Karol Bunsch
Przekleństwo
Gwarny i rojny ongiś krakowski gród zdał się opustoszały, w chmurnym przedświcie nie widać było żadnego ruchu. Pustką ziały kościoły, nieliczne straże drzemały na wałach, skulone w chłodzie wczesnego przedwiośnia.
Niepotrzebna była czujność od czasu, gdy książę Włodzisław z teściem swym, czeskim Wratysławem, stanął po stronie niemieckiego króla w jego walce z papieżem Grzegorzem, a pokonany i wygnany Bolesław przebywał na Węgrzech. Wieści, jakie stamtąd czasami dochodziły, świadczyły, że węgierski Władysław, mimo całego przywiązania do swego ongiś opiekuna i dobroczyńcy, nie może mu udzielić pomocy, by nie wywołać buntu własnych możnowładców, z którymi Sieciech nawiązał knowania. W kraju bezlitośnie tępił królewskich stronników, nawet wśród własnych rodowców, prześladowani musieli uchodzić lub kryć się po lasach. Gościńce stały się niepewne, mosty zaniedbane, ustał handel, bezbronna ludność cierpiała od nadużyć, przeklinając sprawców zamętu. Gdy jedni króla obwiniali, inni winowajcy dopatrywali się w biskupie.
Mogiła jego pod ścianą kościółka Sw. Michała na Skałce już po raz drugi okrywała się wiosenną runią, ale rozruch nie ustawał. Coraz jaśniej jednak wychodziło na jaw, że zarówno biskup, jak i książę Włodzisław byli tylko narzędziami w ręku Sieciecha. Przestał już się przytajać.
Zamęt i rozdwojenie nie oszczędziły także polskiego Kościoła. Arcybiskup Bogumił ukrywać się musiał i słuch o nim zaginął, sędziwy gnieźnieński Pietrek Bróg, zniechęcony i zgorzkniały, nie mieszał się do niczego. Rzucony przez antypapę Klemensa interdykt pogłębił jeszcze rozłam wśród duchowieństwa, pozbawiając je zarazem dochodu z odpustów, posług duchownych, a nawet dóbr kościelnych.
W krakowskiej diecezji, od dwóch lat pozbawionej pasterza, zamęt był największy. Z braku środków stanęła odbudowa zrujnowanej w czasie najazdu Brzetysława katedry na Wawelu. Stronnicy prawowitego papieża, a tym samym królewscy, rozjechali się do swych rodowych majętności w obawie przed prześladowaniem, pozostali usiłowali wyjednać u antypapy zdjęcie interdyktu, ale palatyn Sieciech do tego się nie spieszył. Póki król Bolesław żyje, a papież Grzegorz z Rzymu wyklina cesarza Henryka, walka nie skończona. Sieciech rozpętał ją nie po to, by z kimkolwiek dzielić pochwyconą władzę, nieład w Kościele był mu tymczasem na rękę.
Na Wawelu z całej kapituły pozostał tylko jej dziekan, stary Mikołaj Bończa z Wścieklic, który nie dał się wciągnąć w walkę między królem a biskupem, z królewskiej zaś rodziny jedynie księżna wdowa po Kazimierzu — Dobronega. Ze swym szczupłym dworem zajmowała babiniec, gdy męska część zamku stała pustką.
Włodzisław bowiem, mimo że stronnicy Sieciecha okrzyknęli go panującym księciem, pozostał w swym Płocku. Prosił matkę, by się do niego przeniosła, Dobronega jednak odmówiła, wiedząc, że skłania go do tego nie synowskie przywiązanie, lecz obawa przed powrotem Bolesława. Z pięciorga dzieci, jakie Kazimierzowi urodziła, Otto i Mieszko. nie żyją, daleka Swiętosława obca się stała, nawet imię odmieniła na Swatawę; najmilszy Bolko wygnany, pozostał ten najlichszy, który od pacholęcia zawidził pierworodnemu wszystkiego: urody, męstwa, powodzenia, władzy po to, by stać się kukłą w ręku swego palatyna. Matkę zaprasza jedynie ze strachu przed bratem, by w razie jego powrotu przed strasznym gniewem królewskim go zasłoniła.
Mimo nienawiści i zawiści, jakie budził Sieciech, tylko gasnąca już nadzieja powrotu Bolesława wstrzymywała stronników króla od uległości wobec wszechwładzy palatyna On jeden może opanować zamęt, który dojadł już wszystkim.
Tej nadziei nie chciała się jednak wyzbyć Dobronega. Jeśli się nie spełni, czeka ją samotna i opuszczona starość. Ni«dy nie ujrzy umiłowanego wnuka, który wrócić może tylko wraz z ojcem; ostatni to pęd Piastowego rodu, który Polskę zbudował i z którym byt jej jest związany. Włodzisław niemłody już, lat czterdzieści skończył, a syna ma tylko z niemrawego łoża. Mimo trwającego od dwóch lat związku z Judytą Wratysławówną, nie doczekał się potomka. Cherlawy był zawsze.
Do córy księżna nie miała żalu. Przed osiemnastu laty wyjechała do Czech, dłużej już bawi na obczyźnie, niż przebywała w kraju swego dzieciństwa. Miała być zakładem przyjaźni między dziewierzami, nie jej wina, że znalazła się po stronie wroga. Od nieszczęsnej sprawy biskupa Stanisława Dobronega nie miała od niej wieści i nie czekała już na nią. Nie ma i tego dziecka.
Myśl starej księżny zwróciła się ku tej, która jej córę zastąpiła: synowej Wyszesławie. I jej nie ujrzy już nigdy, jeśli król nie wróci. Wpatrzone w dogasający na kominie żar oczy zapiekły Dobronegę. Ona sama przeżyła krótkie szczęście przy boku małżonka, a potem chwile radosnej dumy z powodu osiągnięć syna. Wyszesławie małżonek pozwolił dzielić z sobą tylko upadek i wygnanie. Serce ofiarował innej, szczęścia nie dał żadnej.
Dobronedze nie chciało się nawet zawołać pachołka, by drew dorzucił na palenisko. Panująca dokoła cisza i spokój przynosiły ulgę odrętwienia. Chciałaby już tylko zgasnąć tak spokojnie, jak dogorywały głownie pokrywające się nalotem siwego popiołu.
Nie zbudziły jej z sennej zadumy odgłosy dochodzące z podwórca. Podniosła głowę dopiero gdy wszedł pachołek z naręczem drew i cisnąwszy je z łoskotem przed paleniskiem powiedział:
— Poseł z Pragi. Pilnie domaga się widzieć z waszą miłością, bo jeno odpocząwszy rusza do Płocka.
Księżna gniewnie zmarszczyła brwi:
— Niechaj jedzie. Nie ciekawam, z czym.
— Prawi, że pismo ma do waszej miłości od księżnej Swatawy.
Dobronega niemal zapomniała o obecności pachołka, który stał czekając na odpowiedź. Odżyło w niej wspomnienie dnia, gdy żegnała płaczącą córę. Rozumiała jej niepokój i żal, bo i sama ongiś wyjeżdżała z rodzinnego domu, by dzielić los człowieka, którego ujrzeć miała dopiero na ślubnym kobiercu. Przemogła obudzona tęsknota i ciekawość, Dobronega otrząsnęła się ze wspomnień i rzekła:
— Niechaj pismo ostawi. Mówić nie mamy o czym. Pójdziesz do wielebnego kanonika Mikołaja i rzekniesz, że proszę, by zechciał zajść do mnie pismo mi odczytać.
Księżna niecierpliwiła się, gdy wezwany długo nie nadchodził. Nie mogła się domyśleć, czego od niej chce Swiętosława, nie wątpiła jednak, że nieoczekiwane pismo jej ma związek z wypadkami. Przeciw małżonkowi Swiętosława wystąpić nie może. Jeśli trzeba będzie rady, kanonik Mikołaj udzieli jej uczciwie i bezstronnie. Członkiem był jeszcze Aaronowej kapituły, stary jest i doświadczony.
Nadszedł wreszcie ze zwitkiem pergaminu i powitawszy księżnę dodał:
— Wybaczcie, miłościwa pani, że wam czekać dałem. Ofiarę odprawiałem u Sw. Jerzego.
— Jakoż? — zapytała księżna zdziwiona. — Wżdy interdykt, na klątwę się wystawiacie.
— Za nic mi klątwa samozwańca. Ojcem Świętym jest i pozostanie Grzegorz. Nie biskupom niemieckim, którzy sami pod klątwą, sądzić go, jeno Bogu. I ja jeno Bożego sądu się lękam.
— Króla zasię sądzić jest władny jeno sam Ojciec Święty, który dawcą jest koron na ziemi, i jeno za odstępstwo od wiary.1 Nie biskupowi wyłączać go z chrześcijańskiej społeczności — rzekła księżna.
-- Ale król przed Bożym sądem sprawiać się będzie jak najlichszy pachołek. Módlcie się, pani, by uznał swą winę.
- Winę! — żachnęła się gniewnie. — W prawie był, karę domierzając zdrajcy.
- Domierzył pomsty, grzech do grzechu dodając. Biskup Stanisław przed Bożym sądem już stoi. Przez moje niegodne usta Bóg mu winy odpuścił, bo się pokajał i podjął za nie odpowiedzialność.
- Odpowiedzialność! Za to, że prawowity władca tułać się musi, a kraj do upadku doszedł?! Skutki tego, co czynił, ostały i tych dotknęły, którzy niczemu nie winni.
Mikołaj westchnął i rzekł:
— Może mu Bóg zwoli nieszczęścia, których był przyczyną, odwrócić!... Ale pismo objaśnić wam miałem.
— Przywiózł je poseł Wratysława w drodze do Płocka. Zdrajcy nadal z wrogiem się znoszą. Czytajcie!
Kanonik złamał pieczęć i, rozwinąwszy pergamin, krótkowzrocznymi oczyma przez chwilę wpatrywał się w pismo.
— Pozdrowienia wam śle, miłościwa, Swiętosława... Dobronega niecierpliwie machnęła ręką:
— Czego chce ode mnie? Czytajcie!
— „Wierzcie, miła matko, iż nie zabyłam, że Bolko był mi bratem najlepszym i że po to przyszło mi porzucić wszystkich i wszystko, co miłe, by kres położyć nieprzyjaźni między nim a małżonkiem moim. Nie mnie winować, iż ofiara moja była daremna, wy mnie, miła matko, najlepiej zrozumieć winniście, bo i wasz związek z rodzicem nie przyniósł pokoju między Polską a Rusią. Ale sercem ostałam z wami i ocalić bym chciała z dziedzictwa przodków naszych, co ocalić się jeszcze da..."
Kanonik urwał zmieszany. Księżna sądziła, że trudno przychodzi mu odczytanie, ale gdy milczenie przedłużało się, powtórzyła:
— Czytajcie! Nie czekam na dobre wieści. Kanonik odetchnął i dokończył jakby z wysiłkiem:
— „...po Bolkowej śmierci".
Spojrzał na Dobronegę. Siedziała bez ruchu, przymknąwszy oczy. Gdy milczała, zapytał:
— Słabo wam, miłościwa pani? Może służbę przywołać?
— Czytajcie dalej — odparła nieswoim głosem.
— „Boleję wraz z wami, ale inaczej skończyć się nie mogło. Bolko nie poddałby się nigdy, a nijakiej nadziei, by zwyciężył. Król Henryk z pomocą mego małżonka pobił zbuntowanych książąt saskich nad Elsterą, antykról Rudolf żywot tam położył. Pozbawieni przywódcy, skłonniejsi będą do układów i Henryk zjazd już zwołał, po czym wyprawę na Rzym gotuje, by Klemensa osadzić na papieskim tronie. Za pomoc mego małżonka i oddane usługi przyrzekł Polskę oddać mu w lenno".
Znowu zapadło milczenie, l księżna, i kanonik pamiętali jeszcze skutki najazdu Brzetysława po śmierci nieszczęsnego Mieszka Bolesławica. Mikołaj podjął z westchnieniem :
— „Łacniej mi przyjdzie powstrzymać mego małżonka, by siłą tego nie dochodził, gdy skończy się w kraju rozdwojenie i zamęt, i skłonniejszy będzie z zięciem się ułożyć, ale jeno gdy Włodzisław powszechnie panem zostanie uznany. Rozumiem, że póki Bolko żył, nijak wam było stanąć przeciwko niemu po stronie młodszego. Ale wszak ci i on wasz syn, i z Piastowego pokolenia. Gdy wy go uznacie, skończy się rozdwojenie. Ninie jeno przetrzymać najgorsze, a i to rozważcie, że związek Włodzisława z moją pasierbicą bezpłodny jest, a żywię syn Bolkowy. Może Bóg da, że w nim odrodzi się odnowiciel, a Włodzisław zgodzi się na jego powrót, by wam samotną starość osłodził. Gdy się na książęcym stolcu upewni, nie będzie mu wadziło pahole. Piszę o tym do Włodzisława z wieścią o śmierci Bolka i Bogu was polecam".
Kanonik skończył, zaległo milczenie. Oboje pogrążyli się w niewesołych rozmyślaniach. Gdy Mikołaj ongiś włożył suknię duchowną, wszystko było jasne i proste: książę z arcybiskupem Aaronem zgodnie pracowali nad odbudową kraju i Kościoła. Nikt się nie głowił, która władza nad drugą góruje, nikt nie mógł wygrywać jednej przeciw drugiej. Zło przywlekło się z zachodnimi nowinkami, jak zaraza ogarniając już całe chrześcijaństwo. Ze śmiercią Bolesława prawowity papież, pozbawiony najpotężniejszego ongi-i sprzymierzeńca, musi walkę przegrać. Zbuntowani przeciw Henrykowi książęta sascy bez poparcia polskiego króla już ponieśli klęskę, uzależniona od Henryka Polska i jej Kościół znajdą się po stronie wrogów prawowitego papieża. Ale Grzegorz, podobnie jak Bolesław, nie ustąpi ni na piędź. Póki on żyje, nie skończy się rozdarcie w Kościele. A jednocześnie kanonik rozumiał, że jeśli nie skończy się w Polsce, kraj stanie się łupem sąsiadów. Ruś już zrzuciła zależność, Rościsławicze zajęli Grody Czerwieńskie, pomorscy książęta niepokoją północną granicę, od zachodu zagraża Wratysław. Znowu jak przed pół wiekiem ludzie po lasach żyć będą, a zwierz w osadach i kościołach. Swłętosława życzliwie radzi, dalsza walka jeno dalszych nieszczęść może być przyczyną. Wiele zależy od postanowienia Dobronegi. Kanonik zapytał:
— Co uczynicie, miłościwa pani?
Drgnęła, ale jakby nie zrozumiała pytania i własną myśl dopowiadając szepnęła:
— Stanisławowe przekleństwo spełniać się zaczyna. Kanonik zmieszał się i po chwili odrzekł:
— Biskup za grzechy swe pokajał się...
— Ale przekleństwo swe w godzinie śmierci powtórzył. Mikołaj zrozumiał udrękę księżnej: do bólu z powodu śmierci syna dołącza się obawa o głowę wnuka. Zaczął niepewnie :
— Zbawione dusze pomsty nie żywią. Módlcie się, pani, by przekleństwo swe cofnął. Wżdy nic mu nie zawiniło pacholę.
— Nie zawiniło. Rzekliście, że Bóg mu przez wasze usta wybaczył. Krew, co się polała, rozdarcie w kraju i w Kościele? Ja go przeklinam.
Świeży powiew od wezbranej jeszcze wiosennymi wodami Wisły wpadał przez otwarte okno, przy którym siedziała księżna Judyta, zadumana tak, że nie zauważyła, iż haftowany dla płockiej katedry ornat upadł na podłogę. Z wyniosłego brzegu, w przejrzystym powietrzu pogodnego dnia, tęsknym spojrzeniem leciała daleko za okrywające się dopiero nieśmiałą zielenią bory, ciągnące się od Radziwia aż po linię nieboskłonu. Ongiś piastunka księżny, a teraz jedyna jej powiernica, Bożeciecha, podnosząc ornat zapytała:
— Nad czym znowu dumasz?
— U nas sady już kwitną — odparła Judyta.
Stara zrozumiała: Judyta tęskni za krajem. Trzeci rok, jak hożą dziewczynę w kwiecie jej wieku wydano za starszego o lat osiemnaście Włodzisława, który nigdy nie był młody. Nie znalazła tu miłości. Książę wydalił wprawdzie z dworu swą miłośnicę wraz z nieprawym synem, tyle jednak, że jeździ do niej do Radzanowa, mimo że stary Miłosław Prawdzie boczy się na niego od czasu małżeństwa. Zapewne żywił nadzieję, że w braku innego potomstwa książę uzna Zbygniewa, do którego wyraźnie był przywiązany. Poza nim nie kochał nikogo. Małżeństwo księcia zdało się przekreślać te śmiałe rachuby, ale oto minęły dwa lata z górą, a związek pozostał bezdzietny.
Księżna tylekroć mówiła o tym z powiernicą, że Bożeciecha sama wiedziała, co najbardziej gnębi Judytę, choć nie brakło i innych przyczyn, i powiedziała:
— Gdybyś syna urodziła, miałabyś serce o co zaczepić i pan by się pewnikiem przywiązał do dziecka.
Księżna zarumieniła się:
- Prawda, że miłowałabym dziecię. I małżonek rad by miał następcę. Modlimy się o to oboje.
Stara parsknęła:
__. jeszcze żadna niewiasta od tego nie zaszła, że mąż krzyżem leżał w kościele. Lubo w łożu z inną.
__, Cóże ja na to poradzę. Wżdy mu nie odmawiam —
powiedziała Judyta z przykrością.
_ Stary jest i niemrawy. Albo to on jeden?
__ Nie praw byle czego — przerwała Judyta. — I pomyśleć grzech.
__A nie grzech, że dzieli z miłośnicą, choć i nie ma czego?
— Ostaw. Rozgrzeszenia bym nie dostała.
Uwagę niewiast odwróciły odgłosy dochodzące z położonej głęboko w dole rzecznej przystani. Przewozem z Radziwia dobijała do niej tratwa. Na pomosty, niemal zrównane ze zwierciadłem wody, wyprowadzano konie, w promieniach wiosennego słońca iskrzyła się broń i zbroje. Ani chybi poselstwo. Przybyli dosiedli rumaków i krętą drogą po stromym zboczu piąć się jęli ku grodowi. Księżna powiedziała podniecona:
— Chyba nasi. Drohomila niechaj poskoczy wywiedzieć się.
— Nie trzeba — odparła Bożeciecha. — Wżdy to stary Budimir na przedzie. Sama pójdę go powitać.
— Gdy spoczną i pożywią się, radam ich ujrzeć i posłyszeć, co doma. Słać trzeba po pana.
— O tym już Wojsław Powała pomyśli, a raniej pewnikiem pośle po Sieciecha.
W głosie Bożeciechy brzmiało lekceważenie. Judyta zmarszczyła się niechętnie. Stara powtarza, co szepczą wszyscy: bez palatyna książę nie przedsięweźmie niczego, Sieciech bez niego, co mu się uwidzi. Księżna nieśmiało usiłowała nakłonić małżonka, by nie pozwolił palatynowi rządzić się ponad swą głową. Włodzisław wykręcał się twierdząc, że palatyn czyni to za jego wiedzą i zgodą, ale wiadomo było, że z obawy przed powrotem brata odciąć się chce od poczynań Sieciecha. Sam nie ważył się jeszcze bić własnej monety, ale pozwala na to palatynowi, Sieciech obsadza urzędy swymi ludźmi, układy zawiera z postronnymi. Jeno książęcej czapki mu brak. Gdyby książęta sascy górę wzięli nad Henrykiem, gotów sięgnąć i po nią. Z Pragi dawno nie było wieści i Judyta z niecierpliwością i niepokojem czekała na nadejście Budimira.
Zjawił się wkrótce, wprowadzony przez Bożeciechę. Stary był, ale krzepki, nie znać było po nim trudów dalekiej podróży. Przed pól wiekiem brał udział w Brzetysławowym najeździe, a Judytę znał od jej dziecięcych lat, toteż powitał ją z życzliwą poufałością, a gdy dopytywać jęła o cel poselstwa i nowiny, odparł z uśmiechem:
— Pismo przywiozłem od rodzica waszego i jego małżonki do miłościwego książęcia, ale nie tajne mi, co piszą. Wieści są pomyślne, a dla was najważniejsze, że ów gwał-townik, który przyczyną był wszelkiego zła, żywota na Węgrzech zbył.
— Bolesław nie żywię — szepnęła Judyta. Rozumiała, że jest to korzystne. Stronnicy króla nie mogą już liczyć na jego powrót, a to oznacza kres zależności jej męża od Sieciecha. Zarazem jednak na myśl jej przyszła samotna stara Dobronega, dla której wieść ta będzie nowym ciosem.
Judyta westchnęła, a Budimir, który spodziewał się objawów radości, zapytał zdziwiony:
— Zali wam żal onego mężobójcy?
— Niechaj go Bóg sądzi — odparła. — Jego macierzy mi żal. Smutna być musi samotna starość bez nijakiej nadziei.
— Miłosierne macie serce, ale cóże wam o nią? Pismo przywiozłem od księżnej Swatawy, w którym prosi, by zgodę uczyniła z waszym małżonkiem. Ni gadać ze mną nie chciała. Wżdy książę Włodzisław takoż jej synem, mogłaby zjechać do was. Sobie winna, jeśli sama ostanie.
Ostał jej jeszcze wnęk po Bolesławie — powiedziała Judyta w zamyśleniu. Ninie mógłby wrócić...
__ Nie moja rzecz radzić — przerwał Budimir. — Wyrostek to jeszcze, ale za łat niewiele mężem będzie. Łacnie mógłby przypomnieć, że jemu berło się należy po rodzicu.
Judyta zarumieniła się i z widoczną przykrością powiedziała :
__ Wżdy związek nasz bezdzietny jest. Gdy małżonek mój nie ostawi prawego potomka, komuż po nim objąć książęcy stolec?
Budimir zaśmiał się rubasznie i patrząc porozumiewawczo na Bożecłechę powiedział:
__ Troskę o to waszemu rodzicowi ostawcie. Ale pono doświadczone niewiasty wiedzą, jak bezpłodności zaradzić. Ja mogę jeno rzec, że miłościwy pan nierad by widział w Polsce Bolesławowego potomka. Zadość było zadry z jego rodzicem, dlatego ł pomógł zegnać z tronu pyszałka. Własnego wnęka rad by mieć lennikiem, który poręką byłby pokoju. Mniemam, że i wasz małżonek na powrót bratańca nie przyzwoli, boby zachętę dał siewcom niepokoju.
— Ni jedno, ni drugie nie od mej woli zależy — wymijająco odparła Judyta. — Przyjedzie małżonek mój, sprawę z nim omówicie. Tymczasem bądźcie sobie radzi, jak my wam radzi jesteśmy.
Budimir skłoniwszy się wyszedł, a wraz z nim Bożecie-cha, by zająć się gośćmi. Gdy znaleźli się w wyznaczonej posłowi gospodzie, rzekła:
— Gadałam już księżnej, jaka na bezpłodność rada, gdy małżonek stary i niemrawy. Ani słyszeć o tym nie chce. Nabożna jest i lęka się swego spowiednika.
— Kto się tu iście rządzi: ksiażęciem Sieciech, księżną klechy. Może im zda się, że dlatego zegnaliśmy okrutnika, bo zarżnął biskupa, któremu się władza marzyła, i ninie łacniej ją będzie uchwycić. Marzy się i Słeciechowi, któremu pan nasz nie ufa. Nie doczeka z Judyty potomka, samym nam przyjdzie ład tu. zaprowadzić.
— Może by i doczekał, gdyby Włodzisław do swej miłośnicy nie zaglądał zbyt często. A to wiem, że syn go tani ciągnie, którego z nią spłodził. Każdy musi kogoś miłować, a najłacniej swoje potomstwo.
— Swoje! — zaśmiał się Budimir. — Jeno tak jak jest, widno ni swego, ni nie swego nie będzie.
— Gzas o tym gadać, póki żywię Włodzisław. Bywa, że i po dziesięci leciech coś się urodzi. Poznański biskup Franko doradzał książęciu, by do świętego Idziego o wstawiennictwo wysłał. Mocny ma być orędownik.
Budimir ramionami wzruszył:
— Iście cudu potrzeba, by po wałachu łoszaka doczekać. Niechby książęciu doradził, by częściej sypiał z małżonką. Ale spróbować można, tylko że święci darmo cudów nie czynią.
— Iście nie. Biskup radził, by podobiznę dziecka w złocie odlaną wysłać świętemu do jego opactwa. Ale wiadomo, w skarbie pustawo, a poselstwo też niemało kosztuje, bo daleko to, gdzieś ci aż nad Rodanem. Dlatego i waha się, choć księżna nalega.
— Widno Włodzisław jeszcze liczy na tańszy sposób — zakpił Budimir.
Po księcia niepotrzebnie wysłano, bo właśnie wracał z Radzanowa, skróciwszy pobyt, bo nie był przyjemny. Do miłośnicy swej nigdy nie żywił wielkiej namiętności, pod-s sunęli mu ją Prawdzice, by przez nią wpływ uzyskać, a gdy urodziła syna, powzięli nadzieję, że uprawni go, jeśli innego potomstwa mieć nie będzie. Przywiązał się do chłopca, toteż gdy pojął Judytę, by zyskać czeską pomoc przeciw bratu, i zmuszony był wydalić z dworu miłośnicę, zabrała z sobą syna jeszcze nie postrzyżonego, by przez niego nadal utrzymać związek. Obecnie chłopiec liczył już dziewięć lat ł winien był przejść pod męską opiekę. O ile jednak w dziecięctwie odwzajemniał przywiązanie ojca, teraz, zapewne d Wpływem matki i dziada, odnosić się zaczął do niego z wyraźną niechęcią, zapewne już rozumiejąc, że małżeństwo księcia przekreśliło jego widoki na przyszłość. By przywrócić dawny stosunek Włodzisław uznałby go za syna gdyby nie obawa zatargu z teściem, a także zerwania z Sieciechem, który nie zniósłby takiego wyniesienia Praw-dziców ponad Toporczyków. Włodzisław zbyt dobrze znał rolę, jaką odegrał Sieciech w upadku Bolesława, by odważyć się na zerwanie z palatynem. Gdy Sieciech był nieobecny, książę burzył się przeciw niemu, zdając sobie jednak sprawę, że nie potrafi oprzeć się jego wpływowi. Czuł, że nie dorósł do władzy, której tak zazdrościł bratu. Bez Sie-ciecha nie wiedziałby, co z nią począć. Na dobitkę w razie powrotu Bolesława tylko w palatynie pokładał nadzieję, że się z królem rozprawić zdoła. Rozprawił się już z jego dawnymi stronnikami, ale milczenie, jakim prosty lud witał nowego pana, budziło obawę, że król znajdzie w nim oparcie, gdyby nadszedł z węgierskimi posiłkami. Skutki bowiem buntu świeckich i duchownych możnowładców naj-ciężej odczuli bezbronni, pomni tak niedawnej świetności i pomyślności. A żyli też jeszcze tacy, którzy pamiętali reakcję pogańską i najazd Brzetysława. Udział duchowieństwa w buncie przeciw królowi i pomoc czeska w wygnaniu go budziły głuchą niechęć prostego ludu.
Nie był też Włodzisław pewny wielkopolskich i śląskich możnowładców. Potężne rody Nałęczów, Zarębów, Gryfitów, Awdańców, Rawitów, Grzymalitów i inne stały na uboczu. Tam nie sięgały wpływy Sieciecha, trudno było przewidzieć, co uczynią w razie powrotu króla. Jak długo żyje Bolesław, położenie wciąż będzie niepewne. Pozostaje siedzieć w Płocku i czekać, zdając resztę na Sieciecha.
Na nieboskłonie rysowały się już wieże płockiego grodu i katedry, gdy na gościńcu ukazał się jezdny. Na widok nadciągającego orszaku pognał konia i gdy się zbliżył, Włodzisław poznał w nim komornika Jana Poboga. Coś musiało zajść na grodzie, skoro posyłają po księcia.
Włodzisław zaniepokoił się tak wyraźnie, że komornik dopadłszy zeskoczył z konia i nie czekając na zapytanie powiedział :
— Poselstwo od książęcia Wratysława czeka na waszą miłość.
Włodzisław zmarszczył się niechętnie. Zapewne teść upomina się o daninę ze Śląska. Widząc to komornik dodał:
— Król nie żywię.
Zdziwił się, gdy książę nie rzekłszy słowa żgnął konia i wysforował się przed orszak. Wieść dla niego była niewątpliwie pomyślna, wyzbył się strachu przed bratem. Ale wszystkie skutki, jakie niosła z sobą śmierć króla, chciał przemyśleć w samotności.
Po raz pierwszy mógł je przemyśleć spokojnie. Skoro nie stało Bolesława, może bez obawy ująć władzę. Ale gdy rozważać zaczął położenie, zmarszczki na jego czole pogłębiły się. Władzy, jaką miał Bolesław, nie osiągnie nigdy. On nie liczył się z nikim, ni w kraju, ni za granicą, z nim musiał' liczyć się każdy. Bunt, jaki podniesiono, skierowany był przeciw władzy króla, ceną jej obalenia było uzależnienie kraju od obcych, a księcia od możnowładców z Sieciechem na czele.
Włodzisław rozważał, jak pozbyć się tej zależności. Po chwilowej uldze ogarnęło go przygnębienie. O koronie ani mu nie marzyć, Henryk nigdy na koronację nie zezwoli. Czeskiemu teściowi za pomoc zobowiązał się płacić daninę ze Śląska. Jeśli jej odmówi, Wratysław sam zajmie tę dzielnicę. Gdyby próbował usunąć Sieciecha. przemożny pala-' tyn łatwiej jego usunie, niż to uczynił z Bolesławem. Uznania władzy Włodzisława odmówiła nawet własna jego matka. Nie wszyscy możnowładcy byli stronnikami Bolesława, ale dogodniej nikogo nie mieć nad sobą. Jak długo książę siedzieć będzie w Płocku, ni razu nie objechawszy kraju jako jego gospodarz, z nawyku uważać go będą nadal za dzielnicowego księcia. A do stołecznego Krakowa niespiesz-no mu było. Pogarda, z jaką powitała go tam matka, gdy czeskimi posiłkami zajął gród, tkwiła w nim jak cierń. Śmierć Bolesława zmieniała wprawdzie położenie, ale król pozostawił syna, do którego Dobronega była bardzo przywiązana. Gnębić ją musi tęsknota za wnukiem. Gdyby zezwolić na jego powrót, może dałaby się przejednać. Oporni straciliby pozór odmowy uznania nowego władcy.
Ale chłopcu brak już tylko dwu lat do wieku sprawnego. Jest synem koronowanego króla, jemu winno przypaść następstwo. Jego obecność mogłaby stać się przyczyną nowego zamętu, nawet gdyby młody Mieszko sam nie upomniał się o dziedzictwo po ojcu. Wielmoże niechętni księciu, a zwłaszcza Sieciechowł, mogą nim zagrać, by umocnić swe wpływy, jak Sieciech zagrał Włodzisławem przeciw królowi.
Jeśli jednak Mieszko nie wróci, mogą nim zagrać obcy, jak ongiś Bezprymem przeciw dziadowi księcia. Węgierski Władysław, czyli, jak go zwią, Laszlo, u którego bawi Mieszko, jest wrogiem Henryka i Wratysława i ani chybi wolałby mieć na polskim tronie swego wychowanka.
Włodzisław w rozterce dotarł do Płocka i sam przed sobą przyznać nie chciał, że z ulgą dowiedział się, iż zjechał Sieciech. Jego zaradność i pewność siebie zawsze dodawała księciu otuchy. Nie myślał już o tym, jak się pozbyć pala-tyna. Komornikowi polecił wezwać go i gdy nadszedł, nie czekając na powitanie Włodzisław powiedział:
— Trzeba postanowić, co poczynać. Jedna troska ubyła, innych nie brak.
— Ostawcie je mnie. Ninie posła odprawić trzeba.
— Pewnikiem upominać się będzie o daninę ze Śląska — niechętnie mruknął Włodzisław. — Wżdy jeszcześmy stamtąd ni denara nie widzieli.
— Teść wasz może na nią poczekać — kpiąco zauważył Sieciech — jeśli nie ze swojackiej życzliwości, to dlatego, że nijak mu samemu ją ściągnąć. Wesprzeć musi Henryka w jego rzymskiej wyprawie, a pod jego nieobecność na saskich książąt i biskupów dawać baczenie. Gdyby indziej sił trzymać nie musiał, aniby mu pozór nie był potrzebny, żeby Śląsk zająć.
— Ale skończy Henryk z Grzegorzem i swego Klemensa na papieskim stolcu osadzi, skończy się i bunt saskich wielmożów.
—• Nie tak łacno. Ten zawzięty staruch nie ustąpi, choćby sam ostał. Z bratem waszym w korcu maku się dobrali. Alić jego już nie masz i raniej my ład w kraju zaprowa-dzim.
—• Takoż niełacno. Z wielkopolskich wielmożów ni jeden na zjazd nie stanął ni hołdu nie złożył. A zechcemy ich przymusić, to znowu wojna domowa, od której sił ni powagi nie przybędzie.
— Starczy nam Awdańców kupić, reszta za nimi pójdzie.
— Kupić? Jeno czym? Więcej u nich w skrzyniach złota i srebra niźli u nas.
—• Ale łasi na godności i dostojeństwa. Od dwu lat krakowska stolica bez pasterza. Ustanowić Lamberta Awdańca biskupem, to sami zadbają o ład i bezpieczeństwo na drogach, bo i im korzyść z tego będzie.
— Jeno jakoże to uczynić, gdy kraj pod interdyktem — z powątpiewaniem powiedział książę, ale Sieciech uśmiechnął się:
—' Słać nam jeno do Wigberta z Rawenny, czyli, jak go ninie zowią, Klemensa, by Awdańca na biskupim stolcu zatwierdził, a interdykt z kraju zdjął. Chciwie się tego uchwyci, bo to jakby uznanie go prawowitym papieżem.
— Iście tak — z ulgą powiedział książę. — Dawno to należało uczynić.
— Wszystko czynić należy w porę. Póki sprawa niepewna była, kto się na papieskim stolcu utrzyma, dogodniej stać na uboczu. Ninie Grzegorz najważniejszego sprzymierzeńca utracił, węgierski Władysław sam na tronie niepewny, bo ani chybi Henryk poprze swego dziewierza Salomona. Jednakowoż czas nad tym uradzać, raniej wiedzieć «22»
trzeba, co pisze miłościwa siostra wasza. Wraz przyjdzie kapelan Otto, który nam pismo objaśni.
Palatyn nie zdał się przejmować zawiłym i trudnym położeniem, natomiast książę, czekając na nadejście kapelana, zatopił się w niewesołych rozmyślaniach. Daleki był już od nadziei, że wobec śmierci Bolesława Sieciech przestanie być potrzebny. Bezradny się czuł i przygnębiony, a zarazem drażniło go i upokarzało, że palatyn wie o tym aż nadto dobrze.
Zamyślenie księcia przerwało wejście kapelana, ale pismo Swiętosławy nie poprawiło nastroju księcia. Zaskoczyła go i niemal przeraziła wieść o przyrzeczeniu Henryka oddania Polski w lenno Wratysławowi. Sieciech natomiast mruknął uszczypliwie:
— Wrychle Henryk zabył, że gdybyśmy nie wytrącili Grzegorzowi najważniejszego sprzymierzeńca, nie on rozdawałby lenna. I praski Jaromir czy jak go zwią, Geb~ hard, też rad by krakowską diecezję do swojej przyłączył z wdzięczności za gościnę, jaką się u nas cieszył, gdy żarli się z bratem. Choćby przeto pilnie obsadzić ją trzeba. Jedną strzałą ubijem dwa ptaki, jeszcze i Awdaniec wydatków nam oszczędzi, bo własną kiesą potrząsać będzie musiał. Może go Klemens i kolektorem świętopietrza ustanowi, to sobie koszty odbije — zaśmiał się palatyn.
Włodzłsław jednak nie rozchmurzył się. Rozmyślał nad radą Swiętosławy, by dla przejednania matki zezwolił na powrót Mieszka. Gdy jeno mówić o tym zaczął, Sieciech przerwał:
— Przyrzec można. A pora będzie rozstrzygnąć, gdy się na stolcu umocnicie. Jedno pewne, że nam go ninie Władysław siłą nie wprowadzi, bo własnych trosk ma zadość.
Z cesarskiego poduszczenia dokonany przez Salomona zamach przeciw węgierskiemu Władysławowi nie udał się, ale zwolniony z więzienia Salomon zbiegł do Kumano w, nie mogąc liczyć na pomoc cesarskiego dziewierza, zajętego wyprawą na Rzym. Henryk jednak cel swój osiągnął, pozbawiając Grzegorza jeszcze jednego sprzymierzeńca. Władysław bowiem, zajęty zbieraniem sił dla odparcia pustoszącego najazdu pogańskiego, ledwo znalazł czas, by własną osobą donieść Wyszesławie żałosną wieść o śmierci jej małżonka.
Wyszesława jednak otrzymała już wiadomości. Złamana siedziała twarz ukrywszy w dłoniach, a pochylone jej barki wstrząsały łkania. Mieszko stał nad nią milcząc i gładził jej jasne włosy. Gdy zdała się uspokajać, podjął:
— Już nie płaczcie, matko. Rodzic żyć nie chciał. Nie takiemu jak on znosić wygnanie i upokorzenia.
— Nie za nim płaczę, jeno nad nim, bo z dawna żyłam jak wdowa — odparła głosem jeszcze przerywanym przez szloch. — Nigdy nie był mój...
Urwała i dodała szeptem:
— Jeno ja jego... A ninie... Mieszko objął matkę mówiąc:
— Ninie jeno moja jesteś i jam twój.
Przytuliła syna do piersi i trzymała, jakby siła jej uścisku mogła go uchronić przed złą mocą, sięgającą po ostatnie, co miała. Nie chciała mówić, że nie tylko nieszczęsnego małżonka jej żal. Jego śmierć w kwiecie lat zdała się jej spełnieniem Stanisławowego przekleństwa. Przepowiadał, że Bóg zgładzi wyklętego wraz z jego pokoleniem. Broniła się przed przeczuciem, że i to się spełni, i zostać jej przyjdzie z pustką zupełną.
Puściła syna, gdy do komnaty wszedł Władysław i patrząc na zapłakaną powiedział ze współczuciem:
— Boleję wraz z wami nad tym, co się stało. Nie winuj-cie mnie, żem ustrzec nie wydolił małżonka waszego, sami wiecie, że jakoby zguby swej szukał. Ale nie zabyłem, żem mu wprowadzenie na tron dłużny. Jednakowoż sam, mało brakło, zbyłbym żywota przez zdradzieckiego Salomona, a ninie kraj mi pospołu z pogańskimi Kumanami pustoszy, -
ściołów nawet nie szczędząc ni duchowieństwa. Salomona Klemens nie wyklął, bo to dziewierz cesarski, i przez niego ż którym mógłbym wesprzeć prawowitego papieża, wytrącił mi z ręki. Klątwy dla wrogów chowa. Ale przyjdzie ten czas, że się w kraju uładzę, a wonczas synowi waszemu odpłacę, com rodzicowi dłużny, i na ojcowy tron go wprowadzę.
___ NJe! — z widocznym przestrachem krzyknęła Wyszesława. Gdy patrzył na nią zaskoczony i zdziwiony, szepnęła:
_- Wybaczcie! Za samą chęć wdzięczna być muszę, jak i za wszystko, coście dla nas uczynili. Pod waszym dachem spokojniejsza mogę być o syna niźli tam...
Urwała, ale zrozumiał, czego się lęka, i rzekł:
— Iście, tu nic mu nie zagraża i rad bym go na zawżdy...
ela4374