Prawoznawstwo jest nauką o państwie, prawie oraz poglądach na państwo i prawo. Wyróżnia się następujące działy prawoznawstwa:
1. Teorię państwa i prawa (niektórzy używają nazwy filozofia państwa i prawa).
2. Historię doktryn politycznych i prawnych.
3. Dogmatykę prawa.
Teoria państwa i prawa ujmuje państwo i prawo w sposób globalny. Zajmuje się nimi jako określonymi zjawiskami społecznymi, a nie państwem i prawem w określonym czasie i w określonym kraju. Interesują ją nie tylko dzieje i teraźniejszość państwa i prawa, ale także ich dalsza ewolucja. Stara się również przedstawić związki, jakie zachodzą między państwem a prawem oraz związki między państwem i prawem a innymi zjawiskami życia społecznego. Podchodzi do państwa i prawa jak gdyby z pewnego dystansu. Bada cechy i prawidłowości właściwe każdemu państwu i prawu. Jest nauką w pewnym sensie abstrakcyjną w odróżnieniu od innych działów prawoznawstwa, które badają konkretne państwa w określonym czasie i konkretne przepisy prawne.
Historia państwa i prawa zajmuje się dziejami państwa i prawa w poszczególnych krajach. Stara się ustalić, jak było zorganizowane i jak działało państwo w danym kraju, jakie obowiązywały w nim normy prawne. Odtwarza fakty, systematyzuje je. Próbuje wyjaśnić, dlaczego istniały takie a nie inne instytucje państwowe i normy prawne, jakie przyniosły owoce, dlaczego w taki a nie inny sposób rozwijało się państwo, dlaczego jedne państwa rosły w siłę, a inne upadały. Próbuje także wyjaśnić, dlaczego prawo, które powstało i obowiązywało w jakimś kraju, było przyjmowane i stosowane w innych krajach, czasami parę wieków później. Historia prawa interesuje się zarówno prawem wewnętrznym, krajowym poszczególnych państw, jak i prawem międzynarodowym.
Dogmatyka prawa zajmuje się prawem aktualnie obowiązującym w poszczególnych krajach, a także prawem obowiązującym w stosunkach między państwami, czyli prawem międzynarodowym publicznym. Gdy jakieś przepisy przestają obowiązywać, dogmatyka prawa przestaje się nimi zajmować. Staja się one domeną historii prawa.
Miejsce prawoznawstwa wśród innych nauk społecznych. Państwo a prawo.
Prawoznawstwo a POLITOLOGIA.
POLITOLOGIA – jest nauką zbliżoną do prawoznawstwa. Jej przedmiotem jest polityka. Dziś polityka jest rozumiana jako działalność wyrażająca się w dążeniu do zdobycia władzy lub do jej utrzymania, w wykonaniu władzy, głównie państwowej. Wiąże się ona z wytyczaniem programu działania państwa, a także ze stosowaniem rozmaitych środków i metod służących skutecznie osiąganiu określanych celów. Podmiotami prowadzącymi politykę są przede wszystkim państwa, partie polityczne oraz organizacje społeczne, które biorą udział w wytyczaniu i realizacji polityki państwa bądź w taki czy inny sposób starają się wpłynąć na działania państwa. Politykę prowadzą także organizacje międzynarodowe złożone z państw oraz organizacje społeczne o zasięgu międzynarodowym. Decydujący wpływ na treść określonej polityki mają zawsze interesy klasowe, narodowe, grupowe, a także wiele innych czynników jak np. osobowość przywódców, określone ideologie, doktryny religijne. Mimo częściowego pokrywania się zainteresowań POLITOLOGII z zainteresowaniami prawoznawstwa są to dwie różne nauki. Różny jest bowiem ich przedmiot. Częściowe odmienne są też metody stosowane w obu tych naukach. Prawoznawstwo wykształciło się przed tysiącami lat natomiast POLITOLOGIA narodziła się w dwudziestym wieku.
Prawoznawstwo a KULTURA POLITYCZNA.
KULTURA POLITYCZNA – jest częścią składową kultury. Kulturą nazywa się całokształt dorobku ludzkości zgromadzony w ciągu dziejów, stale wzbogacany nowymi dokonaniami twórczymi, wysiłkiem wszystkich społeczeństw, których jednak stopień zaawansowania w rozwoju kulturalnym bywa różny. Częścią kultury politycznej jest kultura prawa danego społeczeństwa. Wysoki poziom rozwoju kultury politycznej oznacza zazwyczaj również odpowiednio wysoki poziom kultury prawnej. Kultura prawa wyraża ideowo – prawny stan społeczeństwa. Na ów stan składają się jego poglądy prawne, a także poziom doskonałości regulacji prawnych, zarówno co do ich treści, jak i formy. Oznacza też poziom działalności zmierzającej do realizacji norm prawnych. Mówi o efektywności środków zabezpieczających realizację prawa, o stabilności regulacji prawnych, o poziomie informowania społeczeństwa o prawie, o zakresie wykształcenia prawniczego. Prawoznawstwo jest jednocześnie elementem kultury prawnej i kultury politycznej społeczeństwa.
Przeważnie mówi się jednym tchem państwo i prawo, choć są to różne zjawiska społeczne. Dzieje się tak dlatego, że nie ma państwa, w którym nie byłoby prawa. Może być ono prymitywne czy rozwinięte, dobre czy złe, ale zawsze jest jakieś prawo. Państwo nie może się obyć bez prawa. Prawo organizuje jego organizację i sposoby działania. Prawo służy państwu do regulowania życia jego mieszkańców. W życiu społecznym przestrzega się wiele rozmaitych rodzajów norm. Są to normy moralne, obyczajowe, normy stanowione przez różne organizacje społeczne czy religijne. Ale tylko normy prawne mają niejako pieczęć państwa. Ono dba, aby normy te były przestrzegane. Decyduje to o efektywności prawa i o stosunku do niego. Są wprawdzie znane teorie, które głoszą, że istnieje prawo bez państwa. Nie mają one jednak pokrycia w rzeczywistości.
Państwo – organizacja polityczna obejmująca zakresem swojego działania ogół członków społeczeństwa zamieszkujących określone terytorium. Jest zwierzchnią organizacją polityczną całego społeczeństwa i realizującą w sposób suwerenny swe cele za pomocą odpowiednio zorganizowanego aparatu.
Wśród cech państwa wyróżnia się 3 zasadnicze:
1. Istnienie władzy publicznej.
2. Terytorialny podział ludności.
3. Suwerenność.
Istnienie władzy publicznej oznacza, że w każdym państwie funkcjonuje wyodrębniony aparat państwowy w postaci jego organów, sądów, policji, wojska służący do zapewnienia realizacji celów tego państwa.
Terytorialny podział ludności odróżnia organizację państwa od organizacji rodowej, plemiennej, szczepowej do której przynależność uzależniona była od więzów krwi, a nie od zamieszkania na określonym terytorium. Każde państwo rozciąga swą władzę na określonym terytorium, niezależnie od powiązań ludności np.; narodowościowych zamieszkujących na jego obszarze.
Suwerenność oznacza całkowitą niezależność władzy państwowej od jakiejkolwiek innej władzy tak wewnątrz państwa, jak i na zewnątrz.
Koncepcje genezy państwa.
Spośród ogółu koncepcji próbujących wyjaśnić genezę państwa szczególnie doniosłą rolę odgrywają;
1. Koncepcja teistyczna.
2. Koncepcja umowy społecznej.
3. Koncepcja przemocy i podboju.
4. Koncepcja historyczna.
Ad. 1 Koncepcje teistyczne były i są głoszone w wielorakich wariantach. Wspólną ich cecha jest to, że zakładają pochodzenie państwa władzy państwowej od sił nadprzyrodzonych, od bóstwa. Doktryny Starożytnego Wschodu głosiły boskość władzy mającą swe źródło bądź w tym, że władca otrzymuje władzę od bóstwa, bądź w tym, że sam jest bogiem. Dlatego zwykli ludzie winni mu są posłuszeństwo bez granic. Idea, że państwo jest tworem istot nadprzyrodzonych, że jest narzędziem w rękach tych istot, służyła w pierwszym rzędzie uzasadnieniu zróżnicowania społecznego, wykazaniu bezprawności i bezskuteczności wszelkich prób oporu wobec władzy. W początkach naszej ery koncepcję teistyczną przyjęło chrześcijaństwo i rozwija ją do dzisiaj.
Ad. 2 Koncepcje umowy społecznej przyjmują, że u podstaw genezy państwa leży szczególnego rodzaju umowa, która miała zostać zawarta między członkami społeczeństwa, a następnie między społeczeństwem a władzą. W zalążkowej postaci koncepcje pojawiły się już w doktrynie sofistów, działających w starożytnej Grecji. Odrzucając pogląd o boskim pochodzeniu władzy odegrały istotną rolę w procesie laicyzacji poglądów na państwo i prawo (V – VI w. p. n. e.). Jeszcze większą rolę społeczną odegrały one jednak w XVII i XVIII w., kiedy to posłużyły jako teoretyczne uzasadnienie walki rewolucyjnej burżuazji w Europie przeciwko feudalizmowi.
Ad. 3 Koncepcje przemocy i podboju głoszą, że państwo jest owocem podboju jednych ludów przez inne. Koncepcje te były popularne na przełomie XIX i XX wieku w śród historyków, filozofów i socjologów. Zwycięscy stanowili mniejszość, która podporządkowywała sobie pokonaną większość.
Ad. 4 Historyczna koncepcja powstania państwa została sformułowana przez L.H. Morgana, amerykańskiego etnologa (1818–1881). Powstanie państwa jest wynikiem wielu przeobrażeń, które trwały długo, niekiedy setki, a nawet tysiące lat. Polegały one m. in. na przekształcaniu się organizacji rodowo - plemiennej, opartej na więzach krwi, w organizację terytorialną, co było nieodzowne w związku z przemieszczaniem się na pewnych obszarach ludności należącej do pewnych rodów. Przeobrażenia te polegały na stopniowym wyodrębnianiu się organów państwowych od reszty społeczeństwa, ukształtowaniu się odrębnego aparatu zbrojnego, a także na stworzeniu systemu świadczeń ludności na rzecz państwa.
Formy państwa. Demokracja.
Pojęcie formy państwa – Kiedy mówimy o formie państwa, mamy na myśli sposób rządzenia w państwie. Aby określić formę państwa, sposób rządzenia, należy zbadać, jakie w danym państwie działają naczelne organy i jak układają się stosunki między nimi; jak kształtują się stosunki między aparatem państwowym a resztą ludności, na jakich zasadach się one opierają; jaka jest struktura prawna danego państwa, czy w jego skład wchodzą organizmy państwowe, czy tylko jednostki podziału administracyjnego, na jakich zasadach opierają się stosunki między organami centralnymi a terenowymi państwa. Poszukując odpowiedzi na te trzy zasadnicze pytania dochodzimy do ustalenia, jaka jest forma rządu w danym państwie, jaki panuje w nim reżim polityczny oraz jaka jest jego struktura prawna, co w sumie daje charakterystykę formy danego państwa.
Forma rządu – od tysiącleci państwa dzieli się na monarchie i republiki.
Monarchią -jest państwo, w którym najwyższa władza należy do monarchy (cesarza, króla, księcia, faraona, szacha itp.) Jest on wyniesiony prawie ponad całe społeczeństwo. Monarcha może skupić w swoim ręku władzę absolutną, czyli pełnie władzy w państwie, może mieć władzę ograniczoną.
Republiką – nazywa się państwo, w którym najwyższa władza jest sprawowana przez organ jedno osobowy lub kolegialny, lub przez parę różnych organów powoływanych na określony okres. Przyjęło się odróżniać republiki demokratyczne od arystokratycznych.
Arystokratycznymi nazywa się te, w których naczelne organy państwa są powoływane przez wąską grupę ludności państwa, wyróżniającą się swoim „ szlachetnym ‘ pochodzeniem.
Demokratycznymi nazywa się te republiki gdzie naczelne organy państwa (parlament, prezydent, prezydium itp.) są powoływane przez szerokie rzesze obywateli.
Reżim polityczny – nazywa się ogół metod, jakimi posługuje się aparat państwowy w stosunkach z ludnością państwa, zasady, jakimi się on kieruje w tych stosunkach. W każdym państwie istnieje określony reżim polityczny. Bywa on oceniany pozytywnie bądź negatywnie. Znane są różne reżimy polityczne. Zależą one od celów, jakie stawiają w danym czasie przed państwem siły rządzące, od tego jaki, jest stopień oporu wobec istniejącego ustroju, jak kształtuje się sytuacja międzynarodowa państwa, od możliwości materialnych państwa itp. Wyróżnia się reżimy demokratyczne i ich przeciwieństwo – reżimy autokratyczne, reżimy wojskowe, policyjne, totalitarne i inne. O reżimie demokratycznym mówimy wtedy, gdy aparat państwowy cieszy się poparciem szerokich kręgów społeczeństwa, gdy obywatele mają wpływ na dobór celów działania państwa, gdy widoczna jest pewna zależność jego aparatu od obywateli, gdy istnieją mechanizmy wyłaniania przez społeczeństwo przynajmniej niektórych kierowniczych organów państwa, gdy działalność państwa realizowana jest zgodnie z prawem szanującym prawa i podstawowe wolności obywateli. W reżimie autokratycznym aparat państwowy nie podlega kontroli ze strony społeczeństwa, sam określa cele i zadania państwa, nie uważa w praktyce, że jest ograniczony prawem, czując się od niego niezależnym, często ucieka się do przemocy w stosunku do ludności kraju. O reżimie wojskowym mówi się wtedy, gdy wojsko szeroko ingeruje w życie polityczne kraju, gdy wojskowi zajmują dużą część ważnych stanowisk państwowych, gdy metody kierowania właściwe dla wojska są stosowane także w życiu gospodarczym, kulturze, stosunkach między aparatem państwowym a ludnością gdy korpus oficerski pod wieloma względami ma uprzywilejowaną pozycję w państwie. O reżimie policyjnym mówi się wtedy, gdy życie obywateli jest drobiazgowo reglamentowane, gdy nad tym życiem jest roztaczana daleko idąca kontrola ze strony aparatu państwowego, gdy stosunki między władzą a ludnością cechuje brak wzajemnego zaufania, gdy rola policji w kraju jest daleko większa, niż wymagają tego interesy zachowania bezpieczeństwa i porządku, gdy bezkarnie naruszane są prawa i wolności obywateli. O reżimie totalitarnym mówi się wtedy gdy państwo stara się podporządkować sobie i kontrolować niemal wszystkie sfery i strony życia obywateli, gdy stara się narzucić wszystkim jeden, preferowany przez siebie system ideologiczny, system wartości i wzorców postępowania, gdy czyni to posługując się w szerokim wymiarze przymusem.
Wyróżniamy demokracje:
1. Ludową
2. Socjalistyczną
3. Burżuazyjną
Aparat państwa. Organy państwa.
Każda większa organizacja ma swój aparat.
Na aparat państwowy składa się ogół odpowiednio ze sobą powiązanych organizacyjnie organów państwowych w raz z obsługującymi je urzędami i oddanymi do ich dyspozycji formacjami zbrojnymi oraz ogół zakładów i przedsiębiorstw państwowych. Aparat obejmuje swoją działalnością ogół ludności kraju i całe terytorium państwa. Ma też swoje jednostki organizacyjne poza terytorium państwa. Mowa tu o przedstawicielach dyplomatycznych, konsularnych, handlowych, kulturalnych państwa. Jednostkami tego aparatu są też bazy wojskowe jednych państw na terytorium innych państw. Każde ogniwo aparatu państwowego ma w nim swoje miejsce, swoje zadania.
Aparat państwowy jest zorganizowany hierarchicznie. Aparat państwowy współczesnych państw jest bardzo rozbudowany i skomplikowany wewnętrznie. Przeważającą część ludzi w nim zatrudnionych stanowią pracownicy biurowi. Dlatego - często w pewnym uproszczeniu - mówi się, że w państwie rządzi biurokracja. Rozmiary aparatu państwowego zależą od wielkości państwa i od celów, jakie w danym czasie stawia się przed państwem. Od tego zależy też struktura organizacyjna jego aparatu i zasady działania, jakimi się kieruje.
Organem państwa jest osoba lub grupa osób, która według obowiązującego prawa podejmuje działania władcze uważane za działania państwa. Organem państwa jest np. prezydent, sejm, prokurator, ambasador. Do działań władczych zalicza się ustanawianie norm prawnych, czyli ogólnych reguł postępowania, ustanawianie norm indywidualnych opartych na normach ogólnych, wykonywanie aktów stosowania przymusu państwowego, dokonywanie aktów kontroli.
Inne działania przedsiębrane przez państwo nie mają charakteru władczego. Są wśród nich zarówno nie władcze działania etyczne, np. zawieranie umów cywilnych, jak i działania psychofizyczne. Taki charakter ma działalność produkcyjna przedsiębiorstw państwowych, działalność dydaktyczno- wychowawcza szkół państwowych, działalność informacyjna stacji telewizyjnych czy gazet bądź przedstawienia grane przez państwowy teatr itp.
Znane są różne, dokonywane według odmiennych kryteriów, podziały państwa.
Najbardziej rzucający się w oczy to podział organów państwa według liczby osób stanowiących dany organ. Według tego kryterium wyróżnia się organy jednoosobowe i kolegialne.
Organem jednoosobowym jest np. prezydent, minister, wojewoda.
Organem kolegialnym jest sejm, senat, sąd i wiele innych. Organy jednoosobowe podejmują decyzje jednoosobowo. Organy kolegialne, tzn. złożone przynajmniej z trzech osób, decydują kolegialnie.
Organy państwa dzieli się również według ich kompetencji rzeczowej. Według tego kryterium wyróżnia się organy o kompetencji ogólnej i organy o kompetencji branżowej. Do pierwszych zaliczyć można np. sejm, radę ministrów, prezydenta, do drugich – ministra, komendanta jednostki policji, dyrektora wydziału w urzędzie wojewódzkim itp.
Innym kryterium podziału organów państwowych jest zakres ich kompetencji terytorialnej. Są to z jednej strony organy centralne, z drugiej – organy terenowe. Centralnymi są te, których kompetencja rozciąga się na całe terytorium państwa, bądź które reprezentują państwo jako całość na zewnątrz. Organy terenowe mają kompetencje tylko na część terytorium państwowego. Przykładem może tu być wojewoda, sąd rejonowy lub pełnomocnik rządu dla jakiegoś obszaru.
Można także dzielić organy państwa według sposobu ich powoływania. Według tego kryterium wyróżnia się organy pochodzące z wyboru, nominacji, losowania, dziedziczenia itp.
Koncepcje państwa. Prawo a inne rodzaje norm społecznych.
Prawo a inne rodzaje norm społecznych.
Prawo nie jest jedynym zespołem norm, którymi kierują się ludzie w swoim postępowaniu.
Istotny wpływ na postępowanie ludzi wywierają normy obyczajowe, normy moralności, a także normy najrozmaitszych organizacji społecznych.
1. PRAWO A OBYCZAJE
Obyczaje jakiegoś społeczeństwa to całokształt norm obyczajowych, uznawanych i przestrzeganych w danym społeczeństwie.
Normą obyczajową jest reguła postępowania, która ukształtowała się w świadomości ludzi pod wpływem nawyku, w rezultacie wielokrotnego powtarzania, w określonych okolicznościach, tych samych zachowań, w wyniku ukształtowania się przeświadczenia, że tak właśnie należy postępować. Uzasadnieniem tej powinności jest to, że tak postępowano od dawna, że taka jest tradycja.
Normy obyczajowe, w odróżnieniu od norm moralnych, nie służą do wartościowania zachowań ludzi z punktu widzenia dobra i zła. Nie służą też, w odróżnieniu od norm prawnych, do oceny zachowań pod względem ich legalności lub nielegalności.
Dopóki ludzie postępują w określony sposób dlatego tylko, że tak przyzwyczaili się postępować, nie ma jeszcze normy obyczajowej. Powstaje ona dopiero wtedy, gdy pojawia się poczucie powinności, że tak a tak należy postępować. Norma obyczajowa wykształciła się więc wtedy, gdy ludzie przyzwyczajają się postępować w określony sposób i gdy nabierają przekonania, że tak właśnie należy czynić. Między normami prawa zawartymi w aktach prawotwórczych państwa a obyczajami istnieje ostra granica. Granica ta jest nader płynna między obyczajami a normami prawa zwyczajowego.
Prawo zwyczajowe jest częścią prawa danego państwa. Składają się na nie normy obyczajowe uznane przez państwo, tzn. te, których przestrzeganie staje się przedmiotem troski państwa. Fakt uznania przez państwo normy obyczajowej czyni z niej normę prawa zwyczajowego. Uznanie to może być dokonane przez jakikolwiek organ państwa. Akt uznania zmienia charakter normy z obyczajowej na prawną. Nie musi natomiast pociągać zmiany jej treści ani też zmieniać pola jej zastosowania. W państwach opartych na niewolnictwie oraz w państwach feudalnych prawo zwyczajowe było bardzo rozpowszechnione, miało przewagę nad prawem stanowionym. W państwach burżuazyjnych oraz socjalistycznych prawo zwyczajowe występuje w nader wąskim zakresie. Jedynie w państwach anglosaskich zachowuje ono silną pozycję. Ma też nadal duże znaczenie w wielu państwach powstałych w dawnych posiadłościach kolonialnych. Niemniej obyczaje miały, mają i zapewne będą miały również w przyszłości istotny wpływ na postępowanie ludzi we wszystkich sferach ich życia.
2. PRAWO A MORALNOŚĆ
U podłoża norm moralnych leży ocena, co jest dobre a co złe. Ogólnie biorąc, dobre jest to, co jest przez kogoś aprobowane, do czego przywykł odnosić się z szacunkiem, ze współczuciem przywiązaniem a nawet miłością. Dobre jest to co przyciąga, co jest pożądane. Złe natomiast jest to, co cię dezaprobuje, do czego człowiek przywykł odnosić się ze wzgardą, z brakiem współczucia, co odpycha, co jest niepożądane. Zdolność odróżniania dobra od zła jest naturalną właściwością psychiki człowieka. Zdolność ta ujawnia się w określonym kontekście społecznym. Warunki życia człowieka również w istotny sposób wpływają na to, co będzie on uznawał za dobre, a co za złe. Czym różni się moralność od prawa, co jest wspólne, jak te dwa systemy norm postępowania oddziałują na siebie? Moralność jest w każdej społeczności. Nie było, nie ma i nie może być w przyszłości społeczeństwa, w którym nie odróżniano by dobra od zła. Inaczej się ma z prawem. Występuje ono jedynie w społeczeństwach zorganizowanych w państwo. Normy moralne powstają w codziennej praktyce życiowej ludzi. Kształtuje się ocena, że określone postępowanie jest dobre albo złe, i na jej gruncie rodzi się norma moralna. Inaczej rzecz wygląda z normą prawną. Powstaje ona w drodze stanowienia lub uznania przez państwo. Od oceny, która bynajmniej nie musi dotyczyć tego, co dobre albo złe, droga do powstania normy prawnej jest długa. Prawo jest zawsze zdominowane przez interesy klasy społecznej dominującej w danym społeczeństwie. Moralność nie jest jednolita. Często to, co jest dobre dla klasy dominującej i rządzących, nie jest uważane za dobre przez pozostałe klasy społeczne rządzonych. Cechą wspólną natomiast prawa i moralności jest to, regulują one w dużej części te same zachowania ludzi. Mają przy tym często taką samą treść. Można powiedzieć, że wiele norm prawnych jest jednocześnie normami moralnymi. Są jednak również normy prawne, które nie mają odpowiednika w normach moralnych. Są normy moralne, które nie mają odpowiednika w normach prawnych. Normy prawne będące jednocześnie normami moralnymi to takie, które z punktu widzenia całego społeczeństwa są określane jako normy sztuczne.
3. PRAWO A NORMY ORGANIZACJI SPOŁECZNEJ
Mówiąc o organizacjach społecznych, mamy na myśli wszelkie organizacje z wyjątkiem organizacji państwowej.
- Normami organizacji społecznych są wszelkie normy pochodzące od tych organizacji udziela pełnomocnictwa do ustawienia norm prawnych. Dotyczy to najczęściej takich organizacji, jak związki zawodowe, organizacje spółdzielcze, samorządy zawodowe czy niekiedy niektóre kościoły i związki wyznaniowe.
Cechą wspólną prawa i norm organizacji społecznych jest to, że są one określonymi zespołami norm postępowania. Współcześnie normy organizacji społecznych są przeważane formułowane równie precyzyjnie jak normy prawa. Są też zazwyczaj skodyfikowane. Niektóre normy organizacji społecznych są jednobrzmiące z odpowiednimi normami prawa. Są więc zarówno normami organizacji społecznej i prawa. Przeważnie jednak normy organizacji społecznej i prawa. Przeważnie jednak normy organizacji społecznych nie są jednocześnie normami prawa.
Prawo wewnętrzne a międzynarodowe prawo publiczne. Społeczność międzynarodowa a społeczność region...
Javaaa