Zeszyt licealisty do j�zyka polskiego Antyk, �redniowiecze, Renesans, Barok, O�wiecenie Opracowa�: Adam Kowalski klasa I Wydawnictwo Greg Sp. C. Krak�w 1996 Antyk Wprowadzenie U �r�de� kultury Staro�ytna Grecja, jej dokonania kulturowe, historyczne i cywilizacyjne wp�yn�y na rozw�j ca�ej Europy. Wiele kolejnych epok literackich si�ga�o po dawno wypr�bowane wzory nazwane p�niej klasycznymi (�ac. classicus - wyuczony, wzorowy). Korzystano nie tylko z temat�w, motyw�w, topos�w, ale tak�e z utrwalonych ju� gatunk�w literackich. Z dziej�w staro�ytnej Grecji Okres najwi�kszej �wietno�ci prze�ywa�a antyczna Grecja za czas�w Peryk- lesa (466-428 p.n.e.). Za jego panowania, po walkach o hegemoni� mi�dzy Spart� i innymi pa�stwami, nadszed� z�oty wiek kultury greckiej. Ateny sta- �y si� "sacrum" i centrum umys�owej aktywno�ci pa�stwa helle�skiego. Za spraw� Peryklesa, kt�ry postanowi� odbudowa� Ateny po naje�dzie Pers�w, do- chodzi do przemian gospodarczych i burzliwego rozwoju nauki i kultury. W tym w�a�nie okresie w Atenach dzia�aj� najg�o�niejsi rze�biarze, architek- ci, poeci, dramaturdzy, filozofowie i nauczyciele. W�wczas te� Herodot czy- ta na zgromadzeniach swoje "Dzieje". Ze wzgl�du na funkcjonowanie zgromadze� ludowych, w trakcie kt�rych do- chodzi�o do licznych wyst�pie�, przem�wie�, odczuwano potrzeb� kszta�cenia m�wc�w-orator�w. W zwi�zku z tym w szko�ach uczono trudnej sztuki oracji i retoryki, poszukiwania i obrony wysuni�tych argument�w. M�odzie� przygotowywana by�a do bronienia demokracji ate�skiej. Filozofia antyczna Pocz�tkowo w staro�ytno�ci niezrozumia�e zjawiska w �wiecie t�umaczono �lep� wiar� w b�stwa, kt�re rz�dzi�y �wiatem i losem ludzi, tworz�c na ten temat legendy zwane mitami. Potem, oko�o VI wieku p.n.e. rozwin�a si� w antycznej Grecji filozofia (gr. philosophia - umi�owanie m�dro�ci). Pierwszym filozofem, astronomem, matematykiem by� Tales z Miletu (625-545 p.n.e.), po nim za� dzia�a� Pitagoras (572-497 p.n.e.) - filozof i matema- tyk oraz Heraklit z Efazu, tw�rca stwierdzenia "panta rei" czyli: wszystko jest zmienne, wszystko p�ynie. W celu rozpowszechnienia swych teorii filozofowie zak�adali w�asne szko- �y. Stanowili jedyn�, najbardziej wykszta�con� warstw� spo�eczn�, zajmuj�c� si� naukami teoretycznymi. Nazywano ich m�drcami i wymagano od nich wyso- kich kwalifikacji. Filozofowie antyczni podzielili sw� nauk� na trzy dzia�y: - metafizyk� - nauk� o bycie, - logik� - nauk� o sposobach poznawania i dowodzenia, - etyk� - nauk� o warto�ciach. Spo�r�d wielu m�drc�w najwi�ksze uznanie zdobyli Platon, Arystoteles, Epikur z Samos i Zenon z Kition. Platon (427-347 p.n.e.) by� uczniem Sokratesa i tw�rc� teorii, kt�ra uznawa�a dwa rodzaje byt�w: pierwszy - poznawalny przez zmys�y i drugi - poznawalny przez poj�cia. Platon stworzy� r�wnie� teori� duszy, oddzielaj�c j� wyra�nie od cia�a. Wed�ug niego dusza jest niematerialna, niez�o�ona, nie�miertelna, niezale�na i doskonalsza od cia�a, kt�re jest dla niej wi�- zieniem. Arystoteles (384-322 p.n.e.) by� uczniem Platona. Zajmowa� si� etyk�, lo- gik�, literatur�, metafizyk�, przyrod�. W szczeg�lny spos�b rozwa�a� prob- lem szcz�cia, kt�re mo�e wed�ug niego osi�gn�� jedynie ten, kto czyni dob- rze, kieruje si� prawo�ci� i �yje cnotliwie. Uwa�a� r�wnie�, �e podstawowe cnoty to sprawiedliwo��, s�uszno�� i przyja��, kt�ra "nazywa si� r�wno�ci�, a ta ostatnia zdarza si� najcz�ciej pomi�dzy lud�mi dobrymi". Epikur z Samos (341-270 p.n.e.) uznany zosta� za tw�rc� epikureizmu. In- teresowa� si� on przede wszystkim kategori� szcz�cia, widz�c w nim najwy�- sze dobro cz�owieka. Szcz�cie osi�ga cz�owiek w�wczas, gdy nie cierpi, ale doznaje przyjemno�ci. To w�a�nie brak cierpienia jest odczuwany jako przy- jemno��. Samo zatem �ycie to rado��, i to rado�� wrodzona. Epikur stara� si� r�wnie� uwolni� ludzi od obawy przed �mierci�. Uwa�a�, �e dusza jest zniszczalna, a wiara w nie�miertelno�� to tylko z�udzenie: "Najwi�ksze z�o, �mier�, nie dotyka nas ani troch�, gdy� p�ki jeste�my, nie ma �mierci, a odk�d jest �mier�, nie ma nas". Zenon z Kition (336-269 p.n.e.) by� tw�rc� stoicyzmu. Szko�a Zenona z Ki- tion mie�ci�a si� w ate�skiej Bramie Malowanej - po grecku nazywanej "stoa poikile" - st�d termin stoicyzm. Najwa�niejszymi warto�ciami wed�ug stoik�w by�y �ad, harmonia, umiarkowanie, spok�j, opanowanie i rozum. Nale�y wi�c �y� w zgodzie z natur� i prawami wszech�wiata, nie ulegaj�c nami�tno�ciom, wybieraj�c zawsze cnot� i dobro, a nie rozkosz. S�ynne zdanie Zenona z Ki- tion brzmi: "Natura da�a nam jeden j�zyk, a dwoje uszu, aby�my s�uchali dwa razy wi�cej ni� m�wili". Sztuka antyczna Staro�ytno�� stworzy�a kanon pi�kna, proporcjonalnej sylwetki, dobrze zbudowanego ludzkiego cia�a. Do dzi� przetrwa�y stare greckie i etruskie wazy ozdabiane malowid�ami z postaciami bog�w i ludzi. Na przedmiotach co- dziennego u�ytku umieszczano malowid�a ukazuj�ce sceny z mitologii, z co- dziennego �ycia staro�ytnych Grek�w i postaci olimpijczyk�w. Podobn� tema- tyk� podejmowa�a grecka rze�ba, kt�ra narodzi�a si� oko�o VII w. p.n.e. Po- cz�tkowo na wyci�te z drewnianego kloca figury nak�adano ubrania, aby okre- �li� dok�adnie posta�. W miar� doskonalenia sztuki rze�biarskiej postaci wykonywano z coraz wi�ksz� dok�adno�ci� anatomiczn�. Kolejnym krokiem by�o naturalistyczne oddawanie ruch�w i dostrzeganie natury cz�owieka, aby w ko- �cu doj�� do oddawania mimiki w rze�bie. Najpierw rze�biono postaci Kuros�w - zwyci�zc�w w igrzyskach, sprawiaj�cych wra�enie si�y i dynamizmu, potem mitologicznych bog�w, wreszcie sceny z �ycia codziennego. Do dzi� ludzko�� uznaje za najwi�kszych mistrz�w d�uta: Myrona - tw�rc� "Dyskobola", "Ateny", "Marsjasza", Fidiasza - autora "Zeusa", monumental- nych pos�g�w na Akropolu i Parteonie oraz Polikleta, kt�ry odkry� prawo, �e g�owa ma liczy� 1/6 wysoko�ci cia�a. �wi�tynia grecka by�a z regu�y budowl� kolumnow�. Kolumnada obiega�a �wi�tyni� wok� lub tylko zdobi�a wej�cie. Ludno�� obowi�zywa� zakaz wst�pu do �wi�tyni, wi�c b�stwa czci�a przez otwarte podwoje. Sztuka antyczna stworzy�a trzy porz�dki architektoniczne: - dorycki - �wi�tyni� budowano na tr�jstopniowym podwy�szeniu, belkowanie sk�ada�o si� z trzech element�w: architrawu, fryzu i gzymsu, na kt�rym spo- czywa� dach dwuspadowy, trzony kolumn by�y ��obkowane, - jo�ski - kolumna z�o�ona by�a z pier�cieni, wa�k�w, zag��bie�, - koryncki - kolumny zdobi�y li�cie akantu. Frontony �wi�ty� zdobi�y figuralne rze�by monumentalnych rozmiar�w. Najwi�kszy zabytek antycznej sztuki to Akropol, co znaczy "wywy�szony gr�d". Wiedzie na niego szeroki trakt schod�w. U wej�cia na wzg�rze stoj� Propyleje, portyk z�o�ony z kolumn doryckich. Znajdowa� si� tu r�wnie� bu- dynek pierwszego na �wiecie muzeum - Pinakoteka - w kt�rym zgromadzono zbi�r obraz�w. W g��bi wznosi si� Partenon, po�wi�cony Atenie jako bogini m�dro�ci. W czasach Peryklesa u st�p Akropolu powsta� teatr Dionizosa. Powstanie literatury Literatura narodzi�a si� z ustnej opowie�ci ludzi o zdarzeniach mitycz- nych i historycznych. Pocz�tkowo by�a to pie�� �piewana przy d�wi�kach ins- trumentu, s�awi�ca bohater�w i hymn wys�awiaj�cy jakie� b�stwo. Powstanie literatury sta�o si� mo�liwe dopiero wtedy, gdy Grecy przej�li za po�rednictwem Fenicjan pismo prasemickie oko�o VIII w. p.n.e. Powsta�y w�wczas najwi�ksze poematy epickie staro�ytno�ci, opisuj�ce wojn� troja�sk� - "Iliada" i "Odyseja" Homera. Kolejne etapy to doskonalenie si� liryki i rozw�j dramatu. Pytania kontrolne 1. Przedstaw najwa�niejsze wydarzenia historyczne w antycznej Grecji. 2. Jakie kierunki filozoficzne ukszta�towa�a staro�ytna Grecja? 3. Wymie� cechy sztuki antycznej. 4. Co wiesz o pocz�tkach literatury? Mitologia Informacje wst�pne Mit jest opowie�ci�, kt�ra przedstawia i organizuje wierzenia dawnej spo- �eczno�ci, nazywa r�wnie� zbiorowe emocje - l�k, rado��, podniecenie, a tak�e pr�buje da� odpowied� na pytanie o pochodzenie �wiata i cz�owieka. Mity tworzy�y wi� spo�eczn�, okre�la�y to�samo�� danej grupy ludzi, przy- bli�a�y obyczaje i tradycje. Pe�ni�y funkcje poznawcze - umo�liwiaj�c interpretacj� zjawisk przyrody, �wiatopogl�dowe - b�d�c podstaw� wierze� religijnych, sakralne - ��cz�c kult b�stw i rytualne obrz�dy. Mity dzielimy na. a) teogoniczne - wyja�niaj�ce pochodzenie bog�w (gr. "theos" - B�g, "gig- nomai" - powstawa�), b) kosmogoniczne - m�wi�ce o pochodzeniu �wiata (gr. "kosmos" - �wiat), c) antropogeniczne - traktuj�ce o pochodzeniu cz�owieka (gr. "antropos" - cz�owiek), d) genealogiczne - ukazuj�ce historie ca�ych rod�w (gr. "genealogia" - rodow�d). G��wni bohaterowie mit�w to bogowie, demony, herosi, p�bogowie - zrodze- ni ze zwi�zku boga i cz�owieka. W opowie�ci mitycznej wa�n� rol� pe�ni� metafory, alegorie i symbole, gdy� mit nie wyra�a tre�ci wprost, ale cz�sto przekazuje j� poprzez dany obraz. Na przyk�ad up�yw czasu, zmienno�� p�r roku wyra�a mit o Demeter i Korze, wyrazem bezowocnego wysi�ku jest praca Syzyfa. Do j�zyka wsp�czes- nego wesz�y utrwalone zwroty j�zykowe: "stajnia Augiasza", "pi�ta Achille- sa", czy "ni� Ariadny". Zbi�r mit�w greckich zaczyna si� od opisu narodzin �wiata, kt�ry powstaje wraz z bogami. Liczne pokolenia cyklop�w i tytan�w poprzedzaj� pokolenia ludzi. W greckich mitach ka�de zjawisko przyrody ma swego boga i st�d swoje �r�d�o bierze politeizm czyli wielob�stwo (gr. "polys" - liczny). "Dedal i Ikar" Tre�� utworu Na Krecie panowa� kr�l Minos. By� to cz�owiek bardzo rozumny i m�dry. Je- go �on� by�a Pazyfae, kt�ra ze zwi�zku z Zeusem ukrytym pod postaci� byka urodzi�a Minotaura, pot...
hisuisolange