Socrealizm (realizm socjalistyczny) – kierunek w sztuce, określany jako metoda twórcza, istniejący od 1934 w sztuce radzieckiej, a następnie w pozostałych krajach socjalistycznych. Miał tam oficjalny status podstawowej i jedynej metody twórczości artystycznej i był ideowym oraz propagandowym narzędziem partii komunistycznych. Gdy w roku 1917 zwyciężyła w Rosji rewolucja, młodzi artyści awangardy spodziewali się, że nowa władza programowo odcinająca się od burżuazji zapewni im dobre warunki rozwoju. Ważną rolę w awangardzie artystycznej odegrał wtedy w Witebsku Kazimierz Malewicz. Wkrótce rosyjscy awangardziści: malarze, architekci, kompozytorzy zasłynęli na Zachodzie Europy. W Rosji zaczęli sprawiać kłopot słabo wykształconym funkcjonariuszom partyjnym, którzy oczekiwali od artystów twórczości tradycyjnej, popularnej, nie wymagającej od odbiorcy wysiłku intelektualnego. W wyniku narastającego konfliktu wielu artystów, jak Marc Chagall, Chaim Soutine i Wassily Kandinsky, wyjechało na Zachód. Pozostali tworzyli nadal liczne ugrupowania artystyczne. W roku 1932 doszło do otwartego starcia władz partii z niepokornymi artystami. Po raz pierwszy termin "realizm socjalistyczny" pojawił się w "Literaturnej Gazetie" 23 maja1932 w związku z akcją mającą na celu zmuszenie grup literatów "RAPP" (Robotniczej Asocjacji Pisarzy Proletariackich) i "Awangard" do porzucenia niekonwencjonalnej twórczości.
Socrealizm został proklamowany w 1934 na Zjeździe Pisarzy Radzieckich w Moskwie przez Maksima Gorkiego. Zakładał, że dzieło sztuki powinno posiadać realistyczną formę i socjalistyczną treść, zgodną z ideami marksizmu i leninizmu. Podstawą założeń była praca Stalina O polityce partii w dziedzinie literatury pięknej. Pierwszymi teoretykami socrealizmu byli Anatolij Łunaczarski i Aleksander Woronski. Następnie na wniosek Andrieja Żdanowa rozszerzono socrealizm na wszystkie dziedziny sztuki.
Program socrealizmu, mimo starań stworzenia jednolitej teorii, był wewnętrznie sprzeczny i niekonsekwentny. Opierał się na wybranych elementach XIX-wiecznego realizmu, doświadczeniach twórczości akademickiej oraz rozważaniach publicystów i estetyków komunistycznych. Jako tematy wybierano walkę klasową, sojusz robotniczo-chłopski, historię ruchu robotniczego, prostych robotników przy pracy, ujarzmianie przyrody przez człowieka itp.
W odróżnieniu od naturalizmu, krytykowanego za indywidualizm i burżuazyjną dekadencję, zalecano typowość jako strategiczną cechę socrealizmu, ale pojmowaną w szczególny sposób, sformułowany w Referacie sprawozdawczym KC WKP na XIX Zjeździe KPZR przez Gieorgija Malenkowa: W ujęciu marksistowsko-leninowskim, to co typowe nie oznacza bynajmniej jakiejś średniej statystycznej. Typowość odpowiada istocie danego zjawiska społeczno-historycznego, nie jest zaś po prostu zjawiskiem najbardziej rozpowszechnionym, najczęściej się powtarzającym, powszednim. Świadome przejaskrawienie, wyostrzenie obrazu nie wyklucza typowości, lecz w pełniejszej mierze ujawnia ją i podkreśla. Typowość stanowi podstawową sferę przejawiania się partyjności w sztuce realistycznej. Problem typowości jest zawsze problemem politycznym.
Inne nurty w sztuce zwłaszcza awangardowe i eksperymentalne były zwalczane jako wynaturzenia. Artyści odmawiający podporządkowania się kanonom socrealizmu narażeni byli na represje.
W Polsce socrealizm wprowadzono od 1949 pod presją Włodzimierza Sokorskiego wiceministra, a następnie ministra kultury i sztuki. Jednak już w 1955 artyści zaczęli się wyłamywać (zobacz Zakłady Artystyczno-Badawcze ASP) i w późniejszym okresie, pomimo sugestii władz, socrealizm nie stanowił idei przewodniej twórczości artystycznej.
Zbliżonym terminem stosowanym na Zachodzie na określenie sztuki realistycznej o wydźwięku walki społecznej, tworzonej w latach 40. i 50., jest social realism (realizm społeczny). Mimo podobieństw w treści i formie odznaczał się większą różnorodnością i wolnością.
Nadal są kraje, w których powstają dzieła socrealistyczne, takie jak Wietnam, Białoruś, Chiny, Korea Północna czy Kuba. Obecnie w Polsce pokaźną kolekcję dzieł realizmu socjalistycznego można oglądać w Galerii Sztuki Socrealizmu w Kozłówce.
Formuła realizmu odwoływała się do XIX-wiecznych wzorów prozy realistycznej i poezji społecznej. Standardowe dzieło spełniało postulaty: typowości opisywanych sytuacji, ideologicznej motywacji rozwoju akcji i romantyki rewolucyjnej. Narracja wyrażała przesłanie dydaktyczne. Wyraźnie była zarysowana granica między postaciami pozytywnymi i negatywnymi. Prekursorem prozy socrealistycznej według oficjalnego stanowiska był Maksim Gorki, jako autor powieści Matka. Innymi sztandarowymi przykładami literatury prasocrealistycznej były Opowieść o prawdziwym człowieku Borisa Polewoja, Jak hartowała się stal Mikołaja Ostrowskiego. Założenia socjalizmu najpełniej realizowała tak zwana literatura produkcyjna, której pierwowzorem była powieść Cement Fiodora Gładkowa.
Poezja socrealistyczna cechowała się skrajnie konwencjonalną formą, używaniem wieloosobowego podmiotu lirycznego i patosem, ale główną jej cechą było służalcze, propagandowe zakłamanie.
W Polsce socrealizm w literaturze został oficjalnie ogłoszony za obowiązujący w 1949 na zjeździe ZZLP w Szczecinie. Do głównych osiągnięć realizmu socjalistycznego zaliczano utwory takie jak: Nr 16 produkuje Jana Wilczka, Węgiel Aleksandra Ścibora-Rylskiego, Obywatele Kazimierza Brandysa, Przy budowie i Władza Tadeusza Konwickiego, w poezji Poemat o Dzierżyńskim i Kantata o Bierucie Leopolda Lewina, Słowo o Stalinie Władysława Broniewskiego, itd.
Zagadnienie poddawania się pisarzy dyktatowi socrealizmu jest złożone. Po pierwsze znaczna liczba Polaków (zwłaszcza młodych) w tym także pisarzy, po II wojnie światowej szczerze uwierzyła wszechobejmującej, bardzo zręcznej komunistycznej propagandzie. Po drugie, państwo było praktycznie jedynym pracodawcą i miało całkowity monopol (gwarantowany groźbą uwięzienia) na publikowanie czegokolwiek, więc wyborem pisarza było poddać się (częściowo lub całkowicie) lub porzucić pisanie i szukać innej pracy. Nadzieje, że wielu pisarzy będzie "pisać do szuflady" nie spełniły się, gdyż potęga nacisku komunistycznej rzeczywistości nie dawała żadnych nadziei na jej zakończenie w dającej się przewidzieć przyszłości. Pisarzy zniewolonych można było podzielić na dwie, częściowo przenikające się grupy: poddających się minimalnie i z oporami, oraz tych których można by określić mianem "janczarów". W Ministerstwie Kultury oraz we władzach Związku Literatów Polskich dominowała kategoria "Judaszy", którzy narzucali terror i gnębili niepokornych (np. Putrament, który groził Gałczyńskiemu: Towarzyszu Gałczyński! My tego kanarka wygonimy wam z głowy – i poeta umarł w skrajnej nędzy). Dla wielu pisarzy odrobienie okolicznościowej "pańszczyzny" socrealistycznej było ceną, którą opłacali pozostawienie ich w spokoju. Przed każdym świętem państwowym w redakcjach trwało gorączkowe poszukiwanie okolicznościowych "kawałków" i zamawianie ich u zaprzyjaźnionych literatów.
Literatura stanowiła wówczas ważny element propagandy dla państwa (nazywało ono pisarzy "inżynierami dusz ludzkich"), zatem działalność pisarzy czy np. twórców "pieśni masowych" nie była wtedy moralnie neutralną. Na przykład działacz polityczno-literacki Damski oficjalnie oznajmił na (przymusowym) zebraniu: Państwo hojnie wynagradza pisarzy za pracę, ale nie ma powodu żeby pisarz-leniuch dostawał stawki takie same co przodownik pracy pisarskiej. Proponuję by Władze Państwowe zróżnicowały stawki autorskie, nadając naszym książkom i artykułom prasowym kategorie zgodne z ich wartością społeczną!
isabela3