Sarmatyzm i postkolonializm thompson.pdf

Sarmatyzm i postkolonializm

Literatura przedrozbiorowa nie była wielka ani godna moralnego

podziwu, była jednak literaturą zdrową. Głęboka przepaść oddziela

normalność Paska od neuroz Mickiewicza, spokój Kochanowskiego

od goryczy Wyspiańskiego. Nawet jeśli przyznamy, że bogactwo

polskiej literatury dwóch ostatnich stuleci znacznie przewyższa

osiągnięcia literackie okresu przedrozbiorowego, trudno zaprzeczyć,

że istnieje między nimi fundamentalna różnica psychologiczna.

O naturze polskich resentymentów

W literaturze polskiego renesansu i baroku można usłyszeć ton,

który znikł z polskiego piśmiennictwa w wieku XVIII i dotychczas do

niego nie powrócił. To ton normalności, ton pozbawiony poczucia

krzywdy i świadomości przegranej. W tej literaturze bohaterowie i

narratorzy mogą, a niekiedy muszą być raczej zwycięzcami niż

męczennikami. Ich smutek różni się od niemocy i goryczy

późniejszych polskich bohaterów literackich. W piśmiennictwie tej

epoki Polacy nie odróżniają się zbytnio od innych chrześcijan bo

horyzontem polskiej literatury renesansowej jest europejskie

chrześcijaństwo. To, co odczuwają, problemy, które próbują

wyartykułować, podobne są do problemów innych europejskich

społeczeństw. Pisarze polskiego renesansu nie są zarażeni

resentymentem.

Nabycie przez polską literaturę cech dyskursu narodów

skolonizowanych (bo to kolonizacja właśnie jest często źródłem

resentymentu) nie oznacza, że pisarze porozbiorowi są "źli" lub

słabi. Oznacza jednak chorobę literatury, w tym sensie, ze straciła

ona zdolność do smakowania sukcesu i generowania radości z

osiągniętych celów. Europa Zachodnia, jak również USA i Rosja

wytworzyły literaturę, w której klęska produkuje pozytywne

osiągnięcia i gdzie regularnie zakosztować można satysfakcji z

wygranej raczej niż monotonnego smaku przegranej. Dlatego kult

bohateraofiary, który jest wpisany w polską literaturę ostatnich

paru stuleci, jak również kult bohateranieudacznika, bohatera

niedojrzałego, w którym tak rozsmakowują się polscy pisarze

współcześni, nie da się wpisać w kanon rozpoznawalnych postaw

obecnych w literaturze wspomnianych krajów. Społeczeństwa

zachodnie przeszły bowiem szkołę sukcesu i nawet w tragediach

nauczyły się szukać samopotwierdzenia. W "Obcego" Alberta

Camusa nie jest wpisana pogarda dla Francuzów, w przeciwieństwie

do niektórych przynajmniej powieści Stasiuka czy Kuczoka, gdzie

brak szacunku dla samego siebie jest uderzający. W literatury

zachodnie, jak również w literaturę rosyjską wpisany jest kult

człowieka wygrywającego, a nie przegrywającego.

Przypomnijmy: uczucie resentymentu jest jak pisze Nietzsche w "Z

genealogii moralności" cechą ludzi słabych i niepewnych własnego

miejsca na ziemi. Resentyment to zgoda na cierpiętnictwo, poczucie,

że jest się poniżonym przez los i ludzi, to chroniczne litowanie się

nad sobą, przyjęcie postawy ofiary. Przekonanie, że jest się

niesprawiedliwie pokrzywdzonym, towarzyszy mu na zasadzie

naczyń połączonych. Tak jak Dostojewskiego "człowiek z

podziemia", który latami rozpamiętywał prztyczki otrzymane od

krewnych i znajomych, człowiek resentymentu nie znosi

otaczającego go środowiska, wyobrażając sobie jednocześnie, że

istnieją społeczeństwa i środowiska bardziej atrakcyjne, gdzie ludzie

są bardziej cywilizowani, uczciwsi, sprawiedliwsi, itd. "Z genealogii

moralności" to książka wyrafinowanie antychrześcijańska, która

zawiera jednak ziarno prawdy o ludziach chronicznie

rozgoryczonych, niezdolnych, by przejść do porządku dziennego nad

wielkimi i małymi niedoskonałościami tego świata.

M oja teza jest następująca: porozbiorowi pisarze polscy włączyli do

swego repertuaru wzorzec resentymentu, który tak przejmująco

naszkicował Nietzsche w "Z genealogii moralności". Resentyment

stał się częścią polskiej literatury i postaw społecznych jako jeden ze

skutków skolonizowania Polski. Literatura "sarmacka" (tak

umownie nazwę literaturę przedrozbiorową) była od niego wolna.

Pozbycie się tego resentymentalnego bagażu wymaga zrozumienia

procesów kolonizacyjnych w Europie Środkowej i Wschodniej.

Warto do tej przedrozbiorowej literatury wracać, aby usłyszeć "głos

polski" pozbawiony wspólnego mianownika żółci i rozgoryczenia

wobec Innych lub odwrotnie pogardy dla samego siebie

wyrażającej się w poczuciu, że "polskie społeczeństwo jest

ksenofobiczne i prymitywne, polskie rodziny zaś patologiczne, w

przeciwieństwie do kulturalnych i cywilizowanych społeczeństw i

rodzin Zachodu". Te dwa bieguny resentymentu są wszechobecne w

dyskursie polskim dzisiaj, zarówno w literaturze, jak i w mediach.

Powielają je zarówno "oświeceni" intelektualiści, jak i "ciemnogród".

Polskich pisarzy renesansowych nikt nie skrzywdził, i obcy jest im

bezsilny gniew człowieka pozbawionego podmiotowości politycznej

czy społecznej. Obca im jest również pogarda dla własnego

społeczeństwa charakterystyczna dla postkolonialnej formy

resentymentu.

Używam tu przymiotnika "sarmacki" i jego pochodnych, mimo że

cały legion polskich intelektualistów od dawna już poucza osoby

interesujące się polską historią, że słowa te zostały

zdyskredytowane. Używam go, ponieważ "sarmatyzm" najtrafniej

określa splot struktur i postaw cechujący przedrozbiorową polską

literaturę. Ten splot struktur i postaw jest zbliżony do

wyartykułowanego trzy stulecia później dystrybutywizmu G.K.

Chestertona oraz amerykańskiego agraryzmu z lat 20. i 30. XX

wieku (Allen Tate, J.C. Ransom). Wszystkie te trzy modele społeczne

cenią nieagresywne życie w środowisku, do którego człowiek należy

z racji urodzenia, cenią życie rodzinne oraz drobną własność

prywatną ("szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie" myśl, która

jest również kamieniem węgielnym dystrybutywizmu). Sarmata, jak

wiadomo, nie jest ciekaw tego, jak żyją inni, i jego intelektualne

horyzonty są raczej wąskie.

Tym, którzy wątpią, że kolonizacja rzeczywiście miała miejsce w

Polsce, proponuję przechadzkę po Alejach Ujazdowskich w

Warszawie i obejrzenie wielohektarowego gospodarstwa rolnego,

które utrzymuje tam była potęga kolonialna i które różni się

porażająco od sąsiadujących z nim ambasad innych krajów. W

czerwcu 2006 roku podczas takiej przechadzki zauważyłam, że owo

gospodarstwo rolne "wypina się" jak gdyby na ludność kraju,

którego jest gościem, i na sąsiadujące z nim ambasady, ustawiając

swoje pojemniki na śmieci wzdłuż parkanu Alei Ujazdowskich.

Można oczywiście przymykać oczy i udawać, że się tego nie zauważa,

ale czy to ma sens? Lepiej spojrzeć prawdzie w oczy i zaakceptować

fakt, że było się kolonizowanym, ze wszystkimi tego procesu

skutkami. Dopiero wtedy można zabierać się do naprawiania

Trzeciej Rzeczypospolitej czy budowania Czwartej. Polska jest

krajem postkolonialnym i naprawiając Rzeczpospolitą, musimy

porównywać się

Pozwala on jednak żyć innym tak, jak tego chcą, zakładając, że tego

rodzaju tolerancja będzie odwzajemniona. Sarmatyzm nie jest

zorientowany ani na podboje, ani na podporządkowanie się

cesarzowi, zamiast tego ceni republikanizm. Podłożem tego rodzaju

postaw jest akceptacja rzeczywistości ze wszystkimi jej

niedostatkami oraz założenie, że w ramach tej rzeczywistości pewne

rzeczy są normalne i możliwe, a inne nienormalne i niemożliwe

(brzydkim wyjątkiem jest tu megalomańska mitologia źródeł

sarmatyzmu). Sarmatyzm opiera się na swoistej "zasadzie

pomocniczości": ludzie na górze nie powinni zajmować się

załatwianiem problemów, które mogą z powodzeniem załatwić

ludzie na dole. Te wszystkie cechy występują też w brytyjskim

dystrybutywizmie i amerykańskim agraryzmie. Odróżniają one

kulturę sarmacką od kultury resentymentu późniejszych stuleci i

zbliżają ją do podobnych trendów w kulturze anglosaskiej.

z Algierią, Indiami czy Irlandią, nie zaś z krajami, które tego typu

podporządkowania nigdy nie doświadczyły.

Kolonializm w nowoczesnym tego słowa znaczeniu rozpoczął się w

okresie oświecenia, gdy tożsamości narodowe i plemienne były już

uformowane i utrwalone za sprawą piśmiennictwa. Benedict

Anderson twierdził, że poczucie odrębności narodowej i

piśmienność są ze sobą związane. Nowoczesny kolonializm to

sytuacja, w której uformowana już tożsamość etniczna, terytorialna i

językowa zostaje wtłoczona w struktury obcego jej systemu

rządzenia, ześrodkowanego na tożsamości językowej i terytorialnej

hegemona i stworzonego po to, by przynosił owemu hegemonowi

korzyści ekonomiczne i kulturowe. Tak więc podbojów Aleksandra

Wielkiego nie można utożsamiać z kolonializmem. Nie była też

przykładem kolonializmu okupacja Niemiec Zachodnich przez

Wielką Trójkę po II wojnie światowej. Niemcom nie próbowano

bowiem odbierać swobody dyskursu (jedynym wyjątkiem był zakaz

propagowania nazizmu), zaś ekonomicznie nie tylko ich nie

niszczono, ale wręcz przeciwnie odbudowano za pomocą planu

Marshalla.

dr Dariusz Skórczewski, zaczynają te koncepcje stosować w

badaniach i upowszechniać. Peiker jest autorką bardzo

wartościowego studium na temat subwersji XIXwiecznej powieści

przez doświadczenie sowieckiego kolonializmu jako przykład

podaje m.in. Czesława Miłosza. W tegorocznym wiosennym

numerze "Tekstów Drugich", Skórczewski szkicuje możliwości

badawcze literaturoznawstwa "postkolonialnej Polski". Bylejakość

polskiego życia społecznego i gospodarczego w czasach komunizmu

to nic innego jak przejaw mimikry o której przekonywająco pisał

Homi Bhabha jako o cesze ludzi skolonizowanych, dbających jedynie

o pozory.

Dlaczego warto się zatrzymać nad tymi sformułowaniami i

przemyśleć je w polskim kontekście? Nie tylko dlatego, że polskich

resentymentów nie można w inny sposób usunąć, ale również

dlatego, że daje to szanse dotarcia do "wielkiej narracji historii", z

której Polska została usunięta właśnie za sprawą kolonizacji. Każdy

polski humanista pracujący na zachodnich uniwersytetach wie, że

jak dotychczas ta "wielka narracja historii" jest pozbawiona punktu

widzenia niegermańskiej Mitteleuropy. Od pokoleń już historia

Europy jest utrzymana w tych teoretycznych ramach, które powstały

po "połknięciu" Polski przez imperia europejskie i wymieceniu jej z

europejskiej sceny. W tej narracji głosy uznawane za wiarygodne

nigdy nie są głosami polskimi. Sięgnięcie po teorię kolonializmu

dałoby szansę przemówienia w sposób bardziej zrozumiały na forum

międzynarodowej humanistyki i to z pomocą teoretycznego aparatu,

który już istnieje i nie da się z intelektualnej sceny usunąć.

Rzeczpospolita Obojga Narodów, która wytworzyła sarmatyzm,

okazała się tworem politycznie naiwnym i względnie łatwym do

połknięcia przez obce potęgi. To połknięcie nazywam kolonializmem

raczej niż rozbiorami, jak czynią to polscy historycy. Narzucenie

Polakom po II wojnie światowej systemu politycznego, a nawet

samej nazwy ich kraju również było akcją kolonialną białych

przeciwko białym, tzn. przykładem tego typu ubezwłasnowolnienia,

który zademonstrowała Wielka Brytania w Irlandii i Australii.

Problem kolonializmu w Polsce i szerzej: w niegermańskiej części

Europy Środkowej jest słabo opisany; pojęcia takie jak "mimikra",

"konieczne wymysły" (necessary fictions), "hybrydyzacja"

(hybridity) oraz inne, bardziej specyficzne dla tego terytorium:

"niski prestiż hegemona" i "szukanie hegemonów zastępczych"

pozostają słabo zakorzenione nawet wśród elit Mitteleuropy.

Badacze z krajów bałtyckich, tacy jak profesor Piret Peiker w Estonii

czy Violeta Kelertas na Litwie i w Stanach Zjednoczonych, a w Polsce

Spojrzenie na Polskę jako na kraj postkolonialny oznaczałoby

wpisanie Polski w jeden z dyskursów rozpoznawalnych poza jej

granicami. Nie jest to sprawa błaha, bo jak dotychczas nikomu się

nie udało tego dokonać nawet najważniejszemu z dotychczasowych

historyków piszących o Polsce za granicą, Normanowi Daviesowi.

Wprawdzie polscy intelektualiści często gorliwie wtórują Derridzie,

Lacanowi i całej reszcie, ale robią to, udając, że właściwie nie ma

znaczenia, kto używa tej aparatury pojęciowej czy zwycięzca z kraju

kolonizującego, czy pobity z kraju postkolonialnego.

kolonizowani są narodem wyjałowionym i nietwórczym, że

potrzebują hegemona, który by im wskazywał drogę. Z kolei obóz

"neosarmacki", wynoszący pod niebiosa szlachetność polskiej

historii i Sobieskiego pod Wiedniem (nie zapomnijmy też o

Kościuszce w Ameryce z pawim piórkiem w kapeluszu!), ignoruje

konsekwencje kolonializmu i wydaje się nie rozumieć, że

resentyment, z jakim patrzy na Innych, nie jest cnotą czy "powrotem

do korzeni", lecz pospolitą traumą kolonializmu.

Odkrywanie różnic tego typu dałoby polskim postmodernistom

szansę, by wystąpić w roli twórców raczej niż konsumentów czy

epigonów światowego życia intelektualnego. W Polsce zauważyć

można wszystkie postkolonialne zniekształcenia społeczne i sposoby

postrzegania świata, o których pisali teoretycy kolonializmu

zwłaszcza w Indiach. Wręcz prosi się, by na przykład przepaść

między "ciemnogrodem" i "oświeceniem" wytłumaczyć w ramach

dyskursu postkolonialnego. Od czasu do czasu czytam w

"Rzeczpospolitej", a kiedyś czytałam w paryskiej "Kulturze",

felietony niejakiego Smecza, który wydaje się klasycznym

przykładem zniekształconego przez kolonializm Polaka. Gardzi on

rodakami i boleje nad tym, że nie jest ani Francuzem, ani Niemcem,

ani Amerykaninem. Kim więc jest? Uniki w rodzaju: "nie muszę

należeć do żadnej narodowości, jestem po prostu indywidualnym

człowiekiem", to pisk człowieka niedojrzałego, którego nikt z

zewnątrz nie bierze na serio.

Perspektywa postkolonialna daje szanse na stopniowe odejście od

chronicznego niezadowolenia, które zdominowało polskie życie

polityczne i kulturalne. Oczywiście nie sposób powrócić do Polski

"przedkolonialnej"; sielskość i anielskość zostały przeżarte przez

bakcyla kolonializmu i nie da się ich na nowo ożywić w tym samym

kształcie, w jakim istniały w zmitologizowanej już przeszłości. Kult

politycznego męczeństwa i brzydoty oddziela literaturę polską

ostatnich stuleci od tej wcześniejszej i sprawia, że zrozumienie

sarmatyzmu jest trudne. Można do niego wrócić, ale musi to być

sarmatyzm stylizowany, przetrawiony, przekształcony w coś

nowego.

Smecz wydaje się nie rozumieć, że gardzi Polakami za to, że zostali

pokonani. A ponieważ sam jest Polakiem, musi na jakimś poziomie

podświadomości gardzić także samym sobą co wytwarza

chroniczne niezadowolenie z rzeczywistości. O tym właśnie mówią

jego felietony: że rzeczywistość jest obrzydliwa i nie do przyjęcia.

Odczytuję to jako całkowite poddanie się kolonizacji i przykład tego

zniekształcenia, o którym pisze Piret Peiker.

Witold Gombrowicz rozumiał, że zainteresowanie sarmatyzmem jest

pożądane, ale rozumiał również, że mechaniczne powielanie

wzorców z wieku XVIII wytwarza jedynie efekt humorystyczny. W

przeciwieństwie do Gombrowicza, który rozumiał znaczenie

sarmatyzmu, Czesław Miłosz w "Traktacie poetyckim" starał się

wmówić nam, że "styl nasz, choć to jest przykre, tam się rodzi"

mając na myśli austriacki Kraków. Miłosz był z temperamentu

antysarmacki, więc można mu jego gorycz wybaczyć. Ale w tej

kwestii bardzo się pomylił.

Akademiccy krytycy polskiej teraźniejszości i historii, jak i ich

pomniejsi poplecznicy w prasie i mediach postrzegają rodaków jako

ksenofobicznych, sentymentalnych durniów, nierozumiejących

Wielkiej Rosji lub "zaprzeczających rzeczywistości". Ale właśnie ta

fałszywa bezstronność, z jaką badacze ci traktują interesy swojego

narodu, jest produktem kolonizacji. Wybrzydzanie na siebie samych

jest poddaniem się wpajanemu przez kolonizatorów przekonaniu, że

Porzucenie resentymentu możliwe jest jedynie poprzez odkrycie i

ukazanie jego źródeł i zapanowanie nad nimi. Ta pewność siebie,

którą kultura polska straciła po skolonizowaniu kraju, warta jest

odzyskania. Warto się przypatrywać literaturze sarmackiej, bo w niej

"późni wnukowie" mogą odnaleźć zarodek swojej własnej

oryginalności. Obecny dysfunkcjonalizm polskiego społeczeństwa

jest w znacznej mierze rezultatem wtłaczania go w struktury

kolonialne, które mają decydujący wpływ na kształtowanie się

polskich obyczajów intelektualnych. Ignorowanie tych socjalno

ekonomicznych realiów przez ostentacyjnie obiektywnych

("oświeconych") krytyków polskiej rzeczywistości, tak jak i

resentyment "moherowych beretów" są typowymi produktami

ubocznymi kolonializmu. Perspektywa, którą proponuję,

pozwoliłaby tego rodzaju zależności wystawić na widok publiczny i w

ten sposób rozpocząć ich demontaż.

Ewa M. Thompson jest profesorem literatury porównawczej i slawistyki

na Uniwersytecie Rice w Houston, a także redaktorem kwartalnika

"Sarmatian Review". Studia rozpoczęła na Uniwersytecie Warszawskim,

doktoryzowała się na Uniwersytecie Vanderbilt w USA. Później wykładała

m.in. na uniwersytetach Vanderbilt, Indiana State, Virginia i Ohio. Jest

autorką wielu książek i artykułów z dziedziny literaturoznawstwa i

politologii. W Polsce ukazały się jej dwie pozycje: "Trubadurzy Imperium"

(2002) i "Witold Gombrowicz" (2002).W "Europie" nr 43z 28 października

br. opublikowaliśmy jej tekst "Odkrycie świata na nowo".

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: