MALKOM qrt50 2ebb5eca 2edcf245 65a 1e f9c3 0 1 p t c 0 2 z 0 48 0 0 0 0 n n 12.00 0.0 2.0 --- d 1 8 1 1 1 1 ff 0 32 1 CZESŁAW DEPTUŁA, ALEKSANDRA WITKOWSKA Ideologię rycerstwa oraz wyrażajšce jš obrzę- dy i obyczaje propagował dwór, ale jej percepcja stanowiła dzieło zbiorowe kręgów zwišzanych z panujšcym więziš feudalnej wiernoci i dšżš- cych do zakorzenienia owej więzi we wspólnych wartociach i stylu życia, Tworzona w polskim pimiennictwie XII-XIII wieku legenda rycerska choć kształtowana pod wpływem zachodnich ga- tunków literackich, operuje od poczštku rodzimy- mi wzorcami osobowymi, znajdujšc je w dziełach ojczys.tych, w postaciach historycznych lub nawet w spółczesnych piszšcemu. Modele postaw rycer- skich pojawiały się nie tylko w relacjach o ksiš- żętach. Ukazywały je, powtarzane przez wiele przekazów, anegdoty o ludziach z ich otoczenia. Oto na przykład Gallowy komes Żelisław, utra- ciwszy w boju rękę, otrzymał od Krzywoustego rękę ze złota. Jego antytezš był, wymieniony przez Kadłubka, rycerz splamiony ucieczkš z pola bitwy. Powiesił się ze wstydu, otrzymawszy od księcia dary symbolizujšce tchórzostwo: kšdziel i skórę zajęczš. Należy dodać, iż omawianej legen- dzie brakowało zachodniej romansowej fantastyki. Znalazła ona przede wszystkim wyraz w przeka- zach historiograficznych i trzymała się na ogół wiernie ródeł i realiów, nawet w "uczonym" obrazie dziejów bajecznych kraju. Jakie wartoci ideowe wyższej rangi przeni- kały owe wzorce rycerskie, nadajšc im sens spo - łecmy? Już w pierwszych zabytkach pimiennych okresu idea rycerska powišzana była cile z po- czuciem narodowym i patriotyzmem. Władca i jego towarzysze toczš walki z obcymi, perfid- nymi ludami o starodawnš wolnoć Polaków, nie- naruszalnoć granic kraju, chwałę ojczyzny. Bo- lesław Krzywousty u Galla gotów jest powięcać życie, aby położyć kres zagrożeniu ziem polskich. Wzorami patriotyzmu sš pozytywni władcy z Kro- 136 niki Kadłubka, ale również i możny Piotr Włosto- Wic, który nie zważajšc na niebezpieczeństwo po- ryWa księcia ruskiego Wołodara, by ocalić kraj. przykładem jest także bohaterska załoga Głogowa złożona z rycerzy i grodzian, branišca się przed Niemcami w roku 1109. W okresie rozbicia dziel- nicowego ideał obrońcy Polski zaczyna się coraz mocniej kojarzyć ze wspomnieniem dawnej wiet- noci i jednoci państwa. Jednoczenie będzie on rzutował na charakterystykę aktualnych ksišżšt. Rycerzami bez skazy sš walczšcy z obcymi na- jedcami - Henryk Pobożny i Bolesław Poboż- ny. Protektor Niemców - wspomniany już Bo- lesław Rogatka - to władca kłamliwy, zdradziec- ki i wiarołomny, stanowišcy - podobnie jak i jego przyjaciele i protegowani - zaprzeczenie cnót rycerskich. Kronikarz wielkopolski bowiem odmawia Niemcom zasadniczych przymiotów ry- cerza: odwagi i dzielnoci. Pamiętajšc o narodo- wych treciach literatury rycerskiej Zachodu (zwłaszcza chansons des gestes), i tu dostrzec można współzależnoć rodzimych potrzeb ideolo- gicznych z pršdami płynšcymi z zewnštrz. Od momentu przyjęcia chrzecijaństwa rów- nież do Polski zaczęła przenikać szerzona przez Kociół religijna koncepcja rycerstwa. Znajdowa- ła oparcie w kulcie więtych rycerzy (Jerzy, Mau- rycy, Marcin i inni) w swoistej, wojskowej meta- foryce nieobcej hagiografii, przenoszšcej pojęcia zwišzane z walkš z wrogiem, zapasami i szer- mierkš na teren życia wewnętrznego i walki do- bra ze złem w duszy ludzkiej. Na przełomie XI/XII wieku idee krucjatowe zabarwiajš atmosferę wojen z pogańskimi Pomorzanami i Prusami. Treci przeżyć i wzory zachowań poddawał rycerstwu nowy obrzęd rycerski. W końcu XI wie- ku znamy na dworze księcia przepojony elemen- tami religijnymi obrzęd pasowania rycerskiego, 137 zobowišzujšcy do walki w obronie Kocioła i po- krzywdzonych. W cišgu całego omawianego okre- su nie znalazł on wprawdzie rozpowszechnienia, wydaje się nawet, że stał się przywilejem ksišżę- cym. Ale chrysti:anizacja rzemiosła wojennego i rycerskiego stylu życia łšczyła się z szerszym oddziaływaniem praktyk kocielnych. Rycerz polski z Kroniki Galla - sam władca oraz jego komesi i wojownicy - wiadomy opieki Boga słucha przed bitwš nauk duchowieństwa i przystępuje do sakramentów. ledzi koleje woj- ny w kalendarzu liturgicznym, wišżšc zwycięstwa z cudownš ingerencjš więtych, czczonych w da- nym dniu, a klęski :z "cudami kary za zaniedba- nie praktyk przypadajšcych na ten okres. Obraz ten nabierał szczególnego znaczenia, gdy walka toczyła się z pełnymi pychy sługami szatana- poganami. Wojsko chrzecijan wówczas miało po- czucie misji ugruntawania ładu i pokoju bożego. Trwałoci tych treci w wiadomoci społeczeń- stwa sprzyjały stałe walki Polaków z ludami po- gańskimi, a razwijana w wieku XII-XIII koncep- cja Polski jako częci christianitatis zespalała reli- gijne i narodowe komponenty ideału rycerskiego. Wzorzec rycerza chrZecijańskiego krelili jed- nak pisarze i w obrazie osób nie walczšcych z poganami. Daje go na przykład Kronika wiel- kopolska w wizerunku księcia Bolesława Poboż- nego. Władca ten, pasowany na rycerza w ka- tedrze gnienieńskiej, oszczędza w wojnach do- bra kocielne, a w bitwach toczonych z Branden burgiš i polskimi księstwami dzielnicowymi zdaje się w pełni na Boga, pokładajšc całš ufnoć w jego pomocy i łasce. Od połowy XII wieku coraz silniej podkrelano w postawie i zachowa- niu rycerstwa elementy dewocji wyrażajšce się w pielgrzymkach, pobożnych lubach, darowiz- nach dla Kocioła. Ideał rycerski wejdzie tu wy- 138 ranie w kršg oddziaływania wzorców hagiogra- ficznych. Gdy omówione składniki ideału rycerskiego znajdowały ZROZUMIAłE poparcie ludzi Kocioła władajšcych piórem, to mniej oczywiste jest ono dla RECEPCJI wzorców wieckiej kultury rycerstwa zachodniego, skrystalizowanych najpełniej w ro- mansie francuskim XII wieku. Na uwagę zasłu- guje obecnoć w ideologii polskich kręgów feudal- nych historii i mitologii antyku, które w amawia- nym stuleciu przeszły z kart uczonych dzieł do papularnej opowieci dwarskiej. Elementem no- nym była tu szkolna kultura literacka. W metaforykę klasycznš ujmuje Gall A.nonim czyny KrZywoustego - "syna Marsa. Jednakże bardziej znamienne wydaje się pojawienie się od poczštku XII wieku w wielkopolskim rodzie Le- szczyców imienia Hektora - głównego herosa redniowiecznego romansu tematyce starożytnej. Będzie ono, wraz z IMIENIEM Parysa, jednym z głównych imion rodawych Leszczyców. Mistrz wINCENTY włšczył do swej KronIkI tych imion WIęCEJ. Aleksander Wielki i Juliusz Cezar weszli na stałe w obraz dziejów Polski jako postacie wielkich i rycerskich przeciwników LEGENDARNYCH władców kraju. Warto zaznaczyć, że Hektor Aleksander i Cezar to pogańscy "rycerze sławy z romansu zachodnioeuropejskiego. Około połowy XII wieku pierwszy autor pol- skiej wersji podania o Walterze z Akwitanii, spo- pularyzowanej póniej między innymi przez KRo- nIke wIelkopolskš, ukazał czytelnikowi nowy ideał RYCERSKI zwišzany z koncepcjš miłoci dwor- skiej. Akcja romansu przeniesiona ZOSTAłA w ramy bajecznych dziejów Polski i w realia geograficzne Małopolski. Walter, czyli Walgierz Udały z Tyńca, to rycerski kochanek, który zdobywa miłoć ko- biety pieniš miłosnš, uprowadza potajemnie uko- 139 chanš z dalekiego dworu francuskiego, stacza o niš miertelnš walkę z rywalem. Dokonujšc następnie krwawej zemsty na niewiernej Helgun- dzie i jej kochanku - pięknym Wisławie, karze sprawiedliwie nie tyle zdradę małżeńskš, ile sprzeniewierzenie się wiernej miłoci. Elementy wieckiego romansu przenikajš też w pewnej mierze legendę Piotra Włostowica. Wy- stępujš one w obrazie niezwykłych przygód ko- mesa, zwłaszcza zwišzanych ze zdobyciem legen- darnego skarbu, a także w,akcentowaniu w cha- rakterystyce Piotra ogłady i dwornych obyczajów. Jednakże omawiane wzorce nie znalazły, jak się zdaje, głębszej recepcji społecznej. Zabrakło tu przede wszystkim zasadniczego składnika ideału zachodniego: dworskiego kultu kobiety szerzonego przez lirykę miłosnš. Kadłubek stworzył wpraw- dzie i przekazał póniejszemu pimiennictwu po- stać heroicżnej, a zarazem budzšcej goršce uczu- cia władczyni - Wandy; Gall zna miłosiernš i mšdrš żonę Bolesława Chrobrego - ale charak- terystyka kobiet warstw przywódczych społeczeń- stwa nie pozbawiona jest w pimiennictwie pol- skim cech negatywnych. Uczone moralizatorstwo nakłada się tu zapewne na jakie wyobrażenia obiegowe. Zawić, złoć, zdradzieckoć i wybujałš ambicję kobiet pokazywano z dużš siłš ekspresji na przykład w postaciach żon Popiela II i Włady- sława II. Rozpustę i wiarołomstwo kobiet uwi- daczniać miało podanie o żonach rycerzy Bole- sława miałego. Przełom przyniosły w wieku XIII hagiograficzne wzorce więtych księżniczek. Będš one jednak zupełnie przeciwstawne ideałowi mi- łoci dworskiej. Dlaczego tak było? W Polsce nie zdšżyła wy- tworzyć się grupa wieckich poetów typu truba- durów, truwerów i minnesangerów, choć można do nich zaliczyć Henryka IV Probusa. Polskš le- 140 gendę rycerskš w dużym stopniu formowało du- chowieństwo, nawet jeli głównym jej podłożem była tradycja wiecka, i ono jš zabezpieczało na pimie. Być może jednak jestemy tu ofiarami nie- szczęliwego stanu zachowania pomników ustnych. Literatura ustna w XIII wieku zdobyła się na osobne pieni o sławnym zwycięstwie roku 1205...
MarekMaly