Podstawy prawoznawstwa
Literatura:
1. Józef Nowacki, Zygmunt Tobor. Wstęp do prawoznawstwa. Katowice 1998
2. Andrzej Lerelbach. Wstęp do nauk o prawie. Poznań 1992
3. T. Stawecki. P. Winczorek. Wstęp do prawa. Warszwa 1998. wyd. BK
1. Grzybowski. System prawa cywilnego (część ogólna). Wrocław- Warszawa- Kraków –Gdańsk
2. S. Erlih. Wstęp do nauki o państwie i prawie . warszawa 1991
3. Karol Opałek, Janusz Wróblewski. Zagadnienia teorii prawa. Warszawa 1969
I PAŃSTWO I PRAWO – WIADOMOŚCI OGÓLNE
1. Prawoznawstwo naukowe.
· Wykładnia i stosowanie prawa
· Funkcjonowanie prawa w społeczeństwie
· Poza systemowa ocena prawa i państwa
· Zagadnienia władzy politycznej oraz typy państwa i prawa
· Zagadnienia formy państwa
· Funkcjonowanie państwa
· Zagadnienia filozoficzne i metetologiczne prawoznawstwa
Wyżej wymienione grupy mogą być omawiane w różnych płaszczyznach.
· Nauki dogmatyczne
· Nauki historyczno-prawne ( historia państw i prawa)
· Nauki teoretyczno-prawne ( teoria prawa, teoria państwa i prawa, filozofia prawna)
Dogmatyka prawa stanowi trzon dyscyplin prawniczych na gruncie systemu prawa ustawowego. Jest to nauka o prawie obowiązującym i służy przede wszystkim potrzebą praktyki prawniczej rozumianej jako stosowanie prawa przez organy państwowe, oraz częściowo jako tworzenie prawa.
1. określenie państwa, istota współczesnego państwa.
Obecnie państwo traktujemy jako pewna zbiorowość ludzką, grupę społeczną czy organizację. Z punktu widzenia prawoznawstwa konieczne jest scharakteryzowanie tych cech państwa które są istotne dla zrozumienia związków między państwem, a prawem.
W 1900 G. Jelinnek zdefiniował klasyczne pojęcie państwa- praństwo to przymusowa organizacja społeczna w której najistotniejsze elementy ( tj. ludność, terytorium, władza suwerenna) określane są przez państwo.
We współczesnych rozważaniach prawnych państwo rozważane jest jako grupa społeczna wobec potrzeb i zamierzeń członków społeczeństwa. Organizacja oparta na stosunku władztwa nad jednostkami przymusowo do niej przynależnym. W stosunku sformalizowanym przez państwo grupa terytorialna i względnie suwerenna w której zasadniczą rolę odgrywa system jej organów.
Władza suwerenna- polega na niezależności organizacji państwowych. Władze suwerenną
można rozpatrywać w dwóch aspektach:
a) zewnętrznym – organizacja państwa nie podlega władzy innych państw
b) wewnętrznym – władza państwa jest władzą najwyższą i sama decyduje o sposobie i zakresie swojego działania. Jest władzą zwierzchnią wobec obywateli, za jej zgodą i na warunkach.
W przeciwieństwie do innych organizacji politycznych państwo ma charakter przymusowy w podwójnym znaczeniu:
1. prawo dysponuje w sposób wyłączny zarówno środkami przymusu jak i wyspecjalizowanymi organizacjami posługującymi się tymi środkami.
2. tylko organy państwa są prawnie kompetentne do stosowania przymusu fizycznego. Organizacja państwa zapewnia sobie wyłączność dysponowania przemocą fizyczną w stosunku do podmiotów wchodzących w zakres jej oddziaływania.
Państwo stosuje przymus fizyczny w dwóch przypadkach:
· wobec osób które naruszyły prawo
· wobec osób co do których zachodzą okoliczności uzasadniające legalne stosowanie przymusu mimo iż nie ma ostatecznej pewności iż naruszyły prawo.
Cechą istotna współczesnego państwa jest normatywna rama władztwa państwowego, elementy organizacji państwowej, a w szczególności sposoby jej działania są określone przez prawo.
1. państwo działające poprzez kompetentne organy tworzy prawo.
2. stosując i tworząc prawo państwo realizuje swoje funkcje polityczne wobec wszystkich podmiotów podległych jego władzy.
3. prawo wyznacza cele działania państwa: kompetencje, strukturę, typy działania państwa oraz procedury postępowań decyzyjnych.
4. prawo określa status obywateli ich uprawnienia i obowiązki. Prawo określa również więzi miedzy obywatelkami a jednostkami organizacyjnymi.
Państwo jest rodzajem grupy społecznej ( organizacji ) natomiast prawo jest rodzajem norm społecznych. Państwo jako organizacja społeczna jest określona prawem sformalizowanym. Normy prawne są podstawowym narzędziem regulacji państwa, stosunków w obrębie państwa oraz stosunków między innymi państwami. Współczesne państwa to państwa prawa.
Trzy typy postaw gotowości do wypełnienia władzy państwowej według Maxa Webera:
1. charyzmatyczny
2. tradycjonalistyczny
3. racjonalistyczny
Ustrój państwa
Ustrój państwa, czyli urządzenie państwa, charakteryzują następujące elementy:
1) wskazanie suwerena i form realizacji jego władzy,
2) określenie organów państwa i ich kompetencji,
3) relacje między organami państwa
Formy realizacji władzy. Demokracja
Suweren to podmiot, któremu przysługuje władza pierwotna, najwyższa, nieograniczona i niezależna. Podmiotami suwerennej władzy uznawanymi w trakcie rozwoju państwowości byli: monarcha, lud, klasa społeczna, naród. Uzasadnienia przekazania władzy w ręce określonego podmiotu były bardzo różne w rozwoju myśli polityczno-ustrojowej. I tak teorie patrymonialne, uznające monarchę za podmiot suwerenny, źródła jego władzy upatrywały w Bogu. Uważano, że monarcha (król, cesarz), ze względu na boskie pochodzenie, sprawuje władzę z łaski bożej płynącą. Te teorie są historycznie najwcześniejsze, choć służyły jeszcze uzasadnieniu władzy w monarchii absolutnej. Współczesne teorie wskazują na zbiorowe podmioty władcy. Pierwsza teoria uzasadniająca suwerenność ludu (Rousseau) opierała się na założeniu, że tylko lud jest źródłem władzy jako podmiot zdolny do zawarcia umowy społecznej. Inne teorie uznawały za podmiot władzy państwowej naród, państwo-suwerena, państwo utożsamiane z władzą prawa, klasę społeczną. Były wśród nich między innymi teorie suwerenności narodu, suwerenności państwa i prawa, teoria marksistowska.
Zmiana podmiotu suwerenności z monarchy na naród, jaka dokonała się dzięki rewolucji francuskiej, nie oznaczała jeszcze realnego objęcia przez niego władzy. Naród, ów podmiot suwerenny, znajdował się poza aparatem władzy państwowej. Zasada suwerenności narodu była wówczas dyrektywą określającą cele władzy, która miała podejmować decyzje w interesie suwerena. Dopiero na przełomie XIX i XX wieku ów zbiorowy suweren otrzymał możliwości bezpośredniego wykonywania aktów władzy. Pozostając nadal poza aparatem władzy, mógł podejmować bezpośrednie decyzje (np. w referendum) oraz wybierać reprezentantów do sprawowania władzy. Z czasem wykształciły się inne jeszcze formy realizacji zwierzchnictwa przez zbiorowe podmioty władzy (lud, naród) i metody podejmowania decyzji państwowych. Wiążą się one z pojęciem i rozwojem demokracji.
Demokracja (grec. demos - lud, kratos - władza) oznacza władzę ludu w tym znaczeniu, że „wszystkie organy państwa wywodzą się z woli ludu, nie tylko w tym sensie, że lud je powołał, ale dlatego, że lud może je odwołać i nadto że lud określił zakres ich władzy". Władza suwerenna należy zatem do podmiotu zbiorowego, a istotą demokracji jest równe uczestnictwo wszystkich członków tego podmiotu w podejmowaniu wspólnych decyzji. Udział podmiotu zbiorowego (suwerena) w podejmowaniu decyzji i wypełnianiu funkcji publicznych może być bezpośredni albo też pośredni. Stąd wyróżnia się demokrację bezpośrednią i pośrednią.
Demokracja bezpośrednia ma miejsce wówczas, gdy wszyscy członkowie zbiorowości państwowej (obywatele) mają prawo brać udział w sprawowaniu władzy państwowej czy przez podejmowanie decyzji, czy też ich wykonywanie. Taką formą demokracji było zbierające się w Atenach w V i VI w. p.n.e. zgromadzenie ludowe. Współcześnie praktykowane formy demokracji bezpośredniej to referenda, plebiscyty, konsultacje. Najbardziej rozpowszechnioną formą jest referendum, które polega na głosowaniu osób uprawnionych na temat ważnych spraw życia państwowego lub określonego terytorium.
Demokracja pośrednia (przedstawicielska) polega na tym, że suweren (podmiot zbiorowy) sprawuje władzę zwierzchnią poprzez swoich reprezentantów. Demokratyczny sposób podejmowania decyzji w demokracji przedstawicielskiej to periodyczne wybory do władz państwa, oparte na zasadzie powszechnego prawa wyborczego i konkurencji partii politycznych. Wybory są sposobem powoływania reprezentantów przez zbiorowy podmiot suwerenny. U podstaw stosunku między reprezentantami a jego wyborcami leży mandat przedstawicielski, czyli „pełnomocnictwo udzielone przez wyborców przedstawicielowi do reprezentowania ich w sprawach władzy państwowej". Przedstawicielom przyznaje się określone uprawnienia, jak np. prawo do zabierania głosu i głosowania podczas obrad organu przedstawicielskiego, prawo do stawiania wniosków, interpretacji, prawo do zrzeszania się w kluby itp.
Współcześnie kraje Europy Zachodniej oraz Stany Zjednoczone to państwa demokracji konstytucyjnej . Jest to demokracja, w której rządzi większość, ale władza większości jest ograniczona postanowieniami konstytucji. „Demokracja dotyczy formy władzy, a konstytucja jej treści". Konstytucja mówi, czego władza większości nie może uczynić, jakich praw żadna władza nie może naruszyć. Pewne decyzje w demokracji konstytucyjnej są wyjęte z procesu politycznego. Uchwalając i przyjmując konstytucję, zarówno społeczeństwo, jak i władza dokonuje samoograniczenia. Decyzje podejmowane przez parlamenty, rządy, prezydentów nie mogą naruszać reguł ustalonych przez konstytucje. Konstytucja kreuje pewne wartości, będące ponad decyzjami demokratycznie wybranych reprezentantów i także ponad wolą większości. Te wartości są sformułowane w postaci zasad konstytucyjnych.
Organy państwowe i ich rodzaje
Organ państwowy to osoba lub zespół osób, które dokonuj ą czynności i dziłań w imieniu państwa. Oznacza to, że ich decyzje i czynności zarachowane są państwu, wyrażają wolę państwa. Działając w imieniu państwa i realizując zadania państwa, organy mogą korzystać ze środków władczych i stosować przymus. Powołanie i działalność organów państwa są określone przez prawo.
Zespoły osób wykonujących czynności pomocnicze w stosunku do organów państwa nazywa się urzędami państwowymi. Na przykład Minister Finansów jest organem, natomiast Ministerstwo Finansów i zatrudnieni tam urzędnicy, wykonujący czynności pomocnicze dla ministra, stanowią urząd. Organy państwa i obsługujące je urzędy tworzą aparat państwowy, który kształtuje się jako wyodrębniona struktura organizacyjna w obrębie grupy państwowej. Aparat państwowy obejmuje np. policję, a także środki o charakterze materialno-technicz-nym, które służą do realizacji zadań państwa. Organy państwa rozporządzaj ą ty -mi środkami na podległym im obszarze i nikomu, bez ich zgody, nie wolno posługiwać się przymusem.
Ze względu na sposób powoływania wyodrębnia się organy wybieralne i organy obsadzane w drodze nominacji. Obecnie przeważaj ą organy nominowane. Z uwagi na miejsce organu w strukturze organizacyjnej państwa można wyróżnić organy naczelne, centralne, podległe rządowi, ministrowi itd. Ze względu na terytorialny zasięg działania wyodrębnia się organy centralne mające zasięg ogólnokrajowy i terytorialne o ograniczonym terytorialnie zakresie działania .
Z uwagi na liczbę piastunów występują organy jednoosobowe, w których jako organ działa jedna osoba (prezydent, minister), oraz organy kolegialne (wieloosobowe - parlament, rada ministrów).
Spełniane przez organy funkcje państwa determinują ich podział na prawodawcze, wykonawcze, sądownicze (i kontrolne).
Organy prawodawcze (władza prawodawcza - legislatywa) są upoważnione do tworzenia prawa. Organem prawodawczym we współczesnych państwach jest demokratycznie powołany parlament. Parlament może upoważnić inne organy władzy (rząd, prezydenta, wojewodę) do tworzenia prawa, lecz najwyższe akty prawne, jakimi są ustawy, może stanowić tylko parlament (stąd też nazwa - władza ustawodawcza).
Parlament to organ kolegialny wybrany przez suwerena (lud, naród) w wyborach. W ogromnej większości krajów parlament to organ kadencyjny. Wewnętrzna organizacja parlamentu, jak i jego funkcje bywają dość rozmaicie ujmowane w konstytucjach różnych państw, jednakże można wyodrębnić pewne powtarzające się zasady dotyczące struktury i działania parlamentu.
Parlament ma strukturę dwuizbową, gdy jedna izba nie jest w stanie reprezentować wszystkich interesów społeczeństwa (np. w federacjach) lub tylko dlatego, ażeby jedna z nich stanowiła rodzaj „filtru", pogłębionej refleksji nad prawem stanowionym przez drugą izbę. We współczesnych parlamentach jedna z izb ma większe kompetencje w stanowieniu prawa, druga zaś spełnia funkcje korygujące. Izby parlamentu różnią się zazwyczaj sposobem powoływania członków, liczbą przedstawicieli oraz tym, kogo reprezentują. Wiele państw demokratycznych ma parlament jednoizbowy.
Uzyskane upoważnienie do sprawowania funkcji przedstawiciela w parlamencie nazywa się mandatem poselskim lub senatorskim. Sprawowanie mandatu wiąże się z posiadanym immunitetem parlamentarnym. Immunitety oznaczają ograniczenie bądź wyłączenie pewnych osób od odpowiedzialności sądowej albo innej (np. karno-skarbowej). Członek parlamentu nie może być pociągnięty bez zgody parlamentu (lub izby) do odpowiedzialności karnej ani aresztowany bez takiej zgody. W niektórych przypadkach immunitet obejmuje także odpowiedzialność cywilną. Immunitety mają stwarzać warunki właściwego sprawowania mandatu.
Zasady organizacji parlamentu i jego funkcjonowania zawarte są w konstytucji, szczegółowo zaś w regulaminie parlamentarnym. Tam również określa się liczbę i rodzaj komisji parlamentarnych, procedurę stanowienia prawa, kompetencje przewodniczących izb i parlamentu itd.
Współcześnie można wyróżnić dwie podstawowe funkcje parlamentu: prawodawczą i kontrolną. Podstawową funkcją parlamentu jest stanowienie prawa, w postaci przepisów powszechnie obowiązujących, w każdej sprawie, w formie ustawy. Należy zaznaczyć, że parlament może stanowić także inne akty prawne. Postępowanie ustawodawcze ma zazwyczaj kilka stadiów, w których mogą brać pewien udział także i inne organy władzy oraz obywatele. Stanowi to wyraz demokratycznego sposobu uchwalania ustaw. Drugą funkcję - kontrolną pełni parlament przede wszystkim wobec władzy wykonawczej. Jako organ reprezentacji narodu, parlament staje się przeciwwagą tej władzy.
Organy wykonawcze, nazywane też administracyjnymi (władza wykonawcza - egzekutywa), są powoływane do wykonywania zadań państwowych, określonych przez władzę prawodawczą w ustawach i w formach przewidzianych przez ustawę. Wykonywanie tych zadań odbywa się przez zastosowanie specyficznych form organizacyjnych i proceduralnych, określonych prawem. Na ogół władza wykonawcza jest utożsamiana z administracją państwa. Władza wykonawcza to jednakże coś więcej niż administracja, gdyż obejmuje swoim zakresem także działalność o charakterze politycznym".
Władzę wykonawczą pełnią różne organy, jednoosobowe, ale także i kolegialne. Tradycyjnie należą tu następujące organy: rząd, prezydent lub monarcha, minister, organy terenowe, np. wojewoda i inne.
Współcześnie organy wykonawcze są bardzo rozbudowane, co wynika z tego, że państwo realizuje wiele funkcji i to w różnorodnych dziedzinach życia, takich jak np. opieka społeczna, służba zdrowia, ochrona środowiska, komunikacja, kształcenie, gospodarka itd. Podział kompetencji pomiędzy organami władzy wykonawczej może być różny, może wynikać z założeń ustrojowych, jak i tradycji politycznej państwa. Najczęściej rząd wykonuje ustawy i administruje, prezydent zaś lub monarcha pełni funkcję głowy państwa i reprezentuje je w stosunkach zewnętrznych.
W praktyce państw demokratycznych można wyodrębnić trzy typowe struktury władzy wykonawczej :
l) monokratyczna - władza wykonawcza należy do jednego organu; przykładem są Stany Zjednoczone, gdzie władza wykonawcza należy do prezydenta i nie ma żadnych podziałów wewnątrz władzy wykonawczej,
2) dualistyczna - władza wykonawcza składa się z dwóch organów - najczęściej głowy państwa i rządu,
...
s.renatka