FROM ERICH UCIECZKA OD WOLNOŚCI.pdf

Erich Fromm

Ucieczka od Wolnosci

Escape from Freedom.

Przelozyli:

Olga i Andrzej Ziemilscy.

Przedmowa opatrzyl:

Franciszek Ryszka

"Czytelnik"

ISBN 83-07-02357-2

skan i łmanie: lampion@o2.pl

Przedmowa.

Minelo osiem lat od pierwszej polskiej edycji Ucieczki od wolnosci - najglosniejszej

bodaj ksiazki Ericha Fromma. Spotkala sie ona z wielkim zainteresowaniem

publicznosci - oczywiscie tej, do ktorej byla adresowana -i z zyczliwym, a czasem

wrecz entuzjastycznym przyjeciem krytyki. Ksiazka stala sie swego rodzaju

klasykiem, jezeli przez klasyke bedziemy rozumiec wprowadzenie do pewnego

gatunku literatury, otwierajacej nowe horyzonty i nowe drogi poznania. Nie znaczy to,

ze nalezy slepo poruszaac sie sladem wytyczonym przez autora. Ucieczka od

wolnosci jest przede wszystkim inspiracja, to juz bardzo wiele. Nie trzeba zatem

traktowac jej jako uniwersalnego klucza do poznania wybranego zagadnienia czasow

wspolczesnych. Byloby to zapewne wbrew intencji autora i wbrew doswiadczeniom

nauki, zebranym przez 36 lat, jakie uplynely od momentu, gdy ksiazka ukazala sie po

raz pierwszy.

Udostepnienie polskiemu czytelnikowi dwoch pozniejszych ksiazek Fromma (O

sztuce milosci, Zapomniany jezyk - obie w serii Biblioteki Mysli Wspolczesnej PIW)

pozwolilo mu blizej zapoznac sie z autorem, nie wydaje sie przeto potrzebne

ponownie kreslic jego sylwetke. Rowiesnik naszego stulecia, lecz wciaz jeszcze

czynny intelektualnie, Erich Fromm wydaje nowe dziela z podziwu godna

regularnoscia, choc nie wszystkie reprezentuja jednakowy poziom. Szczegolnie

wydana w roku 1973 obszerna ksiazka o anatomii ludzkiej destruktywnosci (The

Anatomy of Human Destructiveness) jest rozwlekla, trudna do czytania i malo

oryginalna wzgledem tego, co Fromm napisal byl wczesniej.

Tworczosc Fromma-mysliciela budzila i budzi u nas sporo kontrowersji, osobliwie

kiedy patrzy sie na nia od strony recepcji w kregach nowolewicowych - wrogich

wobec marksizmu. Przeciwko pogladom Fromma wypowiadali sie filozofowie

spoleczenstwa (scislej: doktryny zmian spolecznych), przedstawiciele nauki o polityce

i specjalisci od metodologii. Bronili jego pogladow religioznawcy, filozofowie

zajmujacy sie etyka i - nie na ostatnim miejscu - przedstawiciele historiografii

akademickiej, o czym jeszcze za chwile. Podzial ten usprawiedliwia wieloznacznosc i

wielowatkowosc dziela Fromma. Nie daje sie ono zaklasyfikowac do zadnego

sztywnego podzialu w instytucjonalnych ramach nauki akademickiej. Fromm jest, jak

sie to zwyklo u nas okreslac, interdyscyplinarny. Stanowi to zreszta o sile jego

pisarstwa. Ulatwia wprawdzie sprawe krytykom watk¢o czy sadow szczegolowych,

lecz nie pozwala przejsc obok jego dziela obojetnie. Zaryzykowalbym twierdzenie, ze

wspolczesna mysl o swiecie wspolczesnym bylaby o wiele ubozsza bez wkladu Ericha

Fromma.

Rekomendujac pierwsze wydanie Ucieczki od wolnosci zbyt moze natarczywie

staralem sie zwrocic uwage na watki historyczne ksiazki. Jest to przeciez ksiazka o

zjawiskach uniwersalnych, wsparta tylko konkretnym doswiadczeniem

czasoprzestrzennym, wszelako tak sugestywnym i tak doskonale uporzadkowanym, iz

nalezy ona do zelaznego repertuaru lektur na temat genezy hitleryzmu. To prawda, ze

podstawa empiryczna Ucieczki od wolnosci byla watla i slusznie budzi zastrzezenia

metodologow. Jej malo znany i zapomniany prototyp, wydana na emigracji w Paryzu

(1936) w nieslychanie niskim nakladzie Autoritat in der Familie (Autorytet w

rodzinie), poddaje sie latwo krytyce; to prawda, ze autorowi nie udalo sie nigdy

pozniej powrocic do obserwacji i wywiadu. Okazalo sie jednak, ze dedukcja z

materialu historycznego - Fromm uczyl sie wszak od marksistow historycznego

racjonalizmu - prowadzi do zaskakujaco odkrywczych wynikow. Dlatego wolno nam

dostrzegac w Ucieczce ori wolnosci wazne dzielo historyczne. Moge tedy spokojnie

powtorzyc moj wczesniejszy poglad o przydatnosci tego dziela do historii pewnego

fenomenu i dostrzegac w nim inspiracje do refleksji uogolniajacej, bez ulegania

sugestiom plynacym z psychoanalizy, ale ze zrozumieniem pozytkow, jakie wynikaja

z zastosowanej przez Fromma metody.

Twierdzenie Freuda i jego ortodoksyjnych uczniow, ze tlumione popedy decyduja o

wszelkim postepowaniu czlowieka, okazalo sie oczywiscie niesluszne. Nie znaczy to

wcale, by wszystkie twierdzenia szczegolowe nalezalo odrzucic. Jesli stwierdzono

ponad wszelka watpliwosc, ze obok racjonalnych istnieja irracjonalne motywy

zachowan ludzkich, historyk musial je rowniez wziac na warsztat; skoro trudno mu

sie przedzierzgnac w psychologa, niechze historyk zajmie sie na serio wynikami

obserwacji psychologicznych i psychosocjologicznych. Wazne jest przeciez nie tylko

to, jak czlowiek dziala, ale i z jakiego powodu. Ludzkie pragnienia i marzenia,

tlumione popedy, uczucia i leki, slowem, wszystko to, co ksztaltuje lub deformuje

spoleczna swiadomosc czlowieka, nie moze byc przeciez obojetne dla badacza

przeszlosci. Badania ponurego fenomenu hitleryzmu potwierdzily to az nadto

wyraznie.

Nie trzeba bylo jednak az tego fenomenu, by zwrocic uwage historykow w strone

jazni ludzkiej. Zaden badacz przeszlosci, ktory siega glebiej, pod powierzchnie

faktow, nie moze po prostu przejsc obojetnie obok zjawisk psychologii zbiorowej,

odkad historiografia przestala byc tylko kronika wydarzen.

Dziesiatki historykow, badaczy dziejow faszyzmu i hitleryzmu, probowaly

interpretacji psychologicznej. Pierwsze, skromne wprawdzie rozmiarem, studium

poswiecone wylacznie psychologicznym zrodlom hitleryzmu przedstawil amerykanski

politolog Harold D. Lasswell w pare miesiecy po dojsciu Hitlera do wladzy (The

Psychology of Hitlerism, The Political Quarterly, t. I V,1933). Bylo to jednak studium

ogolnohistoryczne, podejmujace znany problem rozczarowan powojennych wsrod

Niemcow i uprawianej w tym kraju propagandy nacjonalistycznej, bez proby analizy

bodzcow psychicznych, wplywajacych na odpowiednie decyzje polityczne.

Pierwszym autorem, ktory staral sie wywiesc zrodlo hitleryzmu z glebokich pokladow

jazni ludzkiej, ale w konkretnej sytuacji spolecznej - byl Erich Fromm. Niemal

rownoczesnie z Frommem brytyjski psychiatra ze szkoly Freuda, Peter Nathan,

oglosil interesujace studium o psychologii faszyzmu (The Psychology of Fascism,

1943). Sporo w tej ksiazce typowych dla calej szkoly uproszczen. Niemniej w dwoch

przynajmniej punktach ksiazka brytyjskiego autora warta jest bacznej uwagi. Nathan

trafnie akcentuje znaczenie psychicznego mechanizmu projekcji w typowym mysleniu

faszystowskim, gdy schemat ja nienawidze przechodzi w schemat on nienawidzi

mnie, aby ulec z kolei szczegolnej dramatyzacji, jak to mialo miejsce w stosunku do

rasy nizszej, wrogow panstwa, Zydow, Slowian itd. Propaganda hitlerowska

racjonalizowala spontaniczny mechanizm projekcji. Okrucienstwa wobec Polakow w

pierwszej fazie wojny starano sie (z powodzeniem) racjonalizowac rzekomym

terrorem w rodzaju krwawej niedzieli bydgoskiej (Bromberger Blutsonntag) tudziez

innych rzekomych krzywd wyrzadzonych Niemcom. Druga wazna konstatacja

Nathana bylo zwrocenie uwagi na specyficzny kult sily (polaczony z biologicznym

mizoginizmem) uprawiany przez hitlerowcow, a wywodzacy sie z psychicznie

zdeterminawanego kultu autorytetu zespolonego z wyobrazeniem panstwa i wladzy.

Nawiasem mowiac, ten fragment ksiazki Nathana zdobedzie w pare lat pozniej

solidna dokumentacje w badaniach empirycznych, jakie prowadzil w Stanach

Zjednoczonych Theodor W. Adorno z zespolem Instytutu Badan Spolecznych we

Frankfurcie (z ktorym wspolpracowal Erich Fromm) nad modelem osobowosci

autorytarnej (The Avthoritarian Persarality,1950). Badania te uznac nalezy za wazne

ustalenie naukowe, enumeracja zas cech totalitarno-faszystowskiego syndromu

potwierdza wczesniejsza prace Fromma i wydaje sie uderzajaco trafna. Zcspol Adorna

zalicza do tego syndromu nastepujace objawy:

konwencjonalizm, mocne przywiazanie do drobnomieszczanskiego systemu wartosci

oparte na moralnosci burzuazyjnej;

autorytarna podleglosc, brak krytycyzmu wobec wyidealizowanych autorytetow

wlasnej grupy spolecznej;

agresywne wyszukiwanie autorytetu, tendencja wyszukiwania ludzi naruszajacych

wartosci konwencjonalne;

wiara w przesady i myslenie stereotypami, przekonanie, ze tajemnicze sily kieruja

losami jednostek*;

dazenie do sily i brutalnosci, identyfikacja z figurami, ktore te cechy reprezentuja;

destrukcyjnosc i cynizm, uogolnione wrogie stanowisko i niechec do rodzaju

ludzkiego;

projekcja wlasnych popedow na swiat zewnetrzny.

Wiekszosc wymienionych tu cech sprawdzila sie przy badaniach prowadzonych przez

alianckich lekarzy psychiatrow w Norymberdze na osobach uwiezionych tam

hitlerowskich zbrodniarzy wojennych. Amerykanscy lekarze dr G.M. Gilbert i dr D.N.

Kelley oraz francusb lekarz psychiatra dr F. Bayle dokonali wnikliwych obserwacji

przedstawicieli elity nazistowskiej, oczekujacych wyroku w procesie glownych

zbrodniarzy wojennych (Gilbert i Kelley), oraz oskarzonych w procesie lekarzy i

dowodcow tzw. Einsatzgruppen (Bayle). Warto zwrocic przy tym uwage, iz wiele

cech wspolnych wystepowalo zarowno u przedstawicieli elity wladzy Trzeciej

Rzeszy, jak i u brutalnych wykonawcow sadzonych w Norymberdze. Dotyczy to

srodowiska spolecznego i karier zyciowych, ktore zaprowadzily nie tylko na

najwyzsze, ale i nizsze szczeble hierarchii hitlerowskiej.

Badania prowadzone w Norymberdze mialy jednak charakter wyrywkowy i

dokonywane byly w warunkach specyficznych. Zgromadzono i przeanalizowano

niewiele zrodel, ktore dawalyby podstawe do uogolnien na temat

psychosocjologicznych determinacji hitleryzmu. Rozumowanie Fromma, tak

zdawaloby sie abstrakcyjne i poslugujace sie czysta dedukcja, daje sie jednak

zweryfikowac za pomoca obserwacji empirycznej.

W roku 1933 amerykanski socjolog polskiego pochodzenia, uczen Floriana

Znanieckiego, dr Theodore Abel, znalazl sie w Niemczech, zamierzajac przesledzic

proces zdobywania wladzy przez Hitlera na tle motywacji personalnych przekazanych

przez aktywnych zwolennikow wodza; podstawa mialy byc, jak w badaniach

Znanieckiego, materialy osobiste.

Dr Abel zrecznie zaaranzowal konkurs na pamietnik hitlerowskiego aktywisty,

przyznajac nagrody ze srodkow dostarczonych przez slynny uniwersytet Columbia w

Nowym Jorku. Przelamawszy opory goebbelsowskiego ministerstwa propagandy,

zgromadzil wcale niezla probke zlozona z 683 odpowiedzi, ktorych autorzy

reprezentowali przecietna zbiorowosc w partii nazistowskiej (potwierdzaja to

wiarygodne badania innych historykow i socjologow, jak T. Geigera, H. Gertha i D.

Lernera). Reprezentatywnosc probki wykazala klasyfikacja spoleczna respondentow:

ponad polowe stanowili przedstawiciele klas srednich, ktorych mozemy utozsamiac z

szeroko pojetym drobnomieszczanstwem, stanowiacym niewatpliwie spoleczna baze

hitleryzmu; potwierdzily to wyniki roznych badan nad socjologia ruchu,

prowadzonych m.in. przez nizej podpisanego (Panstwo stanu wyjatkowego, 1964).

Nie od rzeczy bedzie przypomniec, iz pod wzgledem mentalnosci, stylu zycia i oceny

sytuacji politycznej swego kraju okolo 30% ludnosci niemieckiej w okresie

przedhitlerowskim mozna zakwalifikowac jako drobnomieszczanstwo.

W pare lat pozniej Abel oglosil opracowane szczegolowo wyniki konkursu (Why

Hitler Came into Power? 1938). Ksiazka Abla (nawiasem mowiac, wielka rzadkosc w

bibliotekach europejskich i wskutek tego malo znana) pokazuje liczne wypadki, gdy

sytuacja spoleczna w polaczeniu z namietnym poczuciem krzywdy i poszukiwaniem

autorytetu determinowala akces do ruchu hitlerowskiego.

Poswiecenie sie idei Hitlera dalo zyciu nowy cel

- stwierdzil doslownie jeden z uczestnikow konkursu, i taka motywacja, acz wyrazona

mniej kategorycznie i mniej gornolotnie, powtarza sie w przygniatajacej wiekszosci

tekstow zebranych przez Abla. Potwierdza to wprost zdanie wypowiedziane przez

Ericha Fromma:

Hitler objawia sie jako magiczny pomocnik, a ruch narodowosocjalistyczny jako cel

ucieczki od wolnosci.

Tu ciekawostka albo nawet cos wiecej niz ciekawostka. Niedawno mlody amerykansb

politolog Peter H. Merkl dokonal reinterpretacji materialu zebranego przez Abla

(Politica! Violence under the Swastika,1975), przeprowadziwszy najpierw niezwykle

dokladna analize porownawcza 581 zyciorysow hitlerowcow, jak gdyby rozpisal je na

pojedyncze psychogramy. Wyniki potwierdzily jeszcze bardziej glowne tezy Ucieczki

od wolnosci i choc niejeden rzecznik skrupulatnosci metodologicznej moglby

kwestionowac reprezentatywnosc zbioru, przeciez symetryczna zaleznosc miedzy

twierdzeniami Fromma a opracowaniem materialu Abla jest wrecz uderzajaca.

Dokumentacja przygotowana przez amerykanskiego socjologa jest czyms

wyjatkowym i niepowtarzalnym, lecz nie jest zrodlem jedynym. Przed laty ukazala sie

na polkach ksiegarskich praca innego Amerykanina, nalezaca wprawdzie do zupelnie

odmiennego gatunku pisarskiego, ale rowniez poslugujaca sie metoda badania

spoleczenstwa, ktora w naukach spolecznych nazywa sie metoda obserwacji

intensywnej. William Sheridan Allen z uniwersytetu w Missouri oglosil w 1965 roku

wyniki takiej obserwacji, odnoszacej sie do procesu zdobycia i utrwalenia

nazistowskiej wladzy w malym miasteczku niemieckim (The Nazi Seizure of Power,

1965), opatrzonym przez autora kryptonimem Thalburg, rychlo zreszta

rozszyfrowanym w NRF za sprawa glosnego tygodnika hamburskiego Der Spiegel.

Okazalo sie, ze Thalburg nazywa sie naprawde Northeim i lezy w dolnej Saksonii,

czyli w samym centrum Niemiec. Ze swymi dziesiecioma tysiacami mieszkancow,

drobnym przemyslem, stara tradycja i konserwatywna struktura obyczajowo-

spoleczna, wsparta silna przewaga luteranizmu i konkurujacymi ze soba wplywami

nacjonalistow i socjaldemokratow, byl Thalburg-Northeim typowym przykladem

drobnomieszczanskiej spolecznosci niemieckiej. William Allen pokazal, iz

spolecznosc ta stala sie niemal klinicznym obiektem penetracji idei hitlerowskiej,

ulegajac stopniowo procesowi calkowitej dezintegracji i atomizacji.

Autor stosowal metode poglebionego wywiadu wsrod miarodajnych przedstawicieli

spolecznosci miejskiej, dokonujac wnikliwej analizy miasteczkowego mikrokosmosu.

Metoda ta nie dawala pelnej szansy ujawnienia psychicznych bodzcow postepowania

obywateli miasteczka, ustepujacych krok za krokiem przed sila. Historyk i socjolog

Allen zrezygnowal z dociekan na temat mechanizmow psychicznych powodujacych

takie, a nie inne reakcje wsrod przedstawicieli obserwowanej zbiorowosci, dociekan,

ktore zreszta z uplywem czasu stracilyby na wartosci. Jednakze dzialania (i

zaniechania) mieszkancow Thalburga wskazuja wyraznie na postepujace objawy

destrukcji. W miasteczku nie wydarzylo sie nic takiego, co by moglo uzasadnic

gwaltowne zmiany opinii czy chociazby nastrojow. Byly bojki i awantury, to

wszystko. Spolecznosc polaczona byla licznymi wiezami natury nieformalnej. Nie

bylo wypadkow denuncjacji ani aresztowan na szersza skale. Hitleryzm pojawil sie

bardzo pozno (autor opisuje okres miedzy 1930 a 1935 rokiem), a jednak bardzo

predko opanowal dusze i umysly ludzkie.

Nalezy oczywiscie unikac przesady. Cytowany przez Fromma Lewis Mumford (Faith

for Living,1940) kazal poszukiwac zrodel faszyzmu w duszy ludzkiej, a nie w

gospodarce. Jest to oczywisty frazes bez pokrycia, choc nie nalezy zapominac, ze

spoleczno-ekonomiczne przeslanki losow ludzkich objawiaja sie w ich dzialaniach

przeplywajac najpierw przez swiadomosc ludzka. Erich Fromm nie tylko dostrzega,

ale i wyraznie eksponuje demoralizujacy wplyw kapitalistycznych stosunkow

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: