Hoimar von Ditfurth
Dzieci wszechświata
SŁOWO WSTĘPNE
"Spośród licznych i różnorodnych sztuk i nauk budzących w nas zamiłowanie
i będących dla umysłów ludzkich pokarmem, tym – według mego zdania –
przede wszystkim poświęcić się należy i te z największym uprawiać zapałem,
które obracają się w kręgu rzeczy najpiękniejszych i najbardziej godnych
poznania [...] A cóż piękniejszego nad niebo, które ogarnia wszystko, co
piękne..." [M. Kopernik, De Revolutionibus... Warszawa 1953]. Te słowa
Kopernika mogłyby być mottem książki Ditfurtha. Nie tylko dlatego, że
Hoimar von Ditfurth zajmuje się przede wszystkim związkami Ziemi z
Kosmosem, ziemi – z niebem [zgodnie ze stosowaną terminologią
astronomiczną nazwy własne planet, gwiazd, układów pisze ślą z dużej
litery. Jeśli zaś słowo "ziemia" ma oznaczać powierzchnię, grunt czy użyte
jest jako symbol – piszemy je z małej litery. Podobnie używamy słowa
Galaktyka lub Droga Mleczna jako nazwy własnej naszego zbioru gwiazd (w
odróżnieniu od Innych galaktyk). Zbiór obiektów dostępnych poznaniu
nazywamy Wszechświatem (ale wszechświatów może być wiele); przyp. M.
Iłowiecki]. Również, a może zwłaszcza dlatego że ta zdumiewająco logicznie
skonstruowana książka udowadnia znaczenie owych związków dla świata istot
żywych – zatem i bezpośrednio dla nas. Krótko mówiąc: powstanie i ewolucja
życia, a także możliwość jego obecnego i przyszłego istnienia wynika
ściśle z charakteru wzajemnych powiązań i wpływów w Układzie Słonecznym.
Nasz Układ podlega wpływom innych gwiazd i wreszcie całej Galaktyki; Droga
Mleczna jest tylko jedną, nie największą, z miliardów galaktyk.
Chcąc zrozumieć, dlaczego najdziwniejsza historia (bo przecież historia
życia jest właśnie najdziwniejsza) odbyła się tak, a nie inaczej, i tutaj,
a nie gdzie indziej, trzeba zacząć od zrozumienia pewnych związków
pierwotniejszych i ogólniejszych i prawidłowości, które nimi sterują.
Trzeba objąć spojrzeniem całą scenę, na której się wszystko odbywa:
"niebo, które ogarnia wszystko".
Dostrzeżenie wielkości, rozległości, a zatem znaczenia wzajemnych
uzależnień w dostępnej obserwacjom części Wszechświata, a zwłaszcza w
samym Układzie Słonecznym – nie jest, oczywiście, zasługą Ditfurtha.
Koncepcje, których jasny wykład przedstawił w swojej książce, są
uogólnieniem najnowszych wyników (niekiedy z ostatnich dosłownie dni) nauk
przyrodniczych; są popularnym zarysem takiego obrazu świata, na jaki
pozwala dzisiejszy stan nauki.
Ujmowanie Kosmosu jako pewnej hierarchicznej, ściśle powiązanej całości
nie jest również odkryciem współczesnych. Korzenie takiego poglądu sięgają
starożytności, która rozbudowała wiele systemów kosmologicznych,
zachowując jednak w większości podstawową zasadę geocentryzmu – spojrzenia
na świat przez Ziemię, dla której jakoby miała istnieć cała reszta.
Zresztą w ogóle od czasów najdawniejszych w społeczeństwach prymitywnych
(co przetrwało i do dziś) system poglądów na świat miał spełniać ważną
funkcję: integrować rzeczywistość, by człowiek nie czuł się w niej obco,
dostrzegalne otoczenie miało być jedynie areną dla istnienia ludzi i
bóstw, otoczką, w której nawet siły okrutne i wrogie stawały się
elementami jednej całości i dzięki temu można je było akceptować i znieść.
W tym sensie ogólniejszy pogląd na świat był pierwotnie bardziej może
wyrazem konieczności przeciwstawiania się strachowi niż potrzeby
intelektu. Niezależnie od tego, że bezpośrednie doświadczenia i obserwacje
w sposób oczywisty ułatwiają przyjęcie takiego właśnie modelu.
Wydaje mi się dość interesujące, że obecnie – choć w innej formie i w
innych wymiarach – wyniki nauk ścisłych znów prowadzą do tego najstarszego
z uogólnień, do pełnej integracji modelu naszego świata.
Oczywiście każda cywilizacja, której "ślad intelektualny" przetrwał, miała
własne poglądy na – jak powiedzielibyśmy dziś – strukturę świata. Można
uzasadnić tezę, że cywilizacja wyrosła z kręgu śródziemnomorskiego
wyjątkowo dużo uwagi poświęcała astronomii i już co najmniej kilka tysięcy
lat temu doszła do spójnych i logicznych systemów kosmologicznych. Może
dlatego, że systemy te miały nie tylko pełnić rolę swoistego wsparcia
psychicznego, nie tylko ułatwiać praktyczną działalność (np. mierzenie
czasu, przewidywanie pewnych zjawisk klimatycznych itp.), ale również i
przede wszystkim wyjaśniać dostrzegane zjawiska. Stąd kosmologia np.
starożytnych Greków wyrosła głównie jednak z obserwacji i najbliższa była
empirii spośród systemów kosmologicznych innych narodów (czy też, ściślej
mówiąc, najbardziej uwzględniała dostępne obserwacje niezależnie od tego,
czy były one błędne czy prawidłowe). Nurt ten, mimo licznych i
długotrwałych załamań, odżył w czasach nowożytnych, by dziś dopiero
objawić się w pełni.
Wśród dawnych Greków różne były oczywiście poglądy na "budowę świata".
Mniej więcej od IV wieku p.n.e. najpowszechniej chyba uznano jeden model
podstawowy: kulista Ziemia tkwi w samym środku Wszechświata, jest jego
centrum i zarazem jakby dnem, miejscem zatem szczególnie wyróżnionym. Nad
Ziemią rozpięte są koncentrycznie sfery coraz wyższe i doskonalsze.
Najbliżej obiegają glob ziemski planety, Księżyc i Słońce. Najdalsza sfera
unosi gwiazdy. Poza tą sferą nie ma ani przestrzeni, ani materii.
Wszechświat jest wiec geocentryczny, statyczny, hierarchiczny, coś w
rodzaju samowystarczalnego, doskonałego i wiecznego mechanizmu o bardzo
regularnej budowie. Z takiej regularności i trwałości wynikała jedność.
Z geocentryzmu i jedności wynikał bezpośredni wpływ sfer zewnętrznych na
wszystko, co działo się w środku – na Ziemi. Planety, Słońce i gwiazdy
istniały zapewne po to, by kształtować ludzi i ich poczynania, wpływać na
"bieg ziemskich rzeczy".
Taki Wszechświat, mimo iż istniały na nim złe moce, nie był z natury obcy
i okrutny; przeciwnie, stanowił jakby wielki dom, w którym wszystko było
na swoim miejscu i miało swój los, zależny od losu wszystkiego innego.
Zrozumiałe, że przewidzieć bieg rzeczy na Ziemi to ustalić wpływy
konstelacji i gwiazd. Zdaniem np. Platona, człowiek jest taką samą
nierozłączną częścią wspólnoty ludzkiej, jak częścią całego Wszechświata.
Kosmos zyskiwał bezpośredni związek ze światem ludzkim, astrologia stała
się nauką ważną i bardzo potrzebną.
Możemy łatwo pojąć, jakim wstrząsem musiało okazać się – po wiekach
zamieszkiwania w środku jednolitego świata – stwierdzenie Kopernika.
Zepchnięcie Ziemi z uprzywilejowanego miejsca było nie tylko zmianą
pewnego systemu kosmologicznego na inny, lepszy zresztą nie tylko dlatego,
że prawdziwy. Było wywróceniem całego dotychczasowego systemu wygodnych
pojęć, zmieniało zasadniczo stosunki człowieka ze światem. Można sądzić,
że opór ówczesnych uczonych i laików wobec -teorii Kopernika wynikał nie
tylko z zagrożenia panującej ideologii. Był w jakiejś mierze również
wyrazem strachu przed usuwaniem się spod nóg najtrwalszego fundamentu,
przed dezintegracją swojskiego świata.
Upraszczając, można powiedzieć, że odtąd każda nowa zdobycz nauk o
Wszechświecie unaoczniała wciąż wyraziściej pewien tragiczny obraz: oto
pyłek, coraz drobniejszy i mniej trwały, pędzący bez celu w obojętnych,
pustych przestrzeniach, gdzieś u skraju skupiska niezliczonych dalekich i
obcych gwiazd.
Na takiej Ziemi wszystko musiało wydawać się przypadkowe i niepewne –
nawet Bóg zdawał się nie dawać takiego oparcia, jakie stanowił niegdyś.
Być może Blaise Pascal wyraził najlepiej pewne postawy, opisując stan
swoich uczuć:
"Kiedy zważam krótkość mego życia, wchłoniętego w wieczność będącą przed
nim i po nim, kiedy zważam małą przestrzeń, którą zajmuję, a nawet którą
widzę, utopioną w nieskończonym ogromie przestrzeni, których nie znam i
które mnie nie znają, przerażam się i dziwię..."; i jeszcze: "Cały ten
widzialny świat jest jeno niedostrzegalną drobiną na rozległym łonie
natury. Żadna idea nie zdoła się do tego zbliżyć. Darmo byśmy piętrzyli
nasze pojęcia poza wszelkie dające się pomyśleć przestrzenie; rodzimy jeno
atomy w stosunku do rzeczywistości rzeczy" [B. Pascal, Myśli, 205 i 72,
przełożył Tadeusz Żeleńskl-Boy, Warszawa 1952].
Ciekawe, że Pascal był jednym z najwybitniejszych matematyków i twórcą
bodaj pierwszej maszyny rachunkowej i że za jego życia urodził się Newton,
który miał niedługo znowu przydać rozpadającemu się światu trwałe
fundamenty. W każdym razie takie "pascalowskie" spojrzenie na
rzeczywistość przetrwało (w mniej lub więcej zmienionej formie) aż do
naszych czasów. Ostatnią może ciekawszą koncepcją naukową, w której uda
się znaleźć powiązanie z tamtym nurtem, jest hipoteza wybitnego astronoma
angielskiego J. H. Jeansa na temat pochodzenia Układu Słonecznego.
Nie wdając się w szczegóły, przypomnę, że utworzenie się planet
przypisywał Jeane wielkiej, przypadkowej katastrofie kosmicznej (obce
ciało niebieskie, zbliżywszy się do Słońca, miało wyrwać z niego
cygarowatą smugę materii). Istotą rzeczy jest tu przypisywanie przypadkowi
głównej roli w powstawaniu światów; tak mogło się stać w przypadkowym,
zdezintegrowanym Kosmosie, w którym części niezależne są od siebie i od
całości. Taka zasada stała się jednak nie do przyjęcia we Wszechświecie,
podległym prawidłom ewolucji materii i będącym materialną jednością – to
znaczy w takim, jakim ujmuje go współczesność. A przecież jeszcze przed
Jeansem, jeszcze przed zdobyciem większości najważniejszych spośród
znanych dzisiaj danych o strukturze Wszechświata, Marks i Engels
przedstawili jedną z najspójniejszych teorii: koncepcję przyrody
dialektycznej. Materializm dialektyczny chwyta nowy sens i ład Kosmosu w
nim samym – rezygnując z poszukiwań poza materialnym światem.
Niemniej, daleko jeszcze do zrozumienia jedności Wszechświata, a charakter
zależności nawet w samym Układzie Słonecznym do dziś nie wydaje się jasny.
Na trzeciej, licząc od Słońca, planecie tego Układu wydarzyło się coś
zdumiewającego – dlaczego tu, dlaczego wtedy, dlaczego tak? Na razie nauka
nie przynosi odpowiedzi wystarczających.
Poczucie kruchej samotności i niepojętej przypadkowości – a więc bezsensu
– nie opuszcza umysłów najprzenikliwszych. Być może, takie poczucie jest
po prostu integralną częścią tego, co nazywamy kondycją ludzką. Być może,
wciąż brakuje danych, by uchwycić ogólniejszy sens wszechrzeczy – choć
dzisiaj niemal każdego dnia takich danych przybywa z pola nauk ścisłych (i
przybywać będzie dopóty, póki trwać będzie poznanie).
Przypuszczam, iż nie przesadzę za bardzo, jeśli powiem, że książka
Ditfurtha jest małym szczeblem do zrozumienia sensu, o którym mowa wyżej.
W każdym razie książka ta dorzuca sporo nowych informacji, umożliwiających
wyrobienie sobie bliższego prawdy poglądu na "najdziwniejszą z historii" –
to znaczy na historię życia, i pozwala ocenić – kto wie, czy nie bardziej
jeszcze zaskakującą – niesłychaną współzależność nawet pozornie odległych
zjawisk w przyrodzie.
W trakcie czytania "Wyłania się [...] nagle fascynujący i nowy, a prócz
tego w nowości swej dziwnie znajomy obraz świata powiązanego ze sobą we
wszystkich swych częściach, przenikniętego prawami i siłami, pod których
wpływem staje się prawdziwym Kosmosem, uporządkowanym kształtem, w
najmniejszej nawet części zależnym i określanym przez to, co się odbywa na
jego najdalszych granicach." (Rozdział I, s. 31.)
Nowy obraz świata ma znaczenie nie tylko dla poznania. Wedle Ditfurtha
bowiem wiedza przyrodnicza ma być drogą do samozrozumienia (co jest
prawdą, choć wydaje mi potrzebne uściślenie: wiedza ma być jedną z dróg).
Więcej – ma tworzyć w nas nową wartości, ulepszać ludzki charakter.
Ditfurth uważa, że jedną z przyczyn "cynizmu i nihilizmu" obecnych czasów
mogło być poczucie izolacji w "pustym i niewiarygodnie wrogim" Kosmosie,
którego obraz utrwaliła nauka ostatnich wieków. Zmiana owego obrazu może
wiec przyczynić się do korzystnych przekształceń psychiki ludzkiej.
Pogląd to interesujący, obawiam się jednak, czy nie nazbyt optymistyczny.
Snując swą piękną opowieść, Hoimar von Ditfurth stara się nie wykraczać
poza granice faktów uznanych już za niewątpliwe albo ustalonych z bardzo
dużym prawdopodobieństwem. Jego wnioski są wsparte silnymi przesłankami.
Rzadko tylko mogą wydawać się nie całkiem prawomocne, jeszcze rzadziej
zdarza mu się zapomnieć o wyraźnym odróżnieniu danych pewnych od jedynie
...
izat1984