HENRYK IBSEN – POEMAT DRAMATYCZNY; DOM LALKI (NORA)
1. Życie i twórczość
Urodził się w 1828 roku w południowej Norwegii. Ojciec był kupcem. Byli zamożni, lecz nagle zbankrutowali, ojciec musiał zrezygnować z działalności kupieckiej, ich majątek został zlicytowany. To zmieniło w życiu Ibsena wszystko. W wielu 15 lat musiał zarabiać. W Grimstad z dala od rodziny, pracuje jako pomocnik aptekarza. Marzył o studiach medycznych, nocami przygotowywał się do matury, pisał wiersze satyryczne, ukończył tragedię Katylina, której jednak nie chciano wystawiać. Miał nieślubne dziecko z jedną ze służących aptekarza. W 1850 roku porzucił prace udał się do Christianii, by przygotować się do egzaminów wstępnych na uniwersytet. Zdał maturę i dostał się na studia. Przerwał je, doszedł do wniosku, że jedynym jego powołaniem jest literatura, doprowadził do wystawienia swej jednoaktówki Grób wojowników. Biedny i uwrażliwiony na sprawy społeczne, brał udział w zebraniach robotniczych, pisał satyry polityczne. Walczył o reformę norweskiego dramatu i teatru. Przenosi się do teatru w Bergen, który zaproponował mu stanowisko reżysera, autora dramatycznego i kierownika literackiego. Przyznano mu tez stypendium, umożliwiając wyjazd do Danii – miał tam pogłębiać wiedzę o teatrze. W 1857 roku przenosi się do Christianii i zostaje dyrektorem artystycznym Christiania Norske Theater. Ukończył Wyprawę nordyka, poślubił córkę pastora, która do końca życia była podporą psychiczną pisarza. Ibsen często miał załamania nerwowe. Niebawem urodził się syn. Kłopoty finansowe. Premiera Pretendentów do tronu w 1863 umocniła pozycję Ibsena jako autora dramatycznego. Pomoc – zbiórki pieniężne dla Ibsena. Od rządu otrzymuje stypendium. Wyjeżdża za granicę – Włochy. Pisze Brand, Peer Gynta. Norwegia, Niemcy.
Zaproszenie od wicekróla Egiptu na otwarcie Kanału Sueskiego. Nadano mu order Wazów (Dania) i order św. Olafa (Norwegia). Po dziesięciu latach nieobecności, odwiedził ojczyznę (1874). Z Drezna przenosi się do Monachium, które jest ośrodkiem artystycznego i kulturalnego życia w Niemczech. Niemieckie inscenizacje jego sztuk utorowały mu drogę do szerszego grona odbiorców. Ugruntowana sława w całej Europie. Poruszał problemy socjalne. Surowo oceniał społeczeństwo, które cechowało zakłamanie i fałszywa moralność (Dom lalki). Wywoływał więc żywe reakcje, lecz nie dał się ani zastraszyć, ani zniechęcić. Ibsen doczekała się uznania i witano go wszędzie z szacunkiem – jako wybitnego artystę. W 1891 postanowił na stałe wrócić do Norwegii. Osiedlił się w Christianii, nie potrafił jednak się przystosować.
Dostał Nagrodę Nobla, siły zaczęły go opuszczać. Napisał Gdy powstaniemy z martwych. Ataki apopleksji – częściowy paraliż. Choroba uniemożliwiła mu pracę literacką. Umarł w 1906 roku.
2. Twórczość Ibsena na tle epoki
Trudna sytuacja Norwegii w 1814 roku. Kończy się wojna Szwecji z Danią. Norwegia została połączona ze Szwecją unią personalną. Potem otrzymała odrębną konstytucję i niezależność polityczną. W kraju jako język literacki uważano język duński, norweski uważano za dialekt. Potem – twórczość Bjørnsona (gorący patriota, w 1903 roku otrzymał jako pierwszy w literaturze norweskiej nagrodę Nobla), który pisał o historii Norwegii, odwoływał się do wielkich czynów.
Kryzys teatru – w całej Europie, zastój w literaturze. Przełom naturalistyczny – dążył do zajmowania się współczesnością. Epoka techniki i przemysłu. Ani Zola, ani jego francuscy zwolennicy, ani pierwsi niemieccy entuzjaści naturalizmu, nie stworzyli dramatu, który by zdobył teatr. Nowy twórca – nim był właśnie Ibsen. Jego twórczość napotykała też i sprzeciwy ze strony krytyków i części współczesności. Ibsena nazywano sumieniem Europy. Cechy dramatów Ibsena:
· przejrzysta, logiczna fabuła; wyraziste postaci sceniczne; wykorzystanie dekoracji i kostiumów, rekwizytów; ładunek ideowy;
· pozornie mocno osadzone w konkretnej rzeczywistości, wypełnione detalami, realistyczne, sztuki Ibsena maja drugi wymiar; ta druga warstwa stanowi o ich niepowtarzalności;
· Ibsen stworzył nowy wariant DRAMATU ANALITYCZNEGO. Wymyśla na własny użytek historię głównych postaci zmierzającą do jakiegoś punktu kulminacyjnego i rozpoczyna akcję sceniczna na krótko przed tą kulminacją;
· zręczne dialogi odsłaniają przeszłość, która zaważy na losach bohaterów;
· retrospekcja – aluzją; autor dzięki tak pomyślanej retrospekcji nie rozwleka utworu;
· zakończenie ma siłę eksplozji; zaskakujące, pozostawiające pole do domysłów;
· jedna główna sprawa, jedna linia fabuły – rozwija się z żelazną logiką; jednolity poważny ton, nie urozmaicony zabawnymi epizodami; ograniczenie ilości postaci dramatu – do pięciu;
· język zwięzły, treściowo nośny.
W trakcie pisania Ibsen nie rozmawiał z nikim o utworze, nie ulegał sugestiom. W historii utrwaliły się pojęcia „ibsenizm” i „ibsenowski”. Trzy epoki w twórczości Ibsena.
1. wczesna „romantyczna”,
2. realistyczna,
3. późna, „symboliczna”,
Ibsen wielokrotnie podkreślał swoja niezależność od czyichkolwiek wpływów. Nie wzorował się na formie dramatycznej Dumas, nigdy nie czytał Szekspira, Goethego, Schillera, Kleista. Domowa biblioteka Ibsena zawierała tylko powieści trywialne i kryminały. Trudno udowodnić Ibsenowi zbieżność do innych pisarzy. Filozofia – nie ma w jego utworach czyjegoś przewodnictwa. Brandes zwrócił uwagę Ibsena na Nietzschego. Ibsen mógł znać pisma Nietzschego. Niektórym postaciom można przypisać „wolę mocy” i „artystyczny radykalizm” cechujący pewne ich poglądy, dążenie do „dionizyjskiej wolności”. Dramaty o znacznym ładunku myśli filozoficznej: Peer Gynt, Cesarz i Galilejczyk, dowodzą znajomości poglądów Hegla, którego Ibsen nie akceptował, ale uważał za wielkiego myśliciela. Obecność przeszłości i teraźniejszości. Ibsen zawsze bronił samodzielności swoich myśli. Źródła inspiracji – baczna obserwacja rzeczywistości i społeczeństwa. Biblia – fundament myślowy całej twórczości Ibsena – tradycja protestancka – z niej wyrósł. Wpływ Biblii uwidoczniony jest w stylu jego języka, pełnego zwrotów biblijnych, biblijnych aluzji. Nie był jednak ortodoksyjnym wyznawcą prawd zawartych w Biblii. Jego dzieła wymykają się jednoznacznej interpretacji. W jego utworach pesymizm i optymizm przeplatają się. Ibsen jako zwiastun lepszej przyszłości i Trzeciego Królestwa, z drugiej strony jako piewca przeszłości, która niby wampir niszczy teraźniejszość i przyszłość.
3. Ibsen a realizm
Cztery dramaty wydane przez Ibsena Podpory społeczeństwa, Dom lalki, Upiory oraz Wróg ludu nazywane są realistycznymi dramatami współczesnymi lub dramatami problemowymi. Sztuki te charakteryzują się czterema cechami, które uzasadniają taką ich klasyfikację:
1. Czynią z problemów społecznych przedmiot debaty.
2. Mają charakter społeczno-krytyczny.
3. Akcja rozgrywa się w otoczeniu współczesnym.
4. Ich podmiotem są zwykli ludzie w zwyczajnych sytuacjach.
W swych dramatach realistycznych Ibsen bezlitośnie obnaża negatywne cechy społeczeństwa, hipokryzję i obłudę, przemoc, manipulacje. Niestrudzenie domaga się też prawdy i wolności. Prawda, emancypacja, samorealizacja oraz wolność osobista to hasła kluczowe. Wszystko to uczyniło z niego oraz z podzielających jego poglądy osoby kontrowersyjne w tamtych czasach. Ich dzieła wzbudzały zaciekłe spory lub wręcz niepohamowaną furię. Z perspektywy czasu wiemy, jak ogromny wpływ niektóre z owych dzieł wywarły na różnorakie ruchy społeczne. Trudno byłoby znaleźć drugie dzieło literackie, które miałoby równie duże znaczenie dla wyzwolenia kobiet, praktycznie we wszystkich kulturach świata, jak „Dom lalki”. Akcja wszystkich dramatów Ibsena umiejscowiona jest we współczesnym mu świecie (stąd określenie dramat współczesny). Reprezentanci nurtu realizmu wymagali zanurzenia się we własnych czasach. Dramaty historyczne w stylu narodowo-romantycznym stały się passé. Klasyczni bogowie i bohaterowie, rzymscy cesarze i królowie światowych potęg zostali zastąpieni ludźmi „jak ty i ja” . Przebieg akcji takich dramatów miał nosić piętno czasów współczesnych. Zamiarem Ibsena było zastosowanie klasycznej formy tragedii no nowoczesnego materiału bazowego. Pisząc „Dom lalki” Ibsen nie stosuje radykalnych eksperymentów na poziomie formalnym. Zachowuje na przykład trzy klasyczne zasady jedności czasu, miejsca i akcji. Nowość stanowi istota konfliktu, jego współczesność i możliwość odniesienia tego co dzieje się na scenie do rzeczywistości. Ibsen bardzo duże znaczenie przykładał do tego, aby w jego dramatach współczesnych czytelnicy byli świadkami ciągów wydarzeń, które mogły się przytrafić również im. Wymagało to, by postaci dramatów wysławiały i zachowywały się naturalnie, oraz by wszystkie ukazane sytuacje nosiły piętno zwyczajnego życia. Postaci nie mogły już mówić wierszem jak w sztuce Peer Gynt (ten dramat i Upiory to kolejne najważniejsze). Monologi, szept sceniczny sztuczny sposób wysławiania się są wykluczone. Dramat realistyczny miał zapewnić iluzję rozpoznawalnej rzeczywistości.
4. Dom lalki (Nora)
Książka odniosła spektakularny sukces, pierwsze wydanie zostało wyprzedane w ciągu niecałego miesiąca. Inscenizacji tego dramatu towarzyszył posmak sensacji, a nawet skandalu. Dom lalki stał się przedmiotem intensywnej debaty zarówno na forum publicznym, jak i prywatnym. Książka ta była też pierwszym międzynarodowym sukcesem Ibsena – dzięki niej wszedł do kręgu literatury światowej. Znaczna część publiczności dostrzegła tylko bulwersujące zakończenie sztuki – główna bohaterka, żona i matka trójki dzieci, opuszcza ”bez powodu” dom i rodzinę, porzuca ognisko domowe. Potem Ibsen niechętnie zgodził się na dopisanie kilku kwestii tak, że sztuka skończyła się pojednaniem małżonków, w imię dobra dzieci. W nowej wersji Nora nie opuszcza domu. Zamiast tego Helmer zmusza ją do podejścia do drzwi pokoju dziecinnego, rodzice zamieniają kilka zdań, Nora osuwa się na podłogę i kurtyna opada. Nowe zakończenie, nazwane przez Ibsena barbarzyńskim rozbojem na sztuce nie utrzymało się. Ibsen przecież całą sztukę pisał dla pierwotnego zakończenia i odejścia bohaterki. Opinia publiczna zwróciła się przeciw „wyrodnej matce” i Ibsenowi. Popierały ją ugrupowania walczące o emancypacje kobiet. Nora stała się wyrazem dążeń do wyzwolenia spod uświęconej wielowiekowa tradycją władzy mężowskiej. Sufrażystki uznały Dom lalki za sztandarowy utwór swego ruchu o prawa kobiety. Wśród tego ginęła właściwa wymowa utworu i intencja autora. Ibsena interesował problem kobiet. Dom lalki jest rzeczywiście rozwinięciem tej myśli i jest utworem upominającym się o prawa kobiety. Punktem wyjścia utworu jest aktualna sprawa kobiet. Sztukę tę Ibsen jednak wzbogacił problematyka ogólniejszej natury. Pokazał jaką drogą można osiągnąć prawdziwą emancypację kobiet: poprzez pielęgnowanie i rozwijanie człowieczeństwa kobiet i mężczyzn, poprzez dążenie do wykształcenia harmonijnych osobowości i indywidualności. Istnieją dwa rodzaje praw duchowych i dwa rodzaje sumień – dla mężczyzn i dla kobiet. Przedstawiciele obydwu płci nie rozumieją się nawzajem, ale w praktycznych sprawach życiowych kobiety osądzane są według prawa męskiego, tak jakby nie były kobietami, lecz mężczyznami. W rezultacie żona będąca postacią w sztuce nie ma pojęcia co jest dobre, a co złe; jest zupełnie zdezorientowana przez naturalne uczucia z jednej oraz uznanie władzy z drugiej strony.
Inspiracją do napisania sztuki było wystąpienie pisarza w Towarzystwie Skandynawskim w Rzymie wiosną 1879 roku. Chciał, by na stanowiska sekretarza i bibliotekarza Towarzystwa kandydować mogły kobiety – wyśmiano go. Urażony Ibsen postanowił walczyć o sprawę kobiet na gruncie, na którym miał pełną swobodę działania. Ibsen znał tzw. sprawę Laury Kieler, która odegrała pewną rolę przy budowaniu konfliktów dramatycznych w sztuce. Będąc w poważnych kłopotach finansowych, sfałszowała on podpis na wekslu potem naraziła się na gniew męża. Mąż zażądał rozwodu, zabrano jej dzieci, zaś napięcie nerwowe skończyło się zamknięciem w szpitalu psychiatrycznym. Pracując nad „Domem lalki”, Ibsen znał tę całą sprawę. Przedstawione są w sztuce różne odcienie uczuć i doznań Nory, jej myśli zmieniających się pod wpływem doświadczeń w życiu domowym – od myśli o samobójstwie poprzez błyski nadziei, do końcowej decyzji. Porozumienie z mężem jest niemożliwe. W końcowej scenie dokonuje rozrachunku ze swoim dotychczasowym życiem. Najpierw pod opieką ojca, potem męża. Obaj byli dla niej dobrzy, obaj ją kochali, lecz nie była dla nich człowiekiem. U ojca była małą laleczką, u męża – dużą lalką dla dzieci. Tak nie mogła dorosnąć. Odchodzi by wrócić do domu, w którym się urodziła i pracować. Nie wyklucza powrotu. Nie chodzi Norze o równouprawnienie, najchętniej zostałaby w domu i opiekowała się mężem i dziećmi. Nie chce tego „domu lalki”, lecz domu dorosłych ludzi – to uważa za „cud”. Helmer ma wiele zalet jako człowiek i mąż, a Nora nie jest bez wad, dopuściła się wykroczenia i musi nauczyć się norm społecznych.
Ibsen sprawą kobiet traktował jako sprawę człowieka. Związek małżeński to dla niego związek partnerski. Małżeństwo koleżanki Nory – Krystyny Linde – bez uczucia, zawarte pod presją okoliczności. Krystyna musiała zapewnić życie matce i dwóm braciom. Przyjęła więc oświadczyny bogatego człowieka, a nie ubogiego wówczas Krogstada. Krystyna bardziej niż Nora prezentuje typ kobiety próbującej świadomie kształtować swój los. Po śmierci męża umiała na siebie zapracować. Odnalazła swego dawnego ukochanego i wyznała mu dlaczego za niego nie wyszła, zaproponowała związek teraz. Krystyna wierzy w jego szlachetność. Chcą związku partnerskiego. Krystyna prezentuje idee Ibsena:
– wyznać prawdę;
– związek partnerski oraz idea pracy.
Aktywna działalność to sens życia. Doktor Rank – wnosi element naturalistyczny. Człowiek obciążony dziedzicznie, dotknięty chorobą, która swe źródło ma w hulaszczym życiu ojca, skazany na powolne umieranie. Nora przy nim może być sobą. On jest nią zainteresowany, jej problemami. Połączenie Helmera i Ranka dałoby Norze szczęście małżeńskie. Rank odchodzi w kulminacyjnym punkcie jej zmartwień: czarny krzyżyk na jego wizytówce wysłany do niej – umówiony znak końca. Odejście Ranka – zachwianie równowagi domu Nory, teraz jest to tylko „dom lalki”, wpływa to na jej decyzję. Element śmierci zbliża Norę do Upiorów i Dzikiej kaczki – samobójstwo. Nora – imię symboliczne, wyraża określoną postawę życiową i kierunek działania. Tu istotny jest przełom w świadomości bohaterki. Przeobrażenie się z „lalki” w pełnowartościowego człowieka. Niezgoda na życie w atmosferze kompromisu moralnego.
Trzy akty, czas trwania sztuki – dwa dni. W jednej scenerii jaka jest pokój bawialny w mieszkaniu, pary głównych bohaterów w stolicy Norwegii. 5 postaci, zwartość i przejrzystość sztuki. Sztuka kończy się zgrzytem. Tak jak w rzeczywistości. Premiera w Kopenhadze. Sukces. Pochód przez sceny europejskie. Napisana we Włoszech w 1879 roku.
Nora Helmer wydaje się być szczęśliwą żoną Torvalda – prawnika, który ma właśnie objąć stanowisko dyrektora Banku Akcyjnego. Para ma trójkę małych dzieci. Harmonia rodzinna ukazana na początku ma kruche podstawy. Nora ukrywa pewną tajemnicę. Od wielu lat prowadzi podwójna egzystencję – dla najbliższych jest wesołą, trochę lekkomyślną trzpiotkę, lecz po kryjomu ciężko pracuje, by zarobić trochę pieniędzy (głównie przepisywaniem). Musi spłacić dług, który zaciągnęła w pierwszym roku małżeństwa w tajemnicy przed mężem, by umożliwić ciężko choremu wówczas Helmerowi (mężowi), kosztowną kurację w bardziej południowym klimacie... Pożyczyła potrzebna sumę od adwokata – Krogstada, który studiował razem z Torvaldem. Zażądał on poręczenia weksla przez ojca Nory. Ojciec był umierający, Nora sfałszowała jego podpis. Nie uważa, że zrobiła coś złego, jest z siebie dumna. Od tamtej pory przeznaczała oszczędności z domowego budżetu na spłatę pożyczki i odsetek. Podejmowała się również drobnych prac, by samodzielnie zarobić dodatkowe pieniądze. Odmawiała sobie bardzo wielu rzeczy, na które mąż dawał jej pieniądze, byle móc punktualnie spłacić kolejne raty długu z procentami. Nora zastanawia się, czy nie poprosić o pieniądze doktora Ranka, starego przyjaciela rodziny. Kiedy jednak ten wyznaje jej miłość, Nora nie odważa się wystosować do niego swej prośby. Na początku sztuki dawna przyjaciółka Nory – Pani Linde – przyjeżdża do miasta, by szukać pracy. Nora przekonuje Torvalda, by ten załatwił jej posadę w banku. Oznacza to jednak, że swe stanowisko traci Krogstad, który w desperacji udaje się do Nory i prosi ją o protekcję. Krogstad od początku wie, że data śmierci ojca Nory jest wcześniejsza niż data złożenia podpisu na wekslu i grozi, że wyjawi jej tajemnicę Helmerowi. Nie udało się to Norze – Helmer chce zwolnić Krogstada. Ten wysyła list i wyjawia tajemnicę Nory. Nora nie wie co robić, lecz jest przekonana, że jeżeli Torvald dowie się o wszystkim, to dzięki swej miłości do niej poświęci się i weźmie pełną odpowiedzialność za to, co zrobiła. Helmer po przeczytaniu listu znajduje jedynie słowa gniewu i oburzenia. Reaguje wściekłością i zawziętością, nie ma najmniejszego zamiaru przyjąć odpowiedzialności za fałszerstwo. Wyrzuca żonie, ze przez lata go okłamywała, że dopuściła się przestępstwa, oddającego go w moc człowieka bez skrupułów i który nie zawaha się przed wywołaniem skandalu. Boi się, ze informacje o fałszerstwie żony zaważą na jego reputacji. Ze względu na opinię otoczenia pozwoli mieszkać Norze w domu, lecz nie odbierze jej prawo do wychowywania dzieci. Nie zrozumiał intencji Nory. Pani Linde, która w przeszłości miała romans z Krogstadem, przekonuje go do zmiany zdania i wycofania pogróżek. Krogstad żeni się i odsyła fatalny rew...
isabela3