Rozpatrzmy dwa aspekty tego zagadnienia: 1) Co to jest autorytet i w jaki sposób łączy się z wychowaniem? 2) Jak można użyć autorytetu dla dobra osób dorastających?
W literaturze pedagogicznej pomijano fakt, że autorytet i wychowanie to zjawiska równoważne. Przyjęto jego społeczno-naukowe rozumienie, że są to fakty społeczne. Trzeba jednak wyróżnić tu dwa ujęcia: autorytet jako właściwość osoby oraz jako relacja społeczna. Pierwszy pogląd znamy z codzienności. Przyznajemy autorytet tym osobom, które kompetentnie działają, np. nauczycielowi za jego wiedzę. Drugi pogląd jest charakterystyczny dla dyskusji naukowej. Na tym polu łatwiej jest wyjaśnić związki autorytetu z wychowaniem. Autorytet rozumiany jest tu jako pełnienie pewnej roli. Jest to szczególny związek, którego pierwszy człon stanowi działanie osoby znaczącej, a drugi człon to jej naśladowanie. Obydwa człony uzupełniają się wzajemnie.
Autorytet osoby znaczącej reprezentuje uznany porządek i normy. Przykładem może tu być związek istniejący między rodzicami a dziećmi. Rodzice wyrażają w relacjach z dziećmi uznane społecznie wartości i normy. Naśladowanie może być oparte także na działaniu osób trzecich, a nie tylko osób z najbliższego otoczenia dziecka. Osoby wiodące mogą uzasadnić swoje postępowanie odwołując się do aktów normatywnych o szerszym zasięgu, np. nauczyciel do planów nauczania, rodzice do tradycji rodzinnych. Aby związek ten zaistniał, muszą być spełnione następujące warunki:
· to, co ma znaczenie dla osoby prowadzącej, ma znaczenie i musi być też ważne dla osoby naśladującej;
· działania osoby wiodącej muszą odpowiadać oczekiwaniom osoby naśladującej;
· osoby ulegające wpływom autorytetu muszą mieć odpowiednie wewnętrzne nastawienie i motywację.
Charakteryzując ten typ autorytetu, przyjmujemy założenie, że każdy człowiek żywi wewnętrzną wiarę w prawość. Ufność tę nabywamy już we wczesnym dzieciństwie, dlatego często jest ona rozumiana jako naiwne zaufanie. Bez niej jednak autorytet i wychowanie nie mają szans powodzenia. Uznanie autorytetu danej osoby to jednocześnie uznanie norm i wartości, które ona reprezentuje. Zewnętrzną formą wiary w prawość jest posłuszeństwo. Wychowanek ma dwie drogi do wyboru: podporządkowanie się lub nieposłuszeństwo i wynikające z tego konsekwencje.
W określonych sytuacjach zawsze działają konkretni ludzie. Cechy działań poszczególnych osób odpowiadają założeniom systemów społecznych. Dlatego autorytet jako właściwość osoby jest wyrazem struktur władzy danego systemu społecznego. Konieczna jest więc analiza struktur władzy pod względem formy, celu i funkcji autorytetu. Przykładem może tu być analiza zarządzeń szkolnych i ich wpływu na płaszczyznę działań wychowawczych nauczyciela. Należy dodać, że wzmacnianie autorytetu nauczyciela zarządzeniami dyscyplinarnymi jest pedagogicznie nie do zaakceptowania. Pedagog musi więc badać związki między autorytetem i władzą oraz wychowaniem i społeczeństwem. Na tej podstawie można stwierdzić, że osoba znacząca zawsze się odwołuje do władzy i siłą może narzucać autorytet. Tak się dzieje, gdy działanie tej osoby lub naśladującej ją jednostki opiera się wyłącznie na uznanych normach i wartościach albo gdy wychowanek przejawia niechęć w stosunku do osób dorosłych.
W drugim przypadku należy zapytać o wychowawczą rolę autorytetu. Wykorzystując autorytet dla dobra wychowywanej osoby, trzeba swoje działanie opierać nie tylko na uznanych wartościach i normach, lecz także na potrzebach rozwojowych dorastających osób. Jest to podwójna orientacja ważne są nie tylko wartości i normy, lecz także dobro drugiej osoby.
*
W takim modelu stosunków wszystkie uczestniczące w nich osoby decydują o formach kontaktów, celach i środkach. Jest to właściwe rozumienie autorytetu, które w literaturze fachowej nazwano interakcjami symbolicznymi. W tak ujętym związku autorytet, naśladujący relację między nakazem a posłuszeństwem, nie jest bezwzględnym prawem, lecz interpretacją. Działania osoby wiodącej są splecione z życiem, tak jak wychowanie podlegają historycznym zmianom, są sytuacyjnie uwarunkowane intencjami i interpretacją. Osoba obdarzona autorytetem musi tę intencjonalność i interpretację zaakceptować i uznać je jako wartości. Jest to podstawowe założenie nowej jakości autorytetu wychowawczego.
Relatywność wypływająca z nowego modelu autorytetu może zaistnieć tylko wtedy, gdy procesy wychowania i nauczania są otwarte i wolne. Ogromne znaczenie ma tu uczestniczenie młodej generacji w procesie określania i tworzenia norm, reguł i wartości. W nowoczesnych społeczeństwach ważne jest nie tyle samo nagromadzenie wiedzy i umiejętności ile ich stosowanie w nowych sytuacjach. Istotna jest też ocena treści i form nauczania. Ważne jest zrozumienie znaczenia norm i wartości we własnym życiu, świadomość konsekwencji własnych działań oraz umiejętność rozstrzygania dylematów moralnych. Jest to proces uwewnętrzniania wychowania.
Reguła podwójnej orientacji ma głębokie znaczenie dla wychowania i musi być przeniesiona na dziedzinę autorytetu. Podwójna orientacja osób wiodących znajduje swój wyraz w stopniowym procesie usamodzielniania się dzieci w różnych sferach życia i kulturowych obszarach działania. Ten proces osobistego rozwoju jest uwarunkowany społecznie i kulturowo. Dlatego autorytet i wychowanie muszą być ciągle modyfikowane. Proces ten nie przebiega jednak ustawicznie. Cechują go stałe regresy i konflikty. Będzie on przebiegał w sposób zadowalający, gdy autorytet zostanie podporządkowany dobru dziecka. Autorytet zyskuje tu znaczenie łacińskiego słowa augere, które oznacza pomnażanie ludzkiego dobra. W ten sposób autorytet traci swój instrumentalny i pragmatyczny charakter.
Zewnętrznym tego wyrazem będzie współdziałanie, w którym osoby są świadome wzajemnego oddziaływania. Przykładem takiej relacji jest następująca sytuacja: dziecko uczy się chodzić, a matka prowadzi je za rękę. Zna ogólne normy opanowania sztuki chodzenia, odnosi je jednak do postępów dziecka, jego indywidualnych uzdolnień. W tej współpracy matka przewodzi, dziecko zaś to akceptuje. Próbuje jednak nieustannie uwolnić się od matki i samodzielnie się poruszać, nawet jeśli się potyka i upada. Matka pozwala mu na to, mimo że jest świadoma krzywdy, jaką może sobie wyrządzić. Matka uczy się znosić napięcie, które towarzyszy podwójnej orientacji.
Sytuacja ta pokazuje, że relacja prowadzenia i naśladowania odgrywa znaczącą rolę już w pierwszych okresach życia dziecka. Dzięki temu dziecko zaspokaja swoje potrzeby i osiąga fizyczną samodzielność. Uczy się reagowania na autorytet.
Inny przykład. Sprzątanie pokoi dziecięcych to częsta przyczyna rodzinnych konfliktów. Ten problem rodzi się między 3. a 5. rokiem życia dziecka. W tym okresie dziecko przyswaja sobie wartości i hierarchie panujące w danej rodzinie. Rodzice nalegają, aby dzieci posprzątały pokój, a także rozebrały budowlę z klocków z mozołem wzniesioną w ciągu dnia; musi być ona poświęcona na rzecz realizowania wartości porządku. Jeśli skoncentrujemy swoje działania na wartości dziecka jako osoby, np. jej samodzielności, wtedy zrezygnujemy z wieczornych porządków, albo pokój będzie sprzątany przed budowaniem z klocków.
W takich sytuacjach dzieci nie tylko uczą się obcowania z wartościami i normami, ale także poznają różnorodne sposoby postrzegania autorytetu. W pierwszym przypadku dziecko poznaje wartości z zewnątrz, a samo im się tylko podporządkowuje. W drugim przypadku poznaje normy przez doświadczenie szacunku. Praca dziecka przy budowie z klocków, a przez to praca nad samym sobą, jest przez rodziców akceptowana. Dziecko potrzebuje obszaru doświadczeń, dzięki którym rozwija się jego wnętrze.
Kategoryczne normy są przeszkodą w wychowaniu, utrudniają dziecku orientację sprawiając, że wychowanie staje się autorytarne. Wtedy dzieci albo się poddają, albo z uporem z nimi walczą. Sprzeciw ten traktowany jest przez dorosłych jako jawny bunt. Należy zauważyć, że dzieci potrzebują dorosłych jako partnerów, szukają w nich pomocy i oparcia. Jest to konieczne dla stworzenia atmosfery bezpieczeństwa.
Ciekawa jest także relacja, która zachodzi między autorytetem a wychowaniem między 8. a 12. rokiem życia. Dzieci postrzegają wtedy świat realistycznie i ponownie go analizują. Zbierają i systematyzują wszelkie spostrzeżenia. Liczy się wiedza dotycząca różnych sfer życia. Okazuje się nieraz, że młody człowiek ma większą niż rodzice wiedzę i umiejętności specjalistyczne.
Zdarza się na przykład, że radio przestanie działać. Ojciec stwierdza, że uszkodzone są lampy. Dwunastoletni syn wie lepiej, twierdzi, że aparat działa dzięki tranzystorom. Ojciec jednak upiera się przy swoim myśleniu. Syn to odwzajemnia i spór trwa. Chodzi w nim o relację dominacji i naśladownictwa na gruncie wiedzy specjalistycznej, a także o podział ról w tej sytuacji. Ojciec nie jest autorytetem w tej dziedzinie, a syn nie ma dostatecznie silnej pozycji, więc nie może przeforsować swojej racji. Ojciec tradycyjnie określił stosunek do syna i jego rzeczywisty autorytet na tym polu nie ma znaczenia. Rodzic przywołuje swój osobowy autorytet i zrywa dialog. Jest to autorytarna forma wychowania. Zachwiana została w niej wiara w prawość ojcowskiej roli.
Młodzież często doświadcza takiego sposobu rozwiązywania konfliktów. Na takie działanie może zareagować w dwojaki sposób: przejąć te autorytarne zachowania i je powielać albo uciec w wewnętrzną emigrację, przez co straci wiarę w oparte na szacunku kontakty społeczne. Jeśli rodzice uznają kompetencje dzieci, wtedy zapanuje atmosfera służąca rozwojowi moralnemu.
Inny wymiar zyskuje związek autorytetu i wychowania w okresie dojrzewania. Na tym etapie życia młodzi ludzie interesują się różnymi problemami socjokulturowymi: moralną stroną związku między kobietą a mężczyzną, stosunkiem do społeczeństwa, polityki, Kościoła, transcendentalności. Obok dotychczasowych związków autorytetu budują oni nowe stosunki, które sami wyznaczają. Partnerzy są tu nie zawsze rzeczywistymi osobami. Często są to ideały, postaci z historii, literatury, polityki, mediów. Decydujące jest to, że ci symboliczni partnerzy mają bezpośredni związek z tożsamością młodych. Kontakty te podejmowane są dobrowolnie.
Młodzież dystansuje się od rodziców czy osób z pokolenia dorosłych, których wpływom dotychczas ulegała. Na tym etapie wiara w sumienne budowanie roli i pozycji jest poddawana różnicowaniu i analizie. Jedynym rozwiązaniem tej sytuacji jest wzajemny szacunek, zainteresowanie i współdziałanie. Rodzice także muszą poznać ruchy młodzieżowe, grupy alternatywne i awangardową muzykę.
Oprac.: Alina WróbelUniwersytet Łódzki
http://www.vulcan.edu.pl/eid/archiwum/1996/07/autorytet_i_wychowanie.html
malpielew