Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy. Red. M. P. Markowski, R. Nycz. Kraków 2002.
R. Nycz: Kulturowa natura, słaby profesjonalizm. Kilka uwag o przedmiocie poznania literackiego i statusie dyskursu literaturoznawczego.
§ dzieła literackie oraz ich charakter obiektów literaturoznawczego poznania łączy pojęcie „kulturowej natury” (cecha odróżniająca literaturę od tego, co potocznie znane i nauk przyrodniczych).
§ „poznanie literackie” (definicja Nycza):
- rodzaj wiedzy płynącej z literatury,
- rodzaj wiedzy będącej rezultatem badań literaturoznawczych nad tekstami literackimi.
§ Na podstawie wiersza Wallace’a Stevensa (oraz jego twierdzeń) badacz dochodzi do wniosku, że:
- wiersz jest ekfrazą (opisuje dzieło plastyczne za pomocą języka),
- stosuje rodzaj fenomenologicznej analizy (chce dotrzeć do istoty-fenomenu gruszkowatości, co okazuje się nieosiągalne),
- celem opisu, jest takie scharakteryzowanie przedmiotu („gruszki”), aby wydawało się, że widzimy go po raz pierwszy,
- wniosek jest taki, że poezja wyposaża świat życia w „najwyższe fikcje”, które uniemożliwiają dotarcie do fenomenu przedmiotu.
§ W polemikę z twierdzeniem Stevensa wchodzi Miłosz, który dowodzi:
- że Stevens odwraca się od rzeczywistości, tworząc subiektywną wizję przedmiotu,
- sposoby stosowane przez poetę nie są wystarczające do opisania „gruszkowatości’.
§ Mamy do czynienia z dwoma stanowiskami:
a) Stevensa – opierającym się na estetycznej kontemplacji,
b) Miłosza – wnioskującym z historyczno-kulturowych konotacji słowa.
§ Miłosz uważa, że – język – uchwyca konkretność i jednostkowość przedmiotu (bo nie ma takich samych gruszek, choćby ze względu na gatunek), najwierniej utrwalając „kulturową naturę” (pamięć, wiedza, wyobraźnia) rzeczy i ludzi. Oznacza to tyle, że nie ma gruszki samej w sobie, bo każda jest inna.
**** Nawiązanie do funkcji postrzegania przedmiotu w perspektywie prototypowych kategoryzacji (metodologia b. j. – gdzie istnieje prototyp przedmiotu, z którym zestawiamy inne podobne do niego przedmioty, np. jabłko i jabłko-renetę).
§ NATURA DZIEŁA SZTUKI:
- należy uznać, że zawiera ono zespół cech istotnych,
- odbiór tekstu dzieła sztuki odbywa się na zasadzie trzech operacji:
a) przy jego badaniu należy odsunąć wszelkie wartościowanie, choćby emocjonalne,
b) należy określić jego cechy konstytutywne,
c) trzeba rozpoznać jego kategorialną przynależność.
- Świadomość kulturowego uwarunkowania poznania – nie da się stanąć oko w oko przed dziełem samym w sobie, bo towarzyszy mu jakaś nadana przez wspólnotę „instrukcja odbiorczej obsługi” określana przez konteksty i znaczenia, nadające mu wartość i sens (dzieło sztuki odbierane jest przez pryzmat interpretacji, ocen wystawianych przez instytucje tradycji, kultury itp.) Przykład takiego stwierdzenia zawiera m. in. esej Gombrowicza Przeciw poetom.
- METAFORA TURYSTY – Henri Bergson:
a) porównuje człowieka funkcjonującego w uniwersum do sytuacji obcego-cudzoziemca znajdującego się na obcym terytorium,
b) funkcjonowanie ułatwia mu tylko „wiedza podręczna” (gotowa, podręcznikowa),
c) wiedza gotowa – staje między OKIEM i PRZEDMIOTEM – dualistyczny model poznania:
POZNANIE
GOTOWA WIEDZA O RZECZYWISTOŚCI
Siatka językowo-kulturowych kategorii i wyobrażeń
Niezależny podmiot
Świat obiektywny czyli uniwersum
POZNANIE ULEGA DEFORMACJI
d) zadaniem filozofii jest wynalezienie – technik, metod, słowników pojęciowych – które pozwalałyby na pominięcie siatki pojęciowej i dotarcie do rzeczywistości w jej wariancie podstawowym,
e) Poznanie artystyczne – jest możliwe przy odrzuceniu schematów percepcyjnych, Bergson uważa, że jest równe modelowi postrzegania ludzkiego w ogóle.
- Eksperyment Stanleya Fisha:
Badacz postanowił, że poprosi grupę studentów o zapisanie na tablicy nazwisk czołowych językoznawców gramatyki GT:
Jacobs-Rosenbaum
Levin
Thorne
Hayes
Ohman (?)
Następna grupa studentów miała potraktować powyższy tekst, jako treść wiersza i przeprowadzić jego interpretację:
Drabina Jakubowa – Maria Dziewica – Jezus – korona cierniowa – omen –
wykrzyknik – amen + najczęściej pojawiające się litery S-O-N
Wyniki eksperymentu:
a) pierwotny jest stan rozpoznania, a nie identyfikacji cech konstytutywnych przedmiotu,
b) akt rozpoznania uruchamia wiedzę i techniki umożliwiające rozpoznanie.
INTERPRETACJA – to sztuka konstruowania (tworzenia), a nie objaśniania (czytania) wierszy.
Markiewicz uważa, że czytelnik zostaje w pewien sposób nastawiony na taką interpretację. Koło hermeneutyczne – sprzężenie zwrotne między tym, co zakładamy, a tym co rozpoznajemy.
§ Nycz uznaje KULTURĘ za konieczny, ontologiczny składnik dzieła sztuki, nie tylko za określony kontekst, w którym postrzegany jest przedmiot.
§ KULTUROWA NATURA – polega na tym, że przedmiot, czyli to o czym mówi dzieło i samo dzieło (haha) odznacza się kulturową intencjonalnością (wspólnotowe doświadczanie historycznej społeczności). Dzieło sztuki za sprawą owej intencjonalności osiąga status ARTEFAKTU.
****artefakt oznacza przejaw funkcjonowania danej kultury (charakter symboliczny).
§ Profesjonalizacja wiedzy – obejmuje kategorie socjologiczne, instytucjonalne-pragmatyczne, wymiar historyczne. Wiedza o rzeczywistości w czasach nowoczesnych jest warunkowana przez społeczeństwo i kulturę.
§ Nauki humanistyczne wypracowały takie rodzaje dyskursu, które dążą do zdobycia wiedzy o tym, co nieuwarunkowane.
§ Nowoczesna teoria literatury wymaga konieczności profesjonalizacji dyskursu o literaturze, determinowanym kulturowymi uwarunkowaniami procesów poznawczych.
§ Dyskurs teoretycznoliteracki rozwijany jest w oparciu o założenia podstawowe:
- kulturowe uwarunkowania humanistycznego poznania, sprawiają że nie potrafimy oddzielić treści doświadczenia od warunków jej przejawiania się w tym doświadczeniu. (hmm, prawdopodobnie chodzi o to, że nie możemy rozróżnić tego, czym jest doświadczenie [jako takie], a czym jest sytuacja, gdy subiektywnie, poprzez czynniki kulturowe tworzymy wariant doświadczenia jakiegoś zjawiska, czy sytuacji :P) Np. siedzimy odizolowani od społeczeństwa i nasze doświadczenie, wynika z własnych obserwacji i działań. Natomiast gdy jesteśmy częścią społeczeństwa, wtedy wzorujemy się na jakichś tam schematach doświadczania danego zjawiska (wiedza społeczna i kulturowa).
- Dyskurs literaturoznawczy jest w stanie uzyskać dostęp do nieuwarunkowanej, obiektywnej rzeczywistości – za pomocą języka literatury (terminologia naukowa, odrębny słownik pojęciowy itd.), jako tworzywa nieskażonego ograniczeniami języka potocznego oraz wyłącznego prawa do postrzegania danego wycinka rzeczywistości (do literatury mogą mieć dostęp tylko profesjonaliści, znaczy tylko oni mogą ja badać, nazywać zjawiska w niej występujące).
§ Literaturoznawstwo jest więc nauką autonomiczną, poprzez odrębność przedmiotu i metody. Tekst literacki tworzy rzeczywistość o charakterze obiektywnym (nieuwarunkowanym sposobem poznania), a żeby badać taki tekst trzeba użyć określonej metodologii, np. strukturalnej albo formalnej. => profesjonalizacja dziedziny, charakter naukowy.
§ Wedle takiego punktu widzenia najlepszą metoda jest strukturalizm, opierający się na badaniu warstwy metajęzykowej, na obiektywnie nacechowanej warstwie strukturalnej dzieła. Niezbyt korzystnymi metodami (ograniczającymi obiektywizm) będą konstruktywizm, kulturalizm i neopragmatyzm.
§ Nycz uważa, że obecnie mamy do czynienia z DYSEMINACJĄ TEORII (rozsadzeniem sensów w teorii literatury), którą definiuje jako proces równoczesnego rozprzestrzeniania zakresu i rozproszenia form stosowalności teoretycznego dyskursu. Szkoły metodologiczne stwarzają własne słowniki, aparaty pojęciowe, które są nawzajem na siebie nieprzekładalne. Uniemożliwia to powstanie języka inter-teoretycznego, który mógłby skupić w sobie różne możliwości poznania przedmiotu.
§ Bardziej obiecująca perspektywę dają badania nie inter- ale TRANSDYSCYPLINOWE czyli takie, które pozwalają na identyfikację powinowactw dyscyplin oraz uchwycenia historycznych procesów kształtowania i transformacji sztuk i nauk.
§ KULTUROWA INKLUZYWNOŚĆ DYSKURSU TEORETYCZNEGO – włączanie w obręb dyskursu literaturoznawczego metod i narzędzi innych, pozaliterackich dyskursów kulturowych.
§ Nycz określa literaturę terminem „zinstytucjalizowanej sztuki wypowiadania ludzkiego doświadczenia rzeczywistości”.
§ Kulturowa teoria literatury obejmuje zarówno kulturowe wymiary literackich tekstów jak i różnorodne praktyki dyskursywne.
§ Kulturowa teoria literatury osadzona jest w historycznym i antropologicznym polu wiedzy, jest teorią zachowującą ambicje formułowania prawidłowości badawczych. Teoria literatury jest nieodłącznym składnikiem kulturowej teorii literatury.
A. Burzyńska: Kulturowy zwrot teorii.
§ Na rozwój teorii literatury w XX wieku wpływ miały dwa przełomy:
- przełom antypozytywistyczny:
a) przyniósł teorii naukową autonomię,
b) zapoczątkował tak zwany „zwrot lingwistyczny”, czyli skierował teorię, literatury w stronę badania języka dzieła literackiego.
- przełom poststrukturalistyczny:
a) podważył naukową autonomię teorii,
b) poddał rewizji podstawowe pojęcia i tezy teoretyczne TL,
c) postawił pytanie na temat możliwości uprawiania teorii na gruncie wiedzy o literaturze.
§ Najważniejsze tendencje w refleksji teoretycznoliterackiej określiły kolejne zwroty teorii:
- zwrot lingwistyczny:
a) ukształtowała dojrzałą postać teorii nowoczesnej – autonomia, obiektywność, uniwersalność, neutralność językowa,
b) poprzedził powstanie teorii ponowoczesnej oraz kulturowej.
- teoria ponowoczesna:
a) związana z filozofią ponowoczesną,
b) krytykuje zachodnią tradycję metafizyczną i światopogląd oświeceniowy,
c) inaczej „postteoria”,
d) posiada charakter metateoretyczny, rewiduje „tradycyjny” model teorii i wiedzy naukowej,
e) charakteryzuje ją przejściowość – między stanem wyczerpanym a momentem wykrystalizowania się nowego.
§ W wyniku przełomu poststrukturalistycznego, w latach 80 nastąpiły kolejne zwroty:
- zwrot pragmatyczny:
a) osłabienie esencjonalistycznych i fundamentalistycznych aspiracji teorii literatury,
b) pytania o sposoby działania literatury,
c) interpretacja miała charakter pluralistyczny lub anarchiczny,
d) chodzi o skuteczność interpretacji, a nie jej prawomocność,
e) interpretacje w formie lokalnych konsensusów na poziomie „wspólnot” i ich „słowników”,
f) przekonanie o historyczności procesu interpretacji jako „konwersacji”,
g) proces interpretacji to wymiana między tradycjami.
- zwrot etyczno-polityczny:
a) przekonanie o niemożliwości oddzielenia tekstu literackiego, praktyk interpretacji, teorii od uwikłań etycznych i ideologicznych,
b) uzależnienie każdego aktu tworzenia i czytania literatury od kontekstów historycznego, społecznego i kulturowego,
c) ...
isabela3