Ową skuteczność czy wiele umiejętności ją warunkujących określa się w psychologii terminem kompetencja emocjonalna. Wiedza o emocjach oraz różne umiejętności w tym obszarze są wykorzystywane w kontaktach z innymi. Pozwalają jednostce na elastyczne dostosowanie się do środowiska, na efektywne działanie w nim, co z kolei ma ogromny wpływ na poczucie własnej wartości. Bycie osobą kompetentną emocjonalnie jest zatem wysoce pożądane. Interesujące jest, jak kształtuje się owa kompetencja emocjonalna, co ją determinuje?
Gdy sięgniemy do pracy White’a (1959), który opisuje pojęcie kompetencji, przeczytamy, że skuteczność osiągana w interakcji ze środowiskiem jest stopniowo nabywana w procesie uczenia się, a warunkiem koniecznym jest aktywny kontakt ze środowiskiem. Z jednej więc strony, sami możemy być aktywnymi twórcami swojego życia emocjonalnego, a z drugiej - to środowisko, w którym żyjemy, ma szczególne znaczenie w kształtowaniu się naszej kompetencji emocjonalnej. Ponieważ rozwój kompetencji emocjonalnej rozpoczyna się wcześnie i jak twierdzi Denham (1995), nie przebiega w społecznej próżni, warto zwrócić uwagę na pierwotne otoczenie, które stanowi początkowe tło dla nabywania kompetencji emocjonalnej.
Dzieciństwo jest okresem krytycznym dla tworzenia się zasadniczych umiejętności emocjonalnych, ważnych dla naszego dalszego funkcjonowania. Związane jest to z tym, że w tym czasie mózg rozwija złożone struktury w bardzo szybkim tempie, a procesy uczenia się umiejętności emocjonalnych przebiegają dużo łatwiej niż kiedykolwiek później. W okresie dojrzewania najbardziej intensywnie umacniają się ważne połączenia nerwowe, dojrzewają pola mózgu mające decydujące znaczenie dla życia emocjonalnego. W modelowaniu tych połączeń czynną rolę odgrywają powtarzające się stale w okresie dzieciństwa sposoby kierowania emocjami. Jak pisze Goleman (1997), nabyte w dzieciństwie zwyczaje zostają utrwalone w podstawowych połączeniach synaptycznych sieci nerwowej i dlatego jest je później trudno zmienić.
Biologiczne podstawy kompetencji emocjonalnej wchodzą następnie w interakcje z oddziaływaniami otoczenia i rozwój reakcji emocjonalnych zależy od otoczenia społecznego i od tego, jak inni reagują na nie. Rodzice jako pierwsi pomagają dzieciom w identyfikowaniu emocji, ich akceptacji czy ich wiązaniu z sytuacjami społecznymi. Spójne lub niespójne komunikaty przekazywane przez rodziców, mają wpływ na wykształcenie wysokich (niskich) umiejętności związanych z trafnym wyrażaniem i odczytywaniem przekazów emocjonalnych. W sytuacji, gdy rodzice unikają uczuć lub zaprzeczają istnieniu w sobie emocji negatywnych, dzieci mogą mieć zaburzone wzory reagowania emocjonalnego.
Rodzina staje się pierwszą sceną, na której rozgrywają się ważne wydarzenia dla dziecka. To tutaj, występując w roli aktora, dziecko okazuje swoje emocje, mówi o nich, radzi sobie z nimi, a rodzic, będąc w roli aktywnego obserwatora, zauważa grę aktora, okazuje swoje zainteresowanie, odpowiednio reaguje. Role te często się zmieniają i rodzic staje się aktorem, a zarazem nauczycielem dla swojego dziecka, który wprowadza je w świat emocji. Dziecko jako obserwator przygląda się, słucha, zapamiętuje, a później wprowadza w życie. Rodzice, chcąc być dobrymi nauczycielami czy trenerami emocji, muszą sami dobrze się orientować we własnych emocjach.
Jednym z elementów pozwalających określić, jak rodzice odnoszą się do własnych emocji, jest ich stosunek do nich, będący składnikiem struktury metaemocjonalnej. Pojęcie to zostało wprowadzone przez Hoovena, Gottmana i Katza (1995) i jest rozumiane jako: odczucia na temat własnych emocji, stosunek do emocji dzieci oraz emocjonalne prowadzenie dzieci. Pierwszy element tej struktury opisują zdaniem autorów następujące przejawy:
· rozpoznawanie przez rodziców doświadczanych emocji
· odróżnianie jednych od drugich
· mówienie i opisywanie emocji
· odpowiadanie na pytania dotyczące emocji
· stosunek do wyrażania i kontroli emocji
Wyniki badań potwierdzają, że istnieje związek między metaemocjonalną strukturą rodziców a pewnymi społecznymi i emocjonalnymi umiejętnościami ich dzieci. Dzieci rodziców mających rozwiniętą strukturę metaemocjonalną charakteryzują mniej negatywne zachowania w relacjach z rówieśnikami, rzadsze problemy z zachowaniem, większa zdolność regulacji własnych emocji.
Emocje wyrażane przez rodziców są ważnym interpersonalnym regulatorem społeczno-emocjonalnego rozwoju dziecka. Rodzice pokazują dziecku, jaka jest emocjonalna wartość i intensywność poszczególnych doświadczeń i jak można modelować emocje stosownie do sytuacji. Ekspresja emocjonalna dotyczy wyrażania pozytywnych i negatywnych emocji. Z badań wynika, że wyrażanie negatywnych emocji przez matki ma ścisły związek z niską społeczno-emocjonalną kompetencją dzieci oraz z wyrażaniem przez nich negatywnych emocji (Denham 1989). Ekspresja emocjonalna matki pozwala dziecku na lepsze zrozumienie własnych stanów.
Wyniki badań Denham (1992) pokazują, że ekspresja emocjonalna matek i ich sposoby radzenia sobie z emocjami mają wpływ na ekspresję emocjonalną dzieci, na rozumienie emocji i radzenie sobie z nimi, tak jak złość jest związana z agresywnym zachowaniem. Poprzez wyrażanie i wyjaśnianie swoich emocji matki pokazują swoim dzieciom przykładowe ekspresje emocjonalne i sytuacje, w których one występują. Oczywiście dzieci lepiej rozumieją emocje wtedy, kiedy matki wyrażają je w sposób przejrzysty. Przyglądając się emocjom matki, dzieci uczą się także, jak i kiedy ujawniać i regulować swoje emocje.
Rodzice, wyrażając własne emocje, mogą pośrednio przekazywać wiedzę o emocjach. Emocjonalni rodzice dają dzieciom swobodę obserwowania i wychwycenia informacji o naturze poszczególnych emocji, włączając emocjonalną ekspresję, sytuacje, w których jest ujawniana oraz podstawy personalne. Osoby pochodzące z wysoce ekspresyjnych rodzin charakteryzuje lepsza komunikacją emocjonalna, są bardziej swobodne w wyrażaniu swoich emocji niż osoby z rodzin nisko ekspresyjnych (Halberstadt 1986). Przedstawiony obszar dotyczący życia emocjonalnego rodziców uświadamia nam, jak duży wpływ ma świat emocji dorosłych na budowanie się kompetencji emocjonalnej u dzieci.
Kolejny istotny zbiór czynników wiąże się ze stosunkiem rodziców do dzieci, czyli z tym, jakimi rodzicami są dla swoich dzieci, jakie style wychowawcze stosują. Maccoby i Martin (1983) wyróżniają cztery główne style rodzicielskie, za pomocą których rodzice ustanawiają i wprowadzają w życie zasady, dostarczają wsparcia i zachęty:
· autokratyczny: rodzice są bardzo wymagający, sprawiają silną kontrolę nad zachowaniem dzieci, stosują groźby i kary;
· obojętny: rodzice narzucają swoim dzieciom nieliczne ograniczenia, poświęcają im niewiele uwagi, zainteresowania i wsparcia emocjonalnego;
· permisywny: rodzice są kochający i wrażliwi emocjonalnie, stawiając jednocześnie nieliczne ograniczenia zachowaniu;
· autorytatywny: rodzice są opiekuńczy i wrażliwi na dziecko, ale stawiają mu wyraźne ograniczenia tworząc przewidywalne środowisko.
Wyniki wielu badań wskazują, że rodzice, którzy są ciepli, czuli i zgodni w utrzymywaniu dyscypliny, mają dzieci bardziej kompetentne w kontaktach z rówieśnikami niż rodzice, którzy są szorstcy, odrzucający i przesadnie permisywni (cyt. za Cassidy 1992). Kolejne pytanie, jakie się nasuwa to: jak rodzice mogą się odnosić do życia emocjonalnego swojego dziecka?
Wracając do omówionego pojęcia struktury metaemocjonalnej, należy zwrócić uwagę na drugi składnik, nazwany przez autorów: stosunek do doświadczeń emocjonalnych dziecka, który można opisać za pomocą następujących elementów:
· zainteresowanie (brak) życiem emocjonalnym dziecka;
· akceptacja (odrzucenie) emocji dziecka;
· przyzwolenie (brak) na wyrażanie zarówno pozytywnych, jak i negatywnych emocji.
Dla rozwoju emocjonalnego dziecka jest korzystne, kiedy matka jest wrażliwa na emocjonalne sygnały płynące od jej dziecka, kiedy potrafi je stosownie interpretować i odpowiadać na nie. Stern mówi o dostrojeniu się matki do reakcji emocjonalnych dziecka, które przekonuje się, że jego emocje są akceptowane i odwzajemniane. Poprzez ten proces matki dają swym dzieciom znać, że wiedzą, co one czują. Długo trwający brak dostrojenia może się przyczynić do unikania przez dziecko wyrażania, a być może również odczuwania emocji.
Optymalna wrażliwość sprowadza się do dwóch celów: pomagania dziecku w utrzymywaniu pozytywnych emocji i towarzyszenia w osłabianiu negatywnych stanów. Rodzice, którzy ignorują własne emocje i uznają je za coś nieprzyjemnego i trudnego, nie są rodzicami, którzy są skłonni uczestniczyć w sytuacjach, w których dzieci okazują swoje negatywne emocje. Wyrażanie negatywnych emocji często jest karane przez rodziców, przez co dzieci mogą mieć trudności w identyfikowaniu negatywnych emocji.
Na koniec przytoczę jeszcze wyniki badań dotyczących działań podejmowanych przez rodziców w celu poszerzenia przez dzieci wiedzy na temat własnego i cudzego funkcjonowania emocjonalnego. Emocjonalne prowadzenie, ostatni element struktury metaemocjonalnej, jest związane z rozmowami prowadzonymi przez rodziców na temat emocji, warunków je wywołujących oraz sposobów radzenia sobie z nimi. Rodzice rozmawiają z dziećmi o emocjach niemal od ich narodzin. Badania wskazują, że dzieci zaczynają używać emocjonalnego języka w konwersacjach z innymi, mając 2-3 lata, a nawet wcześniej - w 13. miesiącu życia (cyt. za Kuebli, Butler, Fivush 1995). Dzieci, których matki rozmawiają o emocjach, także często o nich rozmawiają, a częstość tych rozmów w codziennych interakcjach jest powiązana z większą zdolnością do rozmów na temat przyczyn i konsekwencji emocji (Dunn 1991). Konwersacje dotyczące nazywania, wyszukiwania przyczyn i konsekwencji różnych emocji mogą pomóc dziecku w aktywnych próbach łączenia ekspresji, sytuacji i słów w logiczny schemat dotyczący doświadczenia emocjonalnego.
Myślę, że wymienione czynniki nie tworzą pełnej listy wyznaczników kompetencji emocjonalnej, jednakże te, które się tutaj znalazły, dla lepszej orientacji zostały uporządkowane, co przedstawia schemat powyżej.
Przedstawione na rysunku strzałki oznaczają prawdopodobne zależności pomiędzy trzema wymienionymi grupami czynników. Prawdopodobne, ponieważ nie zostały poddane weryfikacji empirycznej. Sfera emocjonalna rodziców oraz ich stosunek do emocjonalnego funkcjonowania dzieci będą miały wpływ na charakter emocjonalnego wychowania. Na rysunku są również widoczne zwrotne oddziaływania wychowania emocjonalnego, dzięki któremu dwa pozostałe obszary mogą ulegać zmianom.
Mirosława Anna LeopoldUAM, Poznań
http://www.vulcan.edu.pl/eid/archiwum/2000/04/zycie.html
malpielew