Ekonomia -jest nauką młodą, powstała w początkach drugiej potowy wieku XVIII. Wiązało się to z narastającą złożonością procesów gospodarczych ( rozwijały się stosunki towarowo - pieniężne, handel itp.). Procesy były powolne.
Początki - powstanie pewnych systemów ekonomicznych.
System - zwarty, całościowy, logicznie uporządkowany zespól poglądów ekonomicznych.
· I system ekonomiczny - tzw. fizjokratyzm (Francja, epoka oświecenia - w. XVIII j. Jego twórcą jest lekarz Franciszek. Quesnay ( ke-ne)
· II system ekonomiczny - Szkocja (Wielka Brytania) stworzył Adam Smith (w XV Ul 1729-1790)- ojciec nauki ekonomicznej. Główne dzieło „ Bogactwo narodów 1776 r.
Niektórzy przenoszą narodziny ekonomi: jako nauki na koniec XVII w., gdy pojawiła się teza, że życiem gospodarczym rządzą określone prawa i prawidłowości, które należy poznawać, by je zrozumieć i należycie stosować w działalności gospodarczej. Rozważania ekonomiczne są również stare jak sama ludzkość. Człowiek zaczaj się zastanawiać nad problemami ekonomicznymi.
Kultura antyczna
Są dwa filary kultury europejskiej:
• kultura antyczna (grecko-rzymska)
• chrześcijaństwo - narodziło się w Palestynie.
1. Myśl ekonomiczna starożytnej Grecji
Starożytni Grecy (Hellenowie); mieli największy wpływ na kulturę antyczna. Nazwa Grecji - Hellada. Nie stworzyli oni jednolitego państwa, wyznawali politeizm - wiara w wielu bogów; Żydzi natomiast wyznawali monoteizm - wiara w jednego boga. W starożytnej Grecji byli niewolnicy - istniał ustrój niewolniczy. Człowiek mógł wytworzyć więcej niż potrzebował na własne potrzeby - stad powstało niewolnictwo.
We wczesnym okresie starożytnego Rzymu istniało niewolnictwo patriarchalne (pater – ojciec) niewolnika traktowano niczym członka rodziny. Praca fizyczna nie była - wtedy niczym hańbiącym dla ludzi z wyższych sfer. Z pośród państw greckich wysunęły się dwa państwa - Ateny i Sparta - tzw. kraje polis. Sparta leżała na Półwyspie Peloponeskim (Lobonia).
Spartanie zajmowali się rzemiosłem wojennym, panował ustrój oligarchiczny (oligos –grec. kilku. Niewielu) - rządy niewielkiej grupy ludzi. Panowali dwaj królowie. Sparta później podporządkowała sobie inne kraje ościenne i powstał Związek Poliponejski
W Atenach - panował ustrój demokratyczny. (demos – lud) - tzw. słynna demokracja ateńska. Władza należała do wszystkich wolnych, dorosłych mężczyzn. Praw pozbawione były kobiety oraz niewolnicy. Władza - organ - zgromadzenie ludowe {narodowe). Rozkwit demokracji przypada na koniec wojen grecko - perskich. Ateńczycy stworzyli tzw. Ateński Związek Morski (z państwami leżącymi naokoło)
Wojna peloponeska - wojna Sparty z Atenami - zwycięstwo Sparty. V w p. n. e. oraz w IV p. n. e. to wiek klasyczny - najwyższy rozwój kultury helleńskiej. Powstają wielkie systemy filozoficzne (głównie literatury, architektury itp.) Nie były to jeszcze systemy ekonomiczne - zagadnienia ekonomiczne rozpatrywano na marginesie innych rozważań filozoficznych, etycznych, teologicznych. Chodziło o wypracowanie pewnej normy, zasad postępowania w sprawach gospodarczych - zgodnych z zasadami etyki (potem etyki chrześcijańskiej). Dlatego mówimy, że w starożytności i czasach chrześcijaństwa polityka (myśl) ekonomiczna miała charakter normatywny.
Sokrates - V w p.n.e. - Nauczał ustnie, nie pozostawił żadnych pism. Pisali o nim jogo uczniowie - min. Platon. Uczniowie Sokratesa: Ksenofont i Platon. Żyli na przełomie V i IV w p.n.e. Arystoteles był uczniem Platona.
Ksenofont - autor nazwy „ekonomia". Zamieścił ją w swoim dziale „Ekonomika" ( oikos - czyt. ekos z grec.- Dom, gospodarstwo domowe) ( nomos – prawo). Ekonomia - to nauka o prawach gospodarstwa domowego, nauka o zarządzaniu gospodarstwem domowym.
Za najistotniejszą gałąź żyda gospodarczego uważa Ksenofont rolnictwo. Jego stan decyduje o rozwoju innych gałęzi gospodarki i o dobrobycie indywidualnym. W „Ekonomice" przedstawiony jest cci gospodarowania jako osiągnięcie nadwyżki, czyli bogactwa. Jego zdaniem Bogactwo zapewnia wolnemu obywatelowi spełnienie funkcji politycznych. O tej funkcji decydują dwa najpiękniejsze zawody: wojownik i rolnik.
Ksenofont uważał, że rolnictwo stwarza najlepszych obywateli - są zawsze gotowi do obrony kraju. Uważał, że „Mąż wolny" zawdzięcza rolnictwu siły, zdrowia i szlachetności. Natomiast „kunszty techniczne" (rzemiosło) osłabiają ciało i niszczą ducha. Są to zajęcia godne pogardy, a ludzie nimi się zajmujący, nie nadają się do obrony kraju. Szczególne znaczenie przywiązywał do społecznego podziału pracy - pod tą nazwą mieścił się podział pracy wg zawodów. Uważał, że stale wykonywanie tych samych przedmiotów podnosi ich jakość, a więc dodatnio wpływa na wartość użytkową wytwarzanego produktu. Ksenofont wiąże możliwość specjalizacji zawodowej z istnieniem większych skupień ludności. W ten sposób dostrzega on zależność podziału pracy od pojemności rynku.
Platon. - V/IV w p.n.e. - posługiwał się metodą dedukcji jako metody rozumowania. Polega ona na tym, że z przyjętych z góry założeń wyprowadzał wnioski szczegółowe ( „od ogółu do szczegółu”).
Platon był arystokrata, stworzył Akademie Platońską, która istniała aż do VI w p.n.e. Napisał dużo prac. Poruszał on problemy ekonomiczne. Podkreśla, że naturalna nierówność miedzy ludźmi oznacza zróżnicowane uzdolnienie, jakie ludzie posiadają. Każdy powinien robić to, do czego ma uzdolnienia. Z takiego rozumowania wprowadził potrzebę podziału pracy w działalności gospodarczej wg zawodów. Wiąże możliwość specjalizacji zawodowej w większych skupiskach ludzkich. W ten sposób dostrzega zależność podziału pracy od pojemności rynku.
Drugiej przestanki istnienia podziału pracy doszukiwał się Platon w wielostronności potrzeb ludzkich. Z podziału pracy nie przyjmował on jednak konieczności wymiany, a odnosił się do niej wręcz nieufnie i oddawał ją w ręce cudzoziemców. Niedoceniał też istnienia instytucji pieniądza, w którym dostrzegał miernik i znak wartości. Z problematyka pieniądza połączył zagadnienia etyczne z powodu przekonania, że złoto i srebro ludzi demoralizuje. Zalecał bicie pieniędzy z metali nieszlachetnych, chodziło mu o stworzenie antybodźca do gromadzenia skarbu i bogacenia się. Wszelkie pożyczki na procent też winny być zakazane. Zakazany winien być również przywóz artykułów zbytku oraz wywóz żywności.- W filozofii Platona występuje przewaga państwa nad jednostka.
Natomiast Arystoteles - IV w p.n.e. posługiwał się metodą indukcji, tzn. na podstawie faktów szczegółowych wyprowadza się wnioski ogólne, czyli od szczegółu do ogółu". Arystoteles - filozof, największy uczony starożytności, uważany za „polihistoria". Swoim rozumem ogarnął całość ówczesnej wiedzy. Uczeń Platona, a nauczyciel Aleksandra Macedońskiego (największego wodza czasów). Powstała w wyniku ekspansji na wschód kultura hellenistyczna. Według Arystotelesa najwyższym dobrem każdego człowieka jest szczęście. Na pierwszym miejscu stawia dobra duchowe - dobra materialne stanowią tylko środek do osiągnięcia celów etycznych, dlatego problemy ekonomiczne stanowa tylko część etyki. U Platona występuje przewaga państwa nad jednostką. Nie ma jej jednak u Arystotelesa - jego zdaniem samo państwo jest wynikiem naturalnych skłonności ludzi, które władza państwowa powinna uszanować. Wszystkie naturalne skłonności człowieka nie mogą, bowiem być złe i powinny znaleźć możliwość praktycznej oceny realizacji.
2. Poglądy na własność Arystotelesa i św. Tomasza z Akwenu
Arystoteles za podstawowe prawo naturalne każdego człowieka uznał prawo do życia społecznego, którego treścią są:
· Prawo do wolności politycznej.
· Prawo do założenia rodziny,
· Prawo do własności prywatnej.
Własność prywatna uznana została za niezmienny i wieczny tryb własności. Stwarza ona zdaniem Arystotelesa wyższą wydajność pracy, daje wyższa, gwarancje pokoju i zgody, oraz zapewnia większą troskę o rozwój. Z powyższych względów Arystoteles przeciwny jest własności wspólnej. Doceniając znaczenie zróżnicowania majątkowego, opowiadał się za rozbudowa i umocnieniem klasy średniej. Była to zasada umiarkowana. Opowiadał się za średnim typem własności.
Rozróżniał dwa typy gospodarki:
• gospodarkę naturalną
• gospodarkę towarowa
Gospodarka naturalna (domowa)- nazywana przez Arystotelesa ekonomią, miała na celu zaspokojenie potrzeb bez osiągania zysków. Osiągane tu bogactwo miało formę naturalną, ponieważ polegało na przyswajaniu dóbr przyrody (rolnictwo, myślistwo, rybołówstwo).
Gospodarka towarowa - nastawia się na zarobek (zysk), jej celem staje się zdobywanie bogactwa w postaci pieniężnej. Działalność skierowaną na osiągniecie bogactwa pieniężnego, uznał on za niezgodną z natura, ponieważ opiera się na wyzysku i przywłaszczeniu części dóbr innych ludzi. Arystoteles potępia wielki handel uprawiany dla zysku pieniężnego. Aprobuje handel drobny, który służąc wymianie dóbr jest zgodny z natura.
Na podstawie obserwacji podziału pracy i wymiany Arystoteles dochodzi do rozróżnienia dwóch własności towaru:
· Wartości użytkowej,
· Wartości wymiennej.
Każda rzecz w jego przekonaniu może być użyta w dwojaki sposób:
· Do zaspokojenia potrzeb
· Do wymiany np.: te same sandały mogą być zarówno noszone jak i wymieniane,sprzedawane ( wymiana).
Najwybitniejszy przedstawiciel myśli kanonistycznej - św. Tomasz z Akwinu. Żył w XIII w. Nawiązywał do Arystotelesa. Starał się w komponować normy, zasady myśli chrześcijańskiej w system teoretyczny Arystotelesa. Był zakonnikiem dominikańskim, arystokratą, wykładał we Włoszech i w Paryżu. Kanonizowany, uznany za świętego. Dzieło „Summa Theologika".
Uważał, że natura ludzka została skażona grzechem pierworodnym. Ten grzech spowodował, że w przyrodzie występuje ograniczona ilość dóbr, n jednocześnie jako cecha natury ludzkiej występuje egoizm. Z powodu egoistycznego charakteru natury ludzkiej nic może istnieć wspólnota dóbr. Za słabe bowiem byłyby wówczas bodźce do pracy, a więc i dochód społeczny byłby za mały.
Nie podzielał poglądu Arystotelesa na naturalny charakter własności prywatnej. Nie uważał, że własność prywatna jest wynikiem prawa naturalnego, choć nie twierdził aby było sprzeczne z prawem naturalnym. Uznał własność prywatną za instytucję prawa pozytywnego, a więc prawa podlegającego zmianom.
Własność prywatna jest konieczna. Z powodu egoistycznego charakteru natury ludzkiej własność prywatna jest najbardziej dogodną formą ustroju społeczno-gospodarczego. Ustrój taki zmusza jednostkę do maksymalnego wysiłku. Zwykły śmiertelnik chce mieć rodzinę i pragnie zapewnić jej byt i powinien powiększać swą zamożność. Pewien stopień zamożności jest, bowiem potrzebny dla utrzymania poziomu moralnego. Własność prywatna wymagając pracowitość i zapobiegliwość ludzi, (bo o rzeczy wspólne nikt się nie troszczy), jednocześnie daje większą gwarancję spokoju i porządku w społeczeństwie.
Własność nie jest jednak celem sama w sobie, lecz posiada charakter funkcji społecznej. Winna służyć społeczeństwu i spełniać swój cel, tj. maksymalizować produkcję społeczna,Istota własności należy do Boga. Stąd Tomasz z Akwinu poddał własność wielu ograniczeniom. Za przykładem Arystotelesa, nie chciał przede wszystkim dopuścić do nadmiernej nierówności bogactw. Wyznawał zasadę „złotego środka". Prawa właściciela ograniczył do samego tylko posiadania i administrowaniem majątkiem. Natomiast użytkowanie dochodów z własności przeznaczył dla ogółu. Egoizm rządzący produkcją miał być wyłączony z dystrybucji, tzw. podziału dochodu społecznego. Właścicielowi przyznane zostało jedynie prawo skorzystania z otrzymanego dochodu do wysokości zaspokojenia swoich potrzeb odpowiadających statusowi jego przynależności stanowej. Nadwyżkąwłaściciel miał się dzielić z ubogimi w postaci jałmużny. Zadaniem jednostki jest także podwyższenie uzyskanego już poziomu konsumpcji, ale w sposób umiarkowany, tak by nie stało się to przyczyna grzechu.
3. Nauka społeczno- ekonomiczna św. Tomasza z Akwinu
4. Teoria pieniądza i procentu w średniowieczu i w epoce odrodzenia
Arystoteles wywarł bardzo silny wpływ na myśl ekonomiczną średniowiecza - szczególnie rola tzw. funkcji pieniądza arystotelesowej.
Wyróżnia dwie funkcje pieniądza:
• pieniądz - miernik wartości
• pieniądz - pośrednik w wymianie.Za funkcje uboczna uznaje: .
• funkcję tezauryzacji, czyli gromadzenia skarbu. Pieniądz jest narzędziem gromadzenia skarbu.
W średniowieczu sformułowano dwie teorie pieniądza - obie nawiązują do luźnych teorii Arystotelesa (jego wypowiedzi):
1) teoria dominalna (nominalistyczna) - („nomos" - prawo (gr.) „dominus" - pan (lać.]. Teoria ta głosi, że pieniądz czerpie swoją wartość z mocy prawa i zwyczaju. Monarcha nadaje wartość pieniądza, może nawet wyrabiać pieniądze ze skóry - jego stempel wystarcza, by pieniądz miał wartość..
2} teoria kruszcowa (metaliczna, substancjonalna) - głosi, że pieniądz czerpie swoją wartość z wartości kruszcu, z którego został wykonany ( tj. metalu szlachetnego - złota, srebra.)
W średniowieczu powstały dwie teorie pieniądza -jw. częstym zjawiskiem było zjawisko fałszowania pieniądza (in. psucia) - dodawano inne metale. Prawo bicia pieniądza - tzw. regale mennicze. Wybijano monety o niniejszej wadze, lub z gorszego stopu. To zjawisko ujawniało się na rynku - rosły ceny, co uderzało w interesy grup społecznych o stałych dochodach (duchowieństwo, mieszczanie)
Tomasz z Akwinu wyróżniał:
• wartość pieniądza zewnętrzna (nadaje ją monarcha) - zwolennik nominalistycznej teorii:
• wartość pieniądza wewnętrzna, (którą pieniądz czerpie z metalu, z którego jest wykonany)
Podkreślaj, że ze względów etycznych, moralnych monarcha nic powinien fałszować monety. Posługiwał się też argumentami moralnymi. Generalnie Tomasz z Akwinu jest zwolennikiem nominalistycznej teorii pieniądza.
W wieku XIV - rozwijają się miasta, mieszczanie są zainteresowani utrzymaniem stałości pieniądza, stąd też przewagę zyskuje kruszcowa teoria pieniądza. Tą teorie głosił biskup Mikołaj Orezme (Orezmiurz).
Zjawisko pobierania procentu - jego poglądy na procent - Tomasz z Akwinu nie wychodzi w zasadzie poza koncepcję Arystotelesa. Stwierdza, że pieniądz nie rodzi pieniądza. Uważa on, że zyski płynące z pożyczki są sprzeczne z zasadą ekwiwalentnej wymiany a zatem niedopuszczalne. Potępiona zostaje więc lichwa. Tomasz z Akwinu usprawiedliwia jednak niektóre przypadki pobierania wynagrodzenia za pożyczkę, np. rekompensata za ryzyko, procent za zwłokę, co w dalszym rozwoju kanonistycznej myśli ekonomicznej zostało szerzej rozbudowane.
Myśl kanonistyczna średniowiecza wychodziła z założenia, że pieniądz jest niepłodny, pobieranie procentu jest grzechem.
W wieku XVI - początek Odrodzenia, podstawowym problemem myśli kanonistycznej był nadal problem udzielania jałmużny i pobierania procentu. Zaczęto zwracać uwagę, że nakaz dawania jałmużny nie może być interpretowanie dosłownie (titeralmia), bo jałmużna zachęca ludzi do próżnowania. Religia chrześcijańska natomiast głosi, że każdy ma obowiązek wykonywania pracy. Stąd też pojawia się myśl, że zamiast udzielać jałmużny bogaty powinien inwestować i zapewnić biednym prace. Zysk właściciela jest etycznie uzasadniony, bo dzięki niemu ubodzy otrzymują pracę. Nadal myśl kanonistyczna zakazuje pobierania procentu. Jednak coraz bardziej rozbudowywano argumenty uzasadniające pobieranie procentu w określonych przypadkach.
Marcin Luter twórca reformacji w Niemczech uważał procenty od pożyczek jako nieetyczne.
Natomiast Jan Kalwin uzasadniał słuszność pobierania procentu. Kalwin wykazywał przewagę rzemiosła i handlu nad rolnictwem. W końcu XVII wieku w Anglii i we Francji zniesiono zakaz pobierania procentu od pożyczek.
Mikołaj Kopernik - człowiek Odrodzenia - XVI w. żył w Polsce. Miał wszechstronne zainteresowania. Zwolennik kruszcowej teorii pieniądza. Podkreślał, że psucie pieniądza szkodzi najbardziej użytecznym warstwom ludności (społecznym). Napisał dzieło „Traktat o wartości pieniądza" z 1526 r - twórca pierwszego prawa ekonomicznego. Prawo Kopernika -Greshama - jeśli w obiegu są dwie monety: pełnowartościowa i „spodlona" (sfałszowana), to wówczas moneta gorsza wypiera z obiegu monetę lepsza.
W połowie XVI wieku prawo to sformułował również Gresham. W wieku XIX L. Wolski udowodnił, że twórcą tego prawa był Kopernik.
5. Merkantylizm – cechy ogólne i etapy rozwoju
Merkantylizm - (.mercare" - z lać. handlować, inerkator - kupiec ). Rozwinął się po odkryciach geograficznych przełomu XV - XVI wieku.
Merkantylizm jako doktryna ekonomiczna dzieli się na dwie fazy:
1. Bulionizm - system monetarny rozwinął się w XVI wieku. Ucieleśnieniem wszelkiego bogactwa były kruszce szlachetne: srebro i złoto. W tym okresie polityka gospodarcza miała charakter obronny (defensywny). Dążono do osiągnięcia dodatniego bilansu kruszcowego, aby złoto i srebro w jak największych ilościach napływało do kraju.
Nazwa bulionizm - pochodzi od sztab złota i srebra.
2.Merkantylizm właściwy, czyli system protekcjonistyczny XVII -XVIII wiek. Celem polityki gospodarczej stało się dążenie do osiągnięcia dodatniego bilansu handlowego. Zauważone, że opłaca się eksport kruszców, aby zakupić surowce, potem je przetworzyć i wyeksportować wyroby gotowe. Prowadziło to do uprzemysłowienia kraju.
3.Kameralizm lub colbertynizm - (kamera - administracja podatkowa). Kameraliści kładli nacisk na zwiększenie dochodów państwa przez podatki oraz zwiększenie liczby ludności.
6. Merkantylizm w Europie Zachodniej i w Polsce. Przedstawiciele
Wyrazicielami merkantylizmu właściwego byli:
Pół. Włochy - Antonio Serra,
Anglia - Tomasz Mun, John Hales, Oliwier Cromwel,
Holandia - Hugo Grotius, Francja - Bazthelemy de Laffemos, Antoine Montehzetien, Jan Colbert,Polska - Stanisław Zaremba, Jan Grodwagner, Andrzej M. Fredro,
Wyrazicielami merkantylizmu byli:
Północne Wiochy - wiek XVII merkantylizm właściwy - 1613 rok. Przedstawicielem był Antonio Serra. Pisze w początkach wieku XVII Broszura - podkreśla, że warunkiem posiadania dodatkowego bilansu handlowego jest rozwój- gospodarczy kraju. Nie można tego osiągnąć poprzez manipulowanie kursami walutowymi. Wskazuje na przewagę przemysł nad rolnictwem. Produkcja przemysłowa jest niezależna od przyrody, produkty rzemiosła nie ulegają zepsuciu, można je przewozić na duże o...
kiero_lbn