślad za tą deklaracją nastąpiły konkretne posunięcia gospodarczo-polityczne, tzw. plan Marshalla - plan pomocy kredytowej obwarowany całym szeregiem zastrzeżeń politycznych. ZSRR początkowo zainteresowany był tą pomocą, z czasem jednak odrzucił j~, a pod jego naciskiem także Polska i Czechosłowacja. Pomoc w ramach planu Marshalla realizowana była na podstawie umów dwustronnych. Największą pomoc otrzymały: Wielka Brytania - 3,2 mld, Francja - 2,7 mld, Włochy - 1,5 mld i RFN - 1,4 mld dolarów. Łącznie rozdysponowano 13,5 mld dolarów. Realizacja tego planu niewątpliwie sprzyjała procesom integracji zachodnioeuropejskiej.
W 1948 r. Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg i Wielka Brytania podpisały tzw. Pakt Brukselski, we wrześniu utworzono Sztab Obrony Zachodu. Pakt ten przewidywał możliwość poszerzenia układu o USA. I tak, 4 IV 1949 r. w Waszyngtonie 10 krajów europejskich i USA powołały do życia Organizację Paktu Północnoatlantyckiego (NATO).
3. ZSRR I EUROPEJSKIE KRAJE DEMOKRACJI LUDOWEJ
Decydujące znaczenie dla radzieckiej polityki zagranicznej miało wspieranie procesów rewolucyjnych w Europie Środkowej i Południowo-Wschodniej. Obecność wojsk radzieckich w tej części kontynentu była stabilizatorem komunistycznych przemian w tych krajach. ZSRR dążył także do rozciągnięcia swych wpływów na całe Niemcy, tym też należy tłumaczyć sprzeciw ZSRR wobec podejmowanych prób rozbicia Niemiec. Powstałe
w latach 1945-1948 układy dwustronne stworzyły nieformalny system polityczny państw, którego centrum stał się ZSRR.
Niezwykle skomplikowany był proces odbudowy gospodarki radzieckiej, niemal doszczętnie zrujnowanej działaniami wojennymi. Równolegle z odbudową dawnych centrów przemysłowych powstawały nowe: na Uralu, Syberii Zachodniej, na Dalekim Wschodzie i Zakaukaziu. "Zimna wojna" przyspieszyła rozwój kompleksu zbrojeniowego i ciężkiego kosztem innych działów gospodarki. W 1950 r. 68,8% produkcji przemysłowej to środki wytwarzania, a tylko 31,2% spożycia. Na życie społeczne i gospodarcze niekorzystnie wpływała stalinowska teoria "Zaostrzania się walki klasowej w miarę postępów w budowie socjalizmu". Po roku 1945 organy bezpieczeństwa uzyskały zupełną niezależność od partii i zostały podporządkowane bezpośrednio prywatnemu sekretarzowi Stalina. Liczba łagrów i przetrzymywanych tam więźniów zaczęła się gwałtownie zwiększać. Osobną grupę stanowili "niepewni politycznie" obywatele państw "wyzwolonych" lub zajętych przez Armię Czerwoną w latach 1944-1945. Byli to głównie Polacy z Armii Krajowej, ale także Czesi, Bułgarzy, Węgrzy i Rumuni. Obsesyjna nieufność Stalina w stosunku do najbliższych i najwierniejszych nawet współpracowników była pretekstem przeprowadzanych czystek. Tzw. afera leningradzka pozwoliła rozprawić się z kadrą komunistów leningradzkiej organizacji partyjnej, a "afera mingrelska" stała się powodem likwidacji komunistów gruzińskich. W latach 1946-1948 w większości krajów Europy Środkowo-Wschodniej dokonała się tzw. rewolucja
ludowodemokratyczna. W Rumunii decydująca walka polityczna rozegrała się w lutym 1945 r., kiedy premier rządu tymczasowego gen. Nicalae Radescu sprzeciwił się reformie rolnej: Partie lewicy utworzyły Front Narodowo-Demokratyczny, który w wyborach listopadowych 1946 r. uzyskał 70% głosów. Bułgaria, jako jedyne państwo "osi", nie uczestniczyła w wojnie ze Związkiem Radzieckim. Mimo to, 5 września 1944 r., ZSRR wypowiedział Bułgarii wojnę. Wybory parlamentarne w listopadzie 1945 r, przyniosły zwycięstwo partiom lewicy. W październiku Bułgaria została proklamowana republiką, a na czele rządu stanął Georgi Dimitrow. Bardziej skomplikowanie przedstawiała się sytuacja na Węgrzech. W wyborach parlamentarnych (XI 1945 r.) największy sukces odniosła Partia Drobnych Rolników. Komuniści przejęli władzę po wyborach w 1947 r., kiedy to na blok partii lewicowych oddano 60% głosów. W Jugosławii funkcję władzy państwowej spełniała od roku 1943 Antyfaszystowska Rada Wyzwolenia Narodowego Jugosławii. Dopiero w marcu 1945 r. utworzono rząd koalicyjny z udziałem monarchistycznej emigracji. Przeprowadzone w listopadzie 1945 r. wybory parlamentarne dały sukces komunistom. Pod wpływem doświadczeń jugosłowiańskich znajdowała się Albania. W Tymczasowym Rządzie Demokratycznym przewagę mieli komuniści; w r. 1946 proklamowano Albańską Republikę Ludową Jedynie położenie Czechosłowacji odbiegało znacznie od pozostałych państw. Rząd emigracyjny Edwarda Benesza jeszcze w 1943 r. podpisał układ o przyjaźni z ZSRR. W kwietniu 1945 r. utworzono w Koszycach Koalicyjny Rząd Frontu Narodowego Czechów i Słowaków. W wyborach majowych 1946 r. zwycięstwo odnieśli zwolennicy Benesza, lecz spór wokół planu Marshalla przerodził się w głęboki kryzys polityczny, w wyniku którego w lutym 1948 r. komuniści przejęli władzę.
Poza Polską (1952) oraz Węgrami i NRD (1949), wszystkie państwa otrzymały nowe konstytucje w latach 1946-1948, wzorowane na konstytucji radzieckiej z 1936 r. W krajach tych utrwaliły się systemy partyjne typu hegemonicznego, oparte na współdziałaniu kilku partii przy uznaniu nadrzędnej roli partii komunistycznej.
Za podstawę ustroju spoleczno-gospodarczego uznano własność państwową i spółdzielcza, natomiast własność samorządowa i prywatna mogły istnieć w takim zakresie, jaki dopuszczała gospodarka planowa.
We wrześniu 1947 r. w Szklarskiej Porębie powołano do życia Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych ('Kominform"), co oznaczało zamknięcie fazy różnorodności w budowaniu podstaw systemu komunistycznego w krajach wschodniej Europy i zapoczątkowanie okresu ścisłego podporządkowania wytycznym z Moskwy. Okres działalności "Kominformu", zakończony jego rozwiązaniem w 1956 r., nazywa się w tych krajach okresem stalinizmu. Decyzjom i uchwałom "Kominformu" nie podporządkowała się Komunistyczna Partia
Jugosławii. Sprzeciw Stalina budziła przede wszystkim wysunięta przez Tito koncepcja stworzenia federacji komunistycznych państw bałkańskich. Odpowiedzią Moskwy na opór Tity była kampania przeciwko tzw. odchyleniu nacjonalistycznemu, m. in. Laszlo Rajkowi na Węgrzech, Traicho Kostowowi w Bułgarii, Koczi Dzodze w Albanii wytoczono publiczne procesy i skazano na śmierć. Dalsza fala czystek przeszła przez te kraje w latach 1951-1952 i wymierzona była z kolei w najbardziej nieprzejednanych komunistów. Polityka Moskwy wobec Jugosławii zmusiła ten kraj do prowadzenia polityki otwarcia wobec Zachodu. W sierpniu 1954 r. Grecja, Jugosławia i Turcja zawarły Pakt Bałkański. Układ ten nie nabrał jednak większego znaczenia, a po śmierci Stalina stosunki z Moskwą zdecydowanie poprawiły się.
W styczniu 1949 r. w Moskwie kraje socjalistyczne utworzyły Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG), koordynującą gospodarkę tych państw.
4. POWSTANIE DWÓCH PAŃSTW NIEMIECKICH
W dniu 5 VI 1945 r. dowódcy wojsk wielkiej koalicji proklamowali objęcie najwyższej władzy w Niemczech. Zasady i cele polityki aliantów określiła umowa poczdamska. Podział Niemiec oraz Berlina na strefy okupacyjne przekreślał tradycyjne granice państw niemieckich.
W lutym 1947 r. Sojusznicza Rada Kontroli wydała ustawę o likwidacji państwa pruskiego. 8 sierpnia 1945 r. w Londynie powołano do życia Międzynarodowy Trybunał Wojskowy, który miał sądzić winnych popełnienia zbrodni wojennych, zbrodni przeciwko pokojowi i ludzkości. Proces ten trwał od 20 XI 1945 r. do 1 X 1946 r. w Norymberdze. Spośród 22 oskarżonych, 12 skazano na karę śmierci, 7 na kary wieloletniego więzienia, a 3 uniewinniono. W latach 1946-1949 prowadzone były też liczne procesy przed trybunałami w poszczególnych strefach okupacyjnych. Obok trybunałów karnych działały w Niemczech trybunały denazyfikacyjne, których zadaniem było określanie stopnia odpowiedzialności obywateli III Rzeszy za zbrodnie hitleryzmu.
Każde z mocarstw okupacyjnych realizowało własną politykę: Stany Zjednoczone chciały przekształcić Niemcy w kraj rolniczo-przemysłowy, Wielka Brytania nastawiona była na szybką odbudowę gospodarczą Niemiec, Francja dążyła do całkowitego rozbicia politycznego i gospodarczego, natomiast ZSRR pragnął utworzyć jednolite państwo niemieckie - republikę demokratyczną, podporządkowaną interesom tego kraju. W dniu 1 I 1947 r. z połączenia amerykańskiej i brytyjskiej strefy okupacyjnej powstała tzw. Bizonia ze stolicą we Frankfurcie nad Menem. Pod wpływem tych wydarzeń w marcu 1948 r. zawiesiła swą działalność Sojusznicza Rada Kontroli.
Pogarszały się także stosunki między alianckie w Berlinie. Gdy w czerwcu 1948 r. wprowadzono w strefie zachodniej nową walutę, ZSRR wprowadził blokadę gospodarczą Berlina Zachodniego. Od 25 czerwca 1948 r. zachodnie sektory miasta zaopatrywane były wyłącznie drogą powietrzną Odblokowanie nastąpiło w maju 1949 r., Francja natomiast wyraziła zgodę na
utworzenie „Trizonii".
1 lipca 1948 r. gubernatorzy trzech stref zachodnich przedłożyli tzw. Dokumenty Frankfurckie, upoważniające do zwołania Zgromadzenia Konstytucyjnego Niemiec. W dwa miesiące później (1 IX 1948 r.) w Bonn odbyło się pierwsze posiedzenie Rady Parlamentarnej, która 8 V 1949 r. uchwaliła ustawę zasadniczą RFN. Stolicą państwa został Bonn, pierwszym prezydentem Theodor Heuss, a kanclerzem Konrad Adenauer.
W strefie radzieckiej zalążkowy parlament - Kongres Ludowy - powołano w maju 1949 r. 7 października 1949 r. Niemiecka Rada Ludowa ogłosiła powstanie NRD. Pierwszym prezydentem został Wilhelm Pieck, a premierem Otto Grotewohl.
W dniu 16 i 17 VI 1953 r. doszło w Berlinie do powstania robotniczego, jako wyrazu buntu i protestu wobec pogarszającej się sytuacji gospodarczej i sowietyzacji życia społecznego i politycznego. Powstanie objęto także Magdeburg, Erfurt i Lipsk. Przeciwko powstańcom skierowano wojsko i czołgi. Zginęło 267 osób i 92 zostały rozstrzelane.
5. DALEKI WSCHÓD PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ
Wyspy Japońskie okupowane były przez armię amerykańską. Na czele organów władz sprzymierzonych w Japonii stał gen. Douglas Mac Arthur.
3 listopada 1946 r. Japonia otrzymała nową konstytucję. Do najważniejszych postanowień wobec Japonii należały:
- Karta Praw (4 X 1945), nakazująca przywrócenie praw i swobód obywatelskich, rozwiązanie tajnej policji, zniesienie cenzury, laicyzacja państwa, przyznanie kobietom pełni praw politycznych;
- w styczniu 1946 r. nakazano usunięcie ze służby publicznej przestępców wojennych;
- utworzono Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w sprawie ukarania zbrodni wojennych.
Wraz ze zmieniającą się sytuacją polityczną w Azji, zmieniał się stosunek Stanów Zjedzonych do Japonii. Wiosną 1949 r. wstrzymano Japonii dalsze spłaty odszkodowań wojennych; w latach 1946-1951 otrzymała ona od USA kredyt w wysokości 2,47 mld dolarów. We wrześniu 1948 r. 48 państw podpisało traktat pokojowy z Japonią, na mocy którego m. in. uznała ona niepodległość Korei oraz zrzekła się praw do Tajwanu i Wysp Kurylskich.
Kapitulacja Japonii zakończyła także 14-letnią wojnę spowodowaną napaścią na Chiny w 1931 r. W rozdartych politycznie Chinach od 1927 r. toczyła się walka o władzę między Partią Narodową (Kuomintang) i Komunistyczną Partią Chin. Zawarte w sierpniu 1945 r. porozumienie między obu stronami przetrwało do stycznia 1947 r. i wojna domowa rozgorzała na nowo. Latem 1947 r. armia Mao-Tse-tunga osiągnęła zdecydowaną przewagę. W styczniu 1949 r. zajęto Pekin, a pod koniec września zebrała się Chińska Ludowa Polityczna Konferencja Konsultatywna. Utworzono Centralny Rząd Ludowy z Mao-Tse-tungiem jako głową państwa.
1 października 1949 r. proklamowana została Chińska Republika Ludowa Filipiny, dawna kolonia hiszpańska, wyzwolone zostały przez wojska amerykańskie. 4 lipca 1946 r. proklamowano Republikę Filipińska
Wyzwolona spod okupacji japońskiej Indonezja ogłosiła swą niepodległość 17 VIII 1945 r. Rządy kolonialne w Indonezji próbowała przywrócić Holandia, poważny niepokój budził bowiem postępowy charakter konstytucji indonezyjskiej, zapowiadającej reformę rolną i nacjonalizację bogactw naturalnych. W grudniu 1948 r. w wyniku działań wojsk interwencyjnych zdobyto Dżakartę i internowano prezydenta Sukarno. W maju 1949 r. podpisano zawieszenie broni, a układ zawarty w Hadze łączył Indonezję unią personalną z Holandią. Unia ta została zerwana w 1954 r.
Miejsce Francuzów w Indochinach zajęli Japończycy. W maju 1941 r. powstała Liga Walki o Niepodległość Wietnamu - Viet Minh, której pracami kierował Ho Szi Minh. W kwietniu 1945 r. wybuchło powstanie zbrojne, a 2 IX 1945 r. proklamowano powstanie Demokratycznej Republiki Wietnamu.
Francja uznała nowe władze tylko na północy kraju, los południa miało rozstrzygnąć referendum. 19 grudnia 1946 r. wojska francuskie zaatakowały Hanoi. Rozgorzała 8-letnia wojna kolonialna. W maju 1954 r. skapitulowała ostatnia francuska twierdza pod Dien Bien Phu.
W październiku 1954 r. utworzono laotański Komitet Narodowy i zdetronizowano rządzącą tam dynastię. W 1946 r. do Laosu wkroczyli Francuzi i proklamowali powstanie monarchii konstytucyjnej pod protektoratem Francji. Wojna interwencyjna trwała do 1954 r.
W 1947 r. Kambodża - podobnie jak Laos - stała się monarchią konstytucyjną pod protektoratem francuskim. 9 listopada 1953 r, po wycofaniu wojsk francuskich ogłoszono niepodległość Kambodży.
20 lipca 1954 r. w Genewie podpisano układy rozejmowe o przerwaniu ognia w Wietnamie, który podzielony został wzdłuż 17 równoleżnika. Na południu kraju w październiku 1955 r. utworzono Republikę Wietnam u.
O pełną niepodległość Indii walczył Kongres Narodowy, na czele którego stanął w r. 1920 Mohandas K Gandhi. Chcąc utrzymać Indie w swojej Koronie Brytyjczycy starali się m. in. skłócić hinduską i muzułmańską ludność Indii. Dla obu narodów wspólne były jednak nastroje antyangielskie. W połowie sierpnia 1947 r. podział Indii na dwa państwa stał się faktem. Indie stały się republiką federalną, a na terenach muzułmańskich utworzono Pakistan.
Wzdłuż 38 równoleżnika przebiegał podział Korei na dwie strefy: amerykańską i radziecką 6 maja 1948 r. w strefie amerykańskiej proklamowana została Republika Koreańska, a 9 września tegoż roku na północy utworzono Koreańską Republikę Ludowo-Demokratyczną. 24 czerwca 1950 r. między obydwoma państwami wybuchła wojna, która zakończyła się rozejmem podpisanym w Phanmundżomie 27 VII 1953 r.
agaz96