Zabawa jako metoda terapii logopedycznej w zaburzeniach komunikacji językowej dzieci..doc

Zabawa jako metoda terapii logopedycznej w zaburzeniach komunikacji językowej dzieci                Ilona Nawrot

Zabawa jako metoda terapii logopedycznej  

w zaburzeniach komunikacji językowej dzieci

Myszków’2003

WSTĘP .................................................................................. 3

1.   Komunikacja językowa dziecka oraz objawy                     i przyczyny jej zaburzeń 

1.1.          Mowa, czytanie i pisanie w komunikacji językowej dziecka  ...........  4

1.2.          Zaburzenia słownego i pisemnego porozumiewania się  ..................   6

1.2.1. Objawowa klasyfikacja zaburzeń – zniekształcenia treści, formy  językowej i substancji fonicznej   ................................................    6

1.2.2. Klasyfikacja zaburzeń i opóźnień rozwoju mowy najczęściej występujących u dzieci  ...............................................................    7

1.2.3. Specyficzne trudności w nauce czytania i pisania – dysleksja, dysgrafia i dysortografia   ............................................................    8

2.   Zabawa jako jedna z form aktywności dziecka, a terapia zaburzeń komunikacji językowej 

2.1.          Zabawa, jej rodzaje i walory funkcyjne   ..........................................  11

2.2.          Zabawy w terapii logopedycznej   ....................................................  13

2.2.1. Zabawy wspomagające techniczną stronę mowy  .......................  16

2.2.2. Zabawy uaktywniające i korygujące percepcję słuchową   .........  17

2.2.3. Zabawy usprawniające percepcję wzrokową i koordynację wzrokowo-ruchową  ....................................................................  18

2.2.4. Zabawy ogólne stymulujące językowy rozwój dziecka -wzbogacające słownictwo oraz doskonalące formę wypowiedzi .19

WNIOSKI .............................................................................21

BIBLIOGRAFIA  ................................................................22

WSTĘP

              Nauczanie początkowe jest bardzo ważnym okresem w nauce dziecka, gdyż warunkuje ono dalszy przebieg jego kariery szkolnej, a w konsekwencji życiowej. Każde dziecko przychodzi do szkoły ze szczerym pragnieniem, aby dobrze się uczyć. Pierwsze jego sukcesy dają mu wiarę we własne  siły, uaktywniają, budzą radość życia.

              Cechy indywidualne dziecka, nieodpowiednio realizowany proces dydaktyczny, zaniedbania ze strony środowiska, brak właściwej pomocy           w przezwyciężaniu trudności w nauce mogą doprowadzić do występowania lub pogłębiania dysharmonii rozwoju i pojawienia się objawów świadczących

o znacznym stopniu zaburzenia.

              W populacji dzieci w młodszym wieku szkolnym, o prawidłowym rozwoju umysłowym, sporą grupę stanowią uczniowie, których trudności

w nauce świadczą o zakłóceniach komunikacji językowej. Trudności te dotyczą zarówno języka mówionego, jak i pisanego, a spowodowane są najczęściej zaburzeniami i wadami wymowy, zaburzeniami percepcji wzrokowej, słuchowej, motoryki i sfery emocjonalnej.

              Niepowodzenia, jakie napotyka dziecko na drodze opanowywania języka, negatywnie wpływają na jego psychikę, kształtowanie się osobowości,               a w szczególności na rozwój kontaktów społecznych i poznawanie świata. Utrudniają osiąganie  sukcesów w szkole, wywołują zniechęcenie, brak motywacji do dalszej nauki.

              Jednak nawet poważne nieprawidłowości rozwojowe mogą zostać zlikwidowane lub zminimalizowane dzięki odpowiedniemu postępowaniu terapeutycznemu.

              Istnieje wiele propozycji metod oddziaływań mających na celu udzielenie dziecku skutecznej pomocy w przezwyciężaniu trudności w mówieniu, czytaniu i pisaniu. Jedną z nich jest zaprezentowana w niniejszej pracy metoda zabawy.

              Problematyka zabawy jest szeroko opisywana w literaturze pedagogicznej, a szczególną uwagę zwraca się na jej wartości terapeutyczne. Stwierdzono, że zabawa poprzez swe różnorodne formy wywołuje spontaniczną ciekawość dziecka, aktywizuje go i pobudza do pracy umysłowej.

              Organizacja terapii logopedycznej wymaga bardzo dokładnego rozpoznania indywidualnych potrzeb i możliwości dziecka oraz maksymalnego dostosowania do nich podejmowanych oddziaływań. Tak więc właściwy dobór zabaw i odpowiednia realizacja programu dają dużą szansę sukcesu.

1. KOMUNIKACJA JĘZYKOWA DZIECKA ORAZ OBJAWY I PRZYCZYNY JEJ ZABURZEŃ

1.1.        Mowa, czytanie i pisanie w komunikacji językowej dziecka

Dominującą rolę w społecznych kontaktach człowieka z innymi ludźmi odgrywa mowa. Kontakty te są możliwe dzięki umiejętności mówienia i rozumienia tekstów słownych.

              Według B. Rocławskiego mowa to ,,konkretne zjawisko dźwiękowe obserwowane w czasie bezpośredniego porozumiewania się ludzi”[1].

              I. Styczek pisze, że ,,mowa jest procesem jednolitym, ale zależnie od aspektu badań można w nim wyodrębnić czynności nadawania mowy i czynności odbioru mowy oraz wytwór mówienia i rozumienia, czyli tekst.”[2]

              Komunikowanie się słowne możliwe jest jednak wówczas, gdy zarówno nadawca, jak i odbiorca znają ten sam język. Język jest czymś bardziej abstrakcyjnym niż mowa. Jest ,,zespołem społecznie wytworzonych                       i obowiązujących znaków dźwiękowych lub pisanych oraz reguł określających ich użycie.”[3] Jak pisze znany językoznawca P. Bąk ,,język jest najdoskonalszym środkiem porozumiewania się ludzi między sobą.”[4]  Spełnia on wiele funkcji,         z których podstawową jest funkcja komunikatywna. Za pomocą języka człowiek przekazuje drugiemu człowiekowi pewne informacje o sobie lub o świecie zewnętrznym, wyraża własne sądy, uczucia, upodobania.

              Język nie jest jedynie sumą słów, ale złożoną strukturą. Słowa nie występują w sposób izolowany, ale wiążą się w różnorakie układy.

Podstawowe elementy tej struktury to:

-         fonemy – dźwięki charakterystyczne dla danego języka,

-         morfemy – najmniejsze cząstki (zespół dźwięków), które już coś oznaczają,

-         prawa składni – reguły gramatyczne, które wyrażają porządek słów i ich układ w ramach struktur o różnym stopniu złożoności: wyrażeń, zdań prostych i złożonych.[5]

,,Zdolność językowego porozumiewania się należy do cech nabytych                i specyficznych człowieka.”[6]  W związku z tym w procesie opanowywania mowy dziecko musi nauczyć się:

-         prawidłowo rozpoznawać i wymieniać dźwięki swego języka pojedynczo      i w różnych połączeniach,

-         rozumieć znaczenie sekwencji dźwięków, a więc opanować określony zasób słownictwa,

-         opanować reguły gramatyczne (różne formy gramatyczne oraz prawa składni).

     Prawidłowy przebieg rozwoju mowy ma niezwykle istotne konsekwencje zarówno w zakresie ogólnego przystosowania się dziecka, jak                         i przystosowania w toku nauki szkolnej.

              Jednym z ważniejszych celów na pierwszym etapie edukacji dzieci jest kształtowanie umiejętności czytania i pisania ,,opanowanie przez dzieci tego nowego rodzaju komunikowania się z otoczeniem (pośredniego, za pomocą znaków) wymaga „nauczenie się” nowego języka – języka pisanego, który rozwija się na podstawie mowy i jest całkowicie od mowy zależny.”[7]

              Język mówiony opanowuje dziecko przez naśladownictwo w kontaktach słownych z otoczeniem, natomiast opanowanie języka pisanego wymaga celowo zorganizowanego nauczania. Jednak u podstaw obu tych czynności leżą te same mechanizmy psychofizjologiczne oraz zasady strukturalne języka.[8]

              Do funkcjonalnego mechanizmu mowy należą czynności spełniane przez analizator słuchowy, artykulacyjno – ruchowy i wzrokowo – motoryczny. Podobnie złożony charakter mają strukturalne układy języka, do których należą: kod fonetyczny, leksykalny, morfologiczny, składniowy                      i semantyczny. Mechanizm te kształtują się najpierw w procesie opanowania przez dziecko języka mówionego. Na tym etapie funkcjonują spontanicznie, gdyż nie są uświadomione przez mówiącego. Opanowanie języka pisanego odbywa się na tle tych wcześniej ukształtowanych mechanizmów, ale w tym przypadku dziecko zaczyna je sobie coraz lepiej uświadamiać                          i wykorzystywać ze zrozumieniem.

              Psychologiczne podstawy procesu czytania charakteryzuje:

-         spostrzeganie wzrokowe,

-         kojarzenie znaków graficznych z dźwiękami,

-         połączenie obrazu wzrokowo -  słuchowego z jego znaczeniem.[9]

     Umiejętność pisania czyli umiejętność dokonywania transformacji ciągu fonicznego na ciąg graficzny wymaga przyswojenia sobie:

-         systemu znaków graficznych,

-         zasad pisowni, służących do przedstawienia mowy dźwiękowej za pomocą znaków graficznych.[10]

          W pierwszej fazie procesu pisania uczestniczy analiza słuchowa oraz kinestezja artykulacyjna. Umożliwiają one wydzielanie z wyrazów ich elementarnych części składowych – głosek i sylab. Następna faza polega na przekodowaniu tych elementów na obrazy wzrokowe liter, czyli grafemy, będące elementami przestrzennymi. Odbywa się to przy udziale analizatora wzrokowego. Trzecią fazę stanowi zamiana obrazów wzrokowych liter              w system odpowiednich ruchów ręki, za co odpowiedzialny jest analizator ruchowy pisma.

              Tak więc czytanie i pisanie jest umiejętnością złożoną, a proces ich kształcenia polega na ,,jednoczesnym kształtowaniu szeregu umiejętności cząstkowych, takich jak: wzrokowe i słuchowe rozpoznawanie znaków, kojarzenie ich ze sobą, rozumienie prostych i złożonych sekwencji znaków itp.,    a także wielu właściwości psychicznych dziecka, zarówno intelektualnych jak       i emocjonalno – motywacyjnych.” Wymaga także posiadania przez dziecko prawidłowej wymowy (od stopnia opanowania artykulacji zależy poprawność czytania), odpowiednio bogatego i zróżnicowanego słownictwa (umożliwia ono rozumienie tekstu) oraz umiejętności operatywnego posługiwania się nim.

              Opanowanie języka odbywa się więc w zakresie jego strony dźwiękowej, gramatycznej oraz semantycznej i obejmuje wiadomości z fonetyki, gramatyki, ortografii, fleksji, a dokonuje się przez kształcenie sprawności w zakresie mówienia, czytania i pisania.

1.2.        Zaburzenia słownego i pisemnego porozumiewania się

1.2.1.   Objawowa klasyfikacja zaburzeń – zniekształcenia treści, formy językowej i substancji fonicznej

Najbardziej dokładną i rozległą klasyfikację objawową zaburzeń

słownego i pisemnego porozumiewania się opracował L. Kaczmarek.[11]  Mając na uwadze główne objawy zaburzeń, autor wskazuje ich przyczyny. Punktem wyjścia tej klasyfikacji są trzy składowe tekstu: treść, forma językowa                 i substancja foniczna.

              Zniekształcenia treści dotyczą zakłóceń w procesie uogólniania, abstrakcji i logiki w budowanych tekstach oraz zakłóceń kontroli i sterowania myśleniem, np. rozkojarzenia, zaburzenia krytycyzmu (powstają zazwyczaj na skutek chorób umysłowych).

              Zniekształcenia języka obejmują przede wszystkim przypadki braku mowy, czyli niemoty – zwykle głuchoniemy, a dalej afazję – alalię niedokształconą, agramatyzm (są one skutkiem ogniskowych uszkodzeń mózgu).

              Zniekształcenia substancji i strony fonetycznej występują w dwóch płaszczyznach:

-         suprasegmentalnej (prozodycznej), to jest dotyczącej akcentu, melodii             i rytmu, np. jąkanie (wśród przyczyn wymieniane są czynniki dziedziczne, błędy wychowawcze, ujemne przeżycia emocjonalne, przeciążenia na rządu głosowego),

-         segmentalnej, czyli niewłaściwej realizacji fonemów w mowie i w piśmie (są skutkiem upośledzenia słuchu, uszkodzenia obwodowych narządów mowy, uszkodzenia ośrodków i dróg nerwowych, szkodliwego wpływu środowiska).

W zakresie zaburzeń substancji w płaszczyźnie segmentalnej autor wyróżnia

następujące zaburzenia w mowie i odpowiadające im zanurzenia w czytaniu

i w pisaniu:

              Zaproponowana przez L. Kaczmarka klasyfikacja odróżnia się od znanych z literatury fachowej, bowiem tworzy system otwarty, tj. dający się łatwo          w czasie potrzeby uzupełnić i jednocześnie jednolity, obejmujący zarówno zaburzenia mowy, jak i trudności w czytaniu i pisaniu.

1.2.2.   Klasyfikacja zaburzeń i opóźnień rozwoju mowy najczęściej

          występujących u dzieci

              Zakłóceniami utrudniającymi w poważnym stopniu funkcjonowanie językowe dzieci młodszym wieku szkolnym są najczęściej następujące zaburzenia i opóźnienia rozwoju mowy:

-         ...