Kolokwium - językoznastwo.doc

1

Językoznawstwo diachroniczne (od gr. día „przez”, chrónos „czas”, językoznawstwo historyczne) to dział językoznawstwa zajmujący się badaniem relacji jakie występują między elementami języka w różnych epokach jego rozwoju.

Różnica między językoznawstwem diachronicznym a synchronicznym jest nie tyle natury jakościowej, co ilościowej. Językoznawstwo diachroniczne zajmowałoby się więc nie tyle „przekrojami podłużnymi” języka (w przeciwieństwie do językoznawstwa synchronicznego, który bada "przekroje" języka poszczególnych epok), co sumą kilku (minimum dwóch) „przekrojów” synchronicznych („poprzecznych”) i relacjami (zmianami) między tymi przekrojami.

2

Językoznawstwo diachroniczne bada zmiany, jakie zachodzą w języku z upływem czasu. Głównym zadaniem językoznawstwa diachronicznego jest opisanie tych zmian i sformułowanie na tej podstawie możliwie ogólnych zasad obowiązujących w ewolucji języków. Dyscypliny wspomagające: etymologia, leksykologia historyczna, dialektologia historyczna, onomastyka, tekstologia, stylistyka historyczna.

3

Metodologia filologiczna (jeden język, słowo u 2 lub kilku epokach) - zestawione z sobą elementy języka spełniają tę samą funkcję w tekstach coraz młodszych, śledzić możemy ich powolne przeobrażanie.

Metoda historyczno-porównawcza ( jedna epoka, różne języki) - wybór elementu starszego spośród różnych pokrewnych sobie języków wywodzących się ze wspólnego prajęzyka, aby to stwierdzić między fonemami wyrazów w tych językach zachodzą stałe odpowiedniki.

Metodologia rekonstrukcji wewnętrznej (jedna epoka, jeden język) - analizujemy system języka, ustalamy który z elementów jest starszy a który młodszy.

- wnioskowanie z oboczności fonologicznych

- metoda form wyjątkowych – mamy dwie formy jednoznaczne : regularną – odpowiadającą ogólnemu typowi morfologicznemu, drugą anormalną – wyjątkową, jest ona przeżytkiem, formą starszą.

- metoda form ginących – z dwóch synonimów jeden ginie, a drugi się rozwija, postać ginąca jest starsza

- metoda geograficzna

- m. falowa

- m. strukturalistyczna

5

Grafia prosta (pojedyncze nazwy w Dagome Iudex, Bulli Gnieźnieńskiej, Kazania Świętokrzyskie, Gnieźnieńskie) niezmodyfikowany alfabet łaciński. XII-xiiiw
- jeden znak graficzny mógł wyrażać różne fonemy w j. Pol., np. Nie rozróżniano k i c.

Grafia złożona – XIV – XV wiek – I stopnia
• Psałterz Floriański, roty sądowe
• Pojawiają się dwuznaki np. Sz, sch
• Pierwsze próby oznaczenia miękkości głosek za pomocą litery Y.
• Pierwsze próby zapisu nosówek
Grafia złożona – II stopnia

• wprowadzenie znaków diakrytycznych „Traktat Ortograficzny” + wiersz mnemotechniczny Parkoszowica
• uporządkowanie zapisu samogłosek długich (podwojone) i krótkich (pojedyncze)
• rozróżnianie spółgł. Twardych (pismo kanciaste) i miękkich (zaokrąglone).

• Proponuje rozróżnić c, ć, cz, k, ch

6

Okres najstarszy do połowy XVIII w

- dykcjonarz wokabularz, tezaurus, nomenklator, leksykon, mamotrekt

- przeznaczenie : dykta tyczne, objaśniające, użytkowe

- kaznodzieje, książęta, dwór

- słownictwo biblijne, łacina, administracja

- j. łaciński, j. niemiecki

- objętość : 2 tyś haseł

- ważne informacje : wzorowy mamotrekt dla Europy

Okres od połowy XVI-XVIII w

- słowniki: Mączyńskiego, Knapiusza, Trotza

- przeznaczenie : edukacja, dydaktyka

- odbiorca : wykształcony, regionalizm

- słownictwo : potoczne, specjalistyczne

- język : polski, łaciński, grecki, francuski

- 50000 haseł

- ważne informacje : utwory poetów, informacje z dziedziny przyrodniczej

Okres od połowy XIX-XX w

- słowniki : Lindego, Wileński, Warszawski

- jednojęzyczne, przekładowe

- powszechny, niedostępny, drogi

- słownictwo specjalistyczne, kwalifikatory uporządkowane

- 280 tyś haseł

- pierwszy słownik jednojęzyczny 

7

Słownik języka polskiego S.B. Linde

- 6 tomów

- 1807-1814

- dał podstawy nowoczesnego warsztatu leksykograficznego :

+wzór słownika jednojęzycznego o charakterze naukowym

+cytaty zaopatrzone w lokalizację

+ układ alfabetyczno-gniazdowy

+ podział i numerowanie znaczeń

+ związki frazeologiczne jako odrębne elementy

+ niekonsekwentne zastosowanie podziału i numerowania znaczeń

+ przenośnie

+ tendencje do przekształcania oryginalnych cytatów

+ innojęzyczne odpowiedniki wyrazów hasłowych (niemieckie, słowiańskie, łacińskie)

+ wprowadzenie słów nieistniejących w polszczyźnie

+ ograniczenie i niekonsekwentne stosowanie kwalifikatorów

+ pomijanie części zapożyczeń

+ definicje przyjmują różną postać

8

Etymologia dział językoznawstwa badający pochodzenie wyrazów, zmiany ich znaczenia i formy w miarę upływu czasu. Jednocześnie wyraz ten oznacza objaśnienie pochodzenia konkretnego wyrazu i jego znaczenia.

Zadaniem badań etymologicznych jest odtworzenie wyrazu, wykrycie przypuszczalnego pierwotnego znaczenia, wyjaśnienie jego dalszego rozwoju semantycznego i objaśnienie struktury morfologicznej. Badania etymologiczne opiera się często na analizie porównawczej. Etymologię o podstawach naukowych (językoznawstwa historycznego i porównawczego) należy odróżniać od etymologii ludowej, potocznej, próbującej określać pochodzenie (etiologię) wyrazów na podstawie podobieństwa ich formy dźwiękowej (wymowy, brzmienia) do innych wyrazów.

Starożytność : natura każdej rzeczy kryje się w jej nazwie i odkrycie prawdziwego znaczenia słowa prowadzi do poznania rzeczy. Wierzono, że nazwy, imiona kryją w sobie prawdę o istocie rzeczy.

Średniowiecze: Izydor z Senilli opisywał wszechświat usiłując wprowadzić istotę rzeczy w ich nazwy, uważał, że rozumienie słów daje wiedze o przedmiotach.

Etymologia ludowa – to odczuwany przez mówiących danym językiem związek etymologiczny z innymi wyrazami tego samego języka.

Etymologia ludowa to wyjaśnianie pochodzenia lub znaczenia jakiegoś słowa na podstawie jego fonetycznego podobieństwa do innego słowa, np. wywodzenie nazwy "Włochy" od "włosów", lub "Częstochowy" od wyrazów "często" i "chować się". W rzeczywistości "Włochy" to wyraz pochodzenia germańskiego, który dawniej oznaczał mieszkańców cesarstwa rzymskiego, spokrewnione wyrazy to m.in. Wołoch oraz Walijczyk (ang. Welsh). Z kolei "Częstochowa" oznacza miejscowość należącą do kogoś o imieniu Częstoch, które wywodzi się od wyrazu "częstować"

Ludowe reinterpretacje etymologiczne są nienaukowe i często błędne ponieważ mają one charakter asocjacji wyłącznie fonetycznych, są synchroniczne (nie historyczne), oraz statystyczne (tzn. doszukują się podobieństwa do tych słów, które są obecnie często używane).

Etymologia ludowa to także proces upodabniania (na ogół zapożyczonych) wyrazów do podobnie brzmiących wyrazów rodzimych na zasadzie skojarzenia znaczeń, niekiedy stosowany świadomie w utworach literackich – np. przekształcenie wyrazu "cmentarz" w "smętarz". W tym sensie, reinterpretacja etymologiczna jest zjawiskiem częstym i jest jedną z sił napędzających zmiany językowe.

Przykładem etymologii ludowych są też generalnie etymologie starożytne i średniowieczne, np. etiologie biblijne. W starożytności oraz w czasach średniowiecznych językoznawstwo nie istniało w sensie współczesnym. Etymologie ludowe tych okresów (np. bardzo popularne w Europie w średniowieczu) były próbą wyjaśniania duchowego znaczenia słowa lub pojęcia.

10

Derywacja - proces słowotwórczy polegający na tworzeniu wyrazów pochodnych poprzez dodawanie do podstawy słowotwórczej sufiksów i prefiksów.

Leksykalizacja - zjawisko językowe, które polega na rozbieżności między aktualnym znaczeniem wyrazu a jego morfologiczną strukturą, która była uformowana przez znaczenie pierwotne. Czasem rozbieżność ta jest tak silna, że związek między budową słowotwórczą a znaczeniem wyrazu ulega całkowitemu zatarciu.

"Bielizna" – tutaj związek między budową wyrazu a jego znaczeniem nie zatarł się całkowicie, bowiem często bielizna, w tym pościelowa, ma kolor biały

Leksykalizacja traktuje wyraz jako leksem, całość niepodzielną, a derywacja jaklo elementy osobne które mogą znaczyć co innego.

11

Onomastyka  – dział językoznawstwa zajmujący się badaniem nazw własnych (zwanych też onimami), czyli odnoszących się do konkretnych przedmiotów, a nie ich klasy. Onomastyka zajmuje się m.in. nazwami miejscowości, imionami, nazwiskami.

Analizuje sposoby funkcjonowania w systemie językowym oraz rolę w komunikacji. Przedstawia ich ewolucję i stan współczesny nazewnictwa. Materiał badany jest zarówno w aspekcie diachronicznym, jak i synchronicznym.

Imiona

W okresie prasłowiańskim cechowała je opelatywność ( Bolesław, Chwalibog, Miłorad) , pochodziły od imiesłowów ( Cieszyn, Gniewan, Goszczon) a z chwilą pojawienia się chrześcijaństwa wyrażane były przez wybór osoby-patrona (np. Teodor, czyli „dany od Boga”, Bogusław, czyli „sławiący Boga” itp.)., cechy tej osoby dziecko miało nabrać.

Rodzina nadawała dziecku imię, aby wyposażyć je w pewne cechy, "zaprogramować" jego przyszłość lub odwrócić nieprzychylny bieg wydarzeń – imię było wróżbą, błogosławieństwem, życzeniem.

Imiona słowiańskie składały się często z dwóch członów (leksemów), dlatego nazywa się je dwuczłonowymi lub złożonymi

Pierwotnie imię odzwierciedlało jakąś rzucającą się w oczy cechę danego człowieka, jego zawód, albo stanowiło życzenie rodziców co do przyszłości dziecka lub nadawano je w intencji ochronnej.

Nazwiska

Cechą prymarną jest ich dziedziczność, przekazywane są rodzinie, kontynuowane w linii męskiej.

Najwięcej jest nazwisk z formantem –ski (od przezwisk)

Nazwiska pochodzą od przezwisk nadawanych osobom, które później przechodziły na wszystkich jego potomków, nazwiska pochodzące od nazw zawodów, miejsca zamieszkania czy cech wyglądu, krainy geograficznej, miejscowości. Są dziedziczne.

Nazwy miejscowe:

Są dziedzictwem przeszłości. Wiele nazw miejscowych funkcjonuje od czasów istnienia różnych języków.

-pochodzące od cech miejsca, w którym znajduje się miejscowość

-pochodzące od ludzi związanych z miejscowością

W każdej z nich można wydzielić pewne podkategorie, np. w nazwach odosobowych znajdują się m.in.:

-nazwy służebne, dla miejscowości świadczących pewne usługi dla dworu (np. Piekary, Szczytniki)

-nazwy patronimiczne, oznaczające potomków założyciela. W Polsce są to miejscowości zakończone na -icy,-ice lub -yce (sufiks -ic w staropolskim oznacza potomka)

-nazwy dzierżawcze, pochodzące od właściciela, np. zakończone na -ów (np. Emilianów, Henryków, Piotrków).

12

Antroponimy : nazwy własne osób, imiona, nazwiska, przezwiska

Toponimy : nazwy miejsc

Zoonimy : nazwy własne zwierząt

Kosmonimy : nazwy planet, komet itp.

Ergonimy : wytwory ludzkie konkretne

Hydronimy : nazwy rzeczne

Ojkonimy : nazwy miejsc zamieszkanych

Mikrotoponimy : nazwy terenowe

Oronimy : nazwy górskie

Ideonimy : tytuły dzieł literackich i malarskich

13

Etykieta językowa : skodyfikowane wzory językowe, które są w danej grupie społecznej przyporządkowane określonym sytuacją.

Forma adresatywna :

Twoja/Wasza + nazwa właściwa + zaimek dzierżawczy

Amplifikacje – dodawanie tytułów

Proszę-> uniżenie proszę

Analityzmy – zastepowanie czasownika grupą wyrazową

Kłaniam->niski pokłon oddaję

Stosowanie form peryfrastycznych (tr. przypuszczającego, asyfikacji)

Proszę->prosiłbym

Pokornie->najpokorniej

- redukcja

Utrata wykładnika predykacji

Dobra noc -> daj Ci Bóg dobrą noc

Zmiana fonetyczna przy skracaniu form

Miłościwy panie ->mościwy panie ->mości panie -> mośpanie

Archaizm - wyraz, konstrukcja składniowa lub związek wyrazowy, który wyszedł z użycia. Archaizmy to także wyrazy w formie przestarzałej, które są jeszcze używane, lecz postrzegane jako dawne. Te z kolei nazywamy anachronicznymi.

...