Czytanie dotykiem- Krzysztof Klimasiński.pdf

tytuł: "Czytanie dotykiem"

autor: Krzysztof Klimasiński

Specyficzne zagadnienia odbioru tekstów brajlowskich przez niewidomych

PWZN

Print 6

Lublin 1997

Przedruku dokonano

na podstawie pozycji

Zeszyty tyflologiczne 3

wydanej przez Polski

Związek Niewidomych

Warszawa 1984

Od redakcji

Polska literatura tyflologiczna dotycząca pisma brajlowskiego zarówno w ujęciu

historycznym, teoretycznym jak i praktycznym jest uboga. Ten niedobór

rekompensuje (chociaŜ częściowo) opracowanie Krzysztofa Klimasińskiego pt.

"Czytanie dotykiem". W pierwszym rozdziale pracy Autor przedstawił w skróconej

formie dzieje alfabetu dla niewidomych. Czytelnikom chcącym poszerzyć swoją

wiedzę na temat alfabetu Braille'a, systemu Moona czy pisma szpilkowego Kleina

polecamy opracowanie Włodzimierza Dolańskiego "Alfabet Braille'a, jego

poprzednicy i krewniacy" lub "Wypisy Tyflologiczne" część Ii, wydane przez Atk

w 1977 r.

Jednym z podstawowych problemów poruszonych w pracy K. Klimasińskiego jest

próba rozstrzygnięcia sporu: czy czytanie pisma brajlowskiego przez niewidomych

odbywa się w sposób analityczny, czy teŜ globalny? W literaturze tyflologicznej

do lat pięćdziesiątych dominowało przeświadczenie, Ŝe percepcja znaków

brajlowskich jest zjawiskiem globalnym, co uzasadniano załoŜeniami

teoretycznymi psychologii postaci. To podejście zostało równieŜ

rozpowszechnione w Polsce, głównie dzięki działalności Marii Grzegorzewskiej,

która w roku 1927 opublikowała pracę pt.: "Struktura psychiczna czytania

wzrokowego i dotykowego". To interesujące opracowanie dotyczące sposobu

czytania tekstów brajlowskich przez niewidomych, Klimasiński poddaje krytyce.

Wykazuje niesłuszność takŜe wcześniejszych twierdzeń W. Wundta i T. Hellera o

udziale obu rąk w procesie czytania tj. o pełnieniu przez jedną z rąk roli

pomocniczej (analizującej) przez drugą zaś dominującej (syntetyzującej).

Podobnie jak japoński tyflolog T. Kusajima, K. Klimasiński uwaŜa, Ŝe w istocie

czyta tekst brajlowski tylko jedna z rąk, podczas gdy druga spełnia rolę

pomocniczą - wyszukując np. następną linijkę tekstu.

DuŜe znaczenie dla koncepcji Autora mają badania tyflopsychologów amerykańskich

C. Nolana i C. Kederisa nad czytelnością poszczególnych znaków, pojedynczych

wyrazów oraz słów znajdujących się w kontekście. Z cytowanych w niniejszej

pracy rezultatów badań wynika, Ŝe przy czytaniu zwykłego pisma znane słowa są

rozpoznawane znacznie szybciej, niŜ serie nie powiązanych ze sobą liter. Przy

czytaniu brajla wygląda to zupełnie inaczej: przeczytanie słowa złoŜonego z

trzech znaków trwa ponad czterokrotnie dłuŜej, niŜ rozpoznanie nawet

najtrudniejszego znaku. Argument ten ma świadczyć przeciwko tezie o rzekomo

globalnym sposobie czytania przez niewidomych i wskazuje na fakt, Ŝe percepcja

znaków brajlowskich jest procesem odmiennym od czytania za pośrednictwem

wzroku. Krytyka tendencji do szukania analogii między czytaniem wzrokowym a

dotykowym znajduje w pracy K. Klimasińskiego wyczerpujące uzasadnienie.

W ksiąŜce czytelnik moŜe znaleźć wiele sformułowań pozwalających na lepsze

uświadomienie sobie, jak złoŜonym zjawiskiem jest proces czytania pisma

brajlowskiego, a takŜe sporo cennych wskazówek na temat tego, jak zwiększyć

efektywność nauczania brajla prowadzoną w szkołach. Klasyfikacja i

charakterystyka błędów popełnianych przez niewidomych uczniów przytoczona w

ksiąŜce za S. Ashcroftem moŜe okazać się przydatna dla tyflopedagogów.

Autor omawia przede wszystkim badania amerykańskie, stąd w pracy znalazło się

duŜo informacji dotyczących czytania tekstów drukowanych przede wszystkim

skrótami. Na przykład moŜemy znaleźć wskazówki dotyczące wpływu ilości punktów

i ich wzajemnej konfiguracji w obrębie poszczególnego znaku na szybkość i

poprawne odczytywanie słów pisanych skrótami. MoŜemy się równieŜ dowiedzieć, na

ile pozycja znaku skrótowego w słowie decyduje o jego czytelności.

KsiąŜkę "Czytanie dotykiem" napisał K. Klimasiński w roku 1975; wspomina o

rozpoczęciu prac nad polskimi ortograficznymi skrótami brajlowskimi. W istocie

"Polskie ortograficzne skróty brajlowskie stopnia I" ukazały się w brajlu w

1982 r. (wyd. PZN). Opracowania dokonali: Tadeusz Józefowicz i Zygmunt Saloni.

Obecnie są rozpowszechniane wśród niewidomych i będą stopniowo wprowadzone do

programu nauczania w szkołach.

Autor skromnie stwierdza, Ŝe jego ksiąŜka "Czytanie dotykiem" nie pretenduje do

miana monografii, ujmującej w sposób wyczerpujący całokształt zagadnień

związanych z czytaniem pisma brajlowskiego. Jeśli nawet tak jest, ksiąŜka

niewątpliwie przyczyni się do lepszego zrozumienia percepcji pisma

brajlowskiego, a z drugiej strony, być moŜe, pobudzi badaczy do weryfikowania w

naszych warunkach hipotez zagranicznych tyflologów. OŜywienie twórcze mogłoby

się przyczynić do zwiększenia zainteresowania brajlem, którego rozwój napotyka

u nas ostatnio na liczne trudności. (j.w.)

Wstęp

Zagadnienia czytania i pisania dotykowego zajmują dość duŜo miejsca wśród

zagadnień inwalidztwa wzroku i zawsze znajdowały się w centrum uwagi

tyflopsychologów i tyflopedagogów. Jednym z pierwszych problemów, przed którymi

stanął pionier tyflopedagogów, Valentin Hauy, było udostępnienie niewidomym

pisania i czytania. Fakt posługiwania się pismem dotykowym jest pewnego rodzaju

wyróŜnikiem - niewidomi nazywają siebie, z niejaką dumą - "brajlakami".

Pismo dotykowe jest niewidomym niezbędnie potrzebne. Jeśli bowiem mają być oni

ludźmi czynnie uczestniczącymi w Ŝyciu społecznym, jeśli mają na równi z innymi

współtworzyć kulturę, to jest rzeczą zrozumiałą, Ŝe muszą mieć sposób

utrwalania i odtwarzania własnych myśli, a takŜe pisemnego porozumiewania się.

Co prawda, przysłowie łacińskie "verba volant, scripta manent" (słowa ulatują,

pisma trwają) powstało w czasach, gdy nie znano magnetofonu, jednak i dziś jest

ono aktualne, bo moŜna mieć wątpliwości, czy magnetofon, sekretarka, bądź

lektor są w stanie zastąpić np. samodzielnie sporządzone notatki, albo

bezpośrednią korespondencję prowadzoną bez udziału osób trzecich. Nie da się

zatem mówić o pełnej rehabilitacji inwalidów wzroku, dopóki nie osiągną oni

sprawności w posługiwaniu się brajlem.

Pytanie, czy niewidomy musi czytać i pisać samodzielnie jest niemal

równoznaczne z pytaniem o to, czy moŜna być pełnosprawnym członkiem

społeczeństwa, będąc analfabetą. Argument ten moŜe się wydać nieco

demagogiczny, bo przecieŜ ociemniały, który dawniej (przed utratą wzroku)

czytał i pisał, nie jest na pewno analfabetą, choć aktualnie nie moŜe

posługiwać się pismem zwykłym. Ale nawet ci, którzy utracili wzrok w późnym

wieku, mają bardzo powaŜne powody, by nauczyć się brajla. Oprócz utrzymania

pełnej prywatności korespondencji, notatek itp., za jeden z takich powodów

moŜna uznać moŜliwość korzystania z lektury w sposób zbliŜony do tego, w jaki

czyni to widząca większość. Jest rzeczą ciekawe rozpowszechnianie "ksiąŜek

mówionych", których niewidomi mogą słuchać z taśm magnetofonowych, zwiększyło -

a nie zmniejszyło - zainteresowanie brajlem. Na fakt ten zwrócił uwagę w swym

referacie, niewidomy działacz kultury z Norwegii, A. Huzveg, podczas

Europejskiej Konferencji Kultury Rekreacji i Sportu Niewidomych w Warszawie, w

październiku 1975 r. Nie powinno to nikogo dziwić, bowiem "ksiąŜki mówione"

rozbudzają i rozwijają potrzeby kulturalne niewidomych.

KaŜdy niewidomy powinien zatem opanować system pisma dotykowego. Czy musi to

być system Braille'a? Odpowiedź na to pytanie jest bardzo trudna, wymagałaby

bowiem pełnej analizy istniejących obecnie systemów pisma dotykowego lub choćby

tylko kilku z nich - tych najbardziej popularnych. Przekraczałoby to ramy tej

pracy. Wydaje się jednak, Ŝe za brajlem przemawia wiele argumentów. Niektóre

omówimy szerzej, zaś tylko marginesowo zajmiemy się porównaniem skuteczności

róŜnych sposobów zapoznawania się z tekstem przez niewidomych. Całość

opracowania poświęcona jest omówieniu dotychczasowych badań i aktualnego stanu

wiedzy w zakresie psychologicznych zagadnień czytania brajla, oraz niektórym

problemom nauczania brajla w szkole dla dzieci niewidomych.

Krzysztof

Klimasiński

Rozdział 1.

Brajl a inne systemy

pisma dotykowego

System Braille'a jest jednym z kilku znanych dotąd alfabetów dotykowych.

Niektóre z nich naleŜą juŜ do historii, inne są uŜywane do dziś - choć Ŝaden

nie zdobył takiej popularności, jak pismo Braille'a.

Alfabety dotykowe moŜna podzielić na dwa podstawowe rodzaje: pismo liniowe i

punktowe. Historyczny rozwój tyflografii (por. przypis 1) rozpoczął się od

próby udostępnienia niewidomym tekstów pisanych alfabetem łacińskim przez

wytłaczanie powiększonych liter w wilgotnym papierze. Pierwszą ksiąŜką dla

niewidomych, wydrukowaną takim pismem wypukłym, był "Podręcznik o wychowaniu

dzieci niewidomych", który ukazał się w ParyŜu w 1789 r. Jego autorem był

Valentin Hay. W początkach Xix wieku, zamiast kursywy stosowano wypukłą

antykwę, której kształt był prostszy i łatwiejszy do rozpoznania dotykiem. Był

to jednak nadal zbyt niewygodny i powolny sposób czytania. Próbowano go

ulepszyć przez tzw. druk perełkowy, w którym kształty liter wyciskano w

papierze nie - jak dotychczas - linią ciągłą o stałej grubości, lecz linią,

która łączyła okrągłe punkty uwypuklone szerzej i wyŜej. Ten sposób bardziej

odpowiadał fizjologii dotyku i znacznie ułatwiał spostrzeganie (percepcję)

kształtu litery. Linie perełkowe lub kropkowane (punktowe) do dziś są uŜywane w

tyflografii - do wykonywania rysunków konturowych. (Patrz bibliografia: 35, 36,

37, 66).

Dalszy rozwój pisma dotykowego przebiegał w dwóch kierunkach - pierwszy był

konsekwentnym rozwinięciem pomysłu zastąpienia liter łacińskich wypukłymi

znakami o podobnym kształcie i układzie liniowym. Drugi kierunek rozwoju,

zapoczątkowany przez pismo perełkowe, doprowadził do utworzenia alfabetów

punktowych, a między nimi - alfabetu Braille'a.

Dotykowe alfabety liniowe nie są zasadniczym tematem tego opracowania. Omówimy

więc przykładowo - w celach porównawczych - tylko jeden z nich: system

stworzony w 1847 r. przez Williama Moona, do dziś uŜywany z niewielkimi

zmianami w Anglii, gdzie przy Royal Institute for the Blind istnieje

Stowarzyszenie im. Moona (The Moon Society), zajmujące się propagowaniem tej

metody drukowania tekstów dla niewidomych.

Alfabet Moona składa się z trzech rodzajów znaków: 1) ośmiu znaków mających

kształt niemal identyczny, jak duŜe litery zwykłego alfabetu łacińskiego; 2)

trzynastu znaków stanowiących modyfikację małych liter łacińskich, polegającą

na opuszczeniu niektórych ich części; 3) pięciu znaków nie mających

odpowiedników wśród liter łacińskich.

Cyfry próbowano w tym systemie oznaczać w róŜny sposób. Początkowo za pomocą

ustawionych pod róŜnym kątem znaków "haczykowatych" takich, jak litery "P" i

"Q", a później - za pomocą znaków bardzo przypominających cyfry arabskie.

Najnowsza wersja cyfr w systemie Moona polega na uŜyciu znaków literowych,

poprzedzonych specjalnym znakiem cyfrowym.

Zaletą systemu Moona miało być to, Ŝe jest on łatwiej czytelny dla osób

widzących, niŜ alfabet punktowy - poniewaŜ znaki dotykowe przypominają litery

pisma zwykłego. Znaki Moona były więc pewnym kompromisem między ułatwieniem

odbioru zarówno dla wzroku jak i dla dotyku. Wydaje się, Ŝe pomysł ten - jak

większość kompromisów - nie jest dobrym rozwiązaniem, gdyŜ - nie wyzbywając się

wad - nie nabiera zarazem zalet, poniewaŜ druk Moona nie jest bynajmniej łatwy

w odbiorze wzrokowym a jego czytelność dotykowa nie jest lepsza, niŜ alfabetu

Braille'a.

Trzeba podkreślić, Ŝe system Moona jest wyłącznie metodą druku, a nie zapisu

ręcznego - a więc niewidomy musi nauczyć się dodatkowo jakiegoś innego pisma,

umoŜliwiającego mu ręczne notowanie. Alfabet Moona jest ponadto systemem

zamkniętym - nowe znaki muszą mieć nowy kształt. Do jakich komplikacji to

prowadzi widzieliśmy na przykładzie poszukiwania metody zapisywania cyfr.

Systemy punktowe dają natomiast moŜliwość niemal nieograniczonego zwiększania

ilości znaków, bez konieczności zmiany zasady zapisu. Rozstrzygającym

argumentem na rzecz systemów punktowych jest wreszcie sama fizjologia i

psychologia dotyku, który - jak stwierdzono - łatwiej odbiera znaki będące

konfiguracjami punktów, niŜ znaki o kształtach liniowych.

Rozwój punktowych systemów pisma dla niewidomych rozpoczął się w 1819 roku,

kiedy to francuski oficer, Charles Barbier, opracował pismo przeznaczone do

"nocnego odczytywania na polu bitwy". Nie zyskało ono popularności jako metoda

przesyłania rozkazów wojskowych, ale po pewnych modyfikacjach trafiło do

Paryskiej Szkoły dla Niewidomych, gdzie zetknął się z nim Louis Braille. Pismo

Barbiera było wciąŜ jeszcze zbyt skomplikowane dla dotyku, poniewaŜ

poszczególne znaki odpowiadające literom alfabetu łacińskiego stanowiły róŜne

konfiguracje aŜ dwunastu punktów. Braille zredukował ten "dwunastopunkt" do

sześciopunktowego znaku podstawowego, z którego wywiódł swój prosty i

oryginalny system zapisu. Pismo brajlowskie rozpoczęło odtąd zwycięski marsz

przez świat. W USA zostało wprowadzone do Missouri School for the Blind, lecz w

pozostałych szkołach amerykańskich stosowano początkowo inne systemy zapisu. W

Nowym Jorku (New York Institute for the Education of the Blind) uŜywano

alfabetu punktowego, którego twórcą był William B. Wait.

Pismo jego znane było jako New York Point i w latach 1871-1918 oficjalnie

zalecano je w szkołach amerykańskich. Poziome (zamiast pionowego) ustawienie

przez Waita sześciopunktu brajlowskiego miało ułatwić percepcję znaków. Okazało

się jednak, Ŝe znak poziomy nie mieści pod opuszką palca wskazującego i

korzystniejszy jest powrót do sześciopunktu brajlowskiego (pionowego).

W roku 1878 Joel W. Smith - niewidomy nauczyciel muzyki w Perkins School for

the Blind w Massachusetts - zmodyfikował pismo Braille'a w ten sposób, Ŝe

litery najczęściej występujące w tekstach angielskich oznaczył znakami

brajlowskimi o najmniejszej ilości punktów, chcąc poprawić czytelność tekstów.

System Smitha rozpowszechnił się bardzo w Stanach Zjednoczonych. Znany był jako

tzw. "brajl amerykański" i skutecznie konkurował na terenie USA zarówno z

systemem Waita, jak i z systemem Braille'a, określanym w Ameryce - po dokonaniu

jego angielskiej modyfikacji - jako tzw. "brajl brytyjski".

W niniejszym opracowaniu wykorzystujemy, obok źródeł polskich, takŜe wyniki

prac obcojęzycznych, a wśród nich - amerykańskich. Dlatego warto dokładniej

omówić aktualnie uŜywany w USA system pisma brajlowskiego. Wywodzi się on z

brajla brytyjskiego, ale zawiera kilka tzw. stopni (grades) w zaleŜności od

zakresu stosowanych skrótów.

Oryginalny system Louisa Braille'a i bezpośrednio z niego się wywodzący system

brytyjski polegały na zastąpieniu kaŜdej litery odpowiednim znakiem mieszczącym

się w sześciopunkcie. Materiał był transponowany z rękopisu lub zwykłego druku

litera po literze na pismo brajlowskie. System ten określa się obecnie jako 1

stopień brajla (grade 1 braille). W krajach angielskiego obszaru językowego

jest on teraz bardzo rzadko uŜywany - wprowadzono bowiem wiele zmian,

polegających - jak juŜ wspomnieliśmy na róŜnego rodzaju skrótach ułatwiających

niewidomym czytanie i pisanie.

MoŜna w tym miejscu dodać, Ŝe - oprócz ułatwienia samego procesu czytania -

jest jeszcze jeden powód, dla którego warto wprowadzić skróty do pisma

brajlowskiego - a mianowicie taki, Ŝe ksiąŜki brajlowskie mają i tak duŜą

objętość i wagę. W związku z tym istnieją trudności z ich przechowywaniem,

przenoszeniem itp. Trudności te znane są kaŜdej bibliotece brajlowskiej. Jako

przykład podajemy porównanie objętości ksiąŜek drukowanych techniką zwykłą i

brajlowskich: "Ojcowie i dzieci" Turgieniewa - w druku zwykłym 219 stronic, w

brajlu 413, (3 tomy); "David Copperfield" Dickensa - w druku zwykłym 850

stronic, w brajlu 1300 stronic (11 tomów); "Ulisses" Jamesa Joyce'a w wersji

zwykłej ma ok. 780 stronic i waŜy ok. 650 g, a w wersji brajlowskiej musiałby

mieć ok. 10 tomów po 1,5 kg kaŜdy.

W USA i w Anglii najczęściej uŜywa się 2 stopnia brajla. Jest to system, w

którym wykorzystano wszystkie kombinacje w obrębie sześciopunktu (jest ich -

jak łatwo obliczyć - 63); ponadto niektóre z nich mają kilka znaczeń - w

zaleŜności od tego, z jakimi znakami sąsiadują. W przeciętnym tekście

angielskim uzyskuje się dzięki temu 40% oszczędności w porównaniu ze stopniem

1, tzn. tę samą treść moŜna przekazać przy uŜyciu zaledwie ok. 60% znaków

koniecznych przy przepisywaniu druku zwykłego "litera po literze "18. Stopień 2

(grade 2) posługuje się 189 skrótami wyrazów i ich części słowotwórczych oraz

połączeń literowych. Sześćdziesięciu trzem znakom brajlowskim przypisano 263

róŜne znaczenia, a więc kaŜdy z tych znaków ma znaczenie co najmniej podwójne.

Np. znak złoŜony z punktów 2, 5 i 6 oznacz: 1) na początku wyrazu - "dis" (np.

w angielskim słowie "disappear" - zniknąć); 2) w środku wyrazu znaczy "dd" (np.

w słowie "added" - dodany); 3) na końcu wyrazu znaczy "period" (ang. - okres);

4) jeśli następuje po nim znak złoŜony z punktów 3, 4, 5 i 6, to razem znaczą

one tyle co "dolar" lub "dolary", czyli odpowiadają pisanemu drukiem zwykłym

znakowi dolara - .

Innym przykładem moŜe być wieloznaczność znaku złoŜonego z punktu 1 i 5, który:

1) w środku wyrazu jest literą "e"; 2) poprzedzony znakiem złoŜonym z punktu 5

znaczy "ever" i pełni rolę oddzielnego słowa, albo części słowotwórczej - np. w

wyrazach "whatever", "evermore" itp.; 4) poprzedzony znakiem złoŜonym z punktu

4 i 6 jest skrótem cząstki słowotwórczej "-ance" (np. w wyrazie "compliance");

5) poprzedzony przez znak złoŜony z punktów 5 i 6 tworzy cząstkę słowotwórczą -

"ence", np. w wyrazie "experience" (doświadczenie); 6) poprzedzony przez znak

złoŜony z punktów 3, 4, 5, i 6 jest cyfrą "5".

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: