PODSTAWY PRAWA – TREŚĆ WYKŁADÓW
Pojęcie prawa
Prawo to zespół norm prawnych (reguł postępowania) ustanowionych (wydanych) przez państwo w postaci przepisów prawnych, których obowiązywanie zagwarantowane jest przymusem państwowym. W filozofii starożytnej istniał pogląd, że prawo ma charakter naturalny, że jest częścią ładu już istniejącego w całym wszechświecie. Pogląd ten jednak nie został przyjęty przez sofistów, którzy twierdzili, że ustroje społeczne są wyłącznie wytworem człowieka. Sofiści uważali również, iż prawo tworzone przez człowieka nie powinno odrzucać idei sprawiedliwości, ale nie stanowi ono ze swej istoty odbicia naturalnego ładu. W skrajnych przypadkach może dojść nawet do konfliktu prawa naturalnego z prawem ustanowionym przez człowieka. W podobny sposób o prawie mówi kierunek pozytywistyczny. Przedstawia on prawo jako zespół norm ustanowionych i chronionych przez państwo, posługujące się środkami przymusu. Prawa więc należy przestrzegać bez względu na to, jakie ono jest. Dura lex sed lex twarde prawo ale prawo. Tym poglądom przeciwstawiał się kierunek prawno-naturalny, który zakładał, że prawo naturalne wywodzi się z woli Boga i stanowi wzór, który prawo pozytywne powinno tylko naśladować i urzeczywistniać. W przypadku sprzeczności między nakazem prawa naturalnego, a prawem pozytywnym, prawo naturalne ma pierwszeństwo i pozbawia prawo pozytywne mocy obowiązywania. Może nastąpić nawet taka sytuacja, w której prawo pozytywne rażąco narusza ideały sprawiedliwości, i wtedy według kierunku prawno-naturalnego jest tylko ustawowym bezprawiem. W takiej sytuacji obywatel może odmówić posłuszeństwa tym normom prawa pozytywnego.
Wyróżniamy trzy postawy, jakie uzasadniają stosowanie się do norm prawa.
1. Postawa legalistyczna – podmiot przestrzega prawa z szacunku dla niego;
2. Postawa oportunistyczna – podmiot przestrzega prawa, chcąc uzyskać korzyści lub chcąc uniknąć sankcji;
3. Postawa konformistyczna – podmiot przestrzega prawa, chcąc naśladować zachowania innych podmiotów ze swojego środowiska, tak aby się do tego środowiska dostosować.
Mówiąc o prawie mamy często na myśli zespół przepisów prawnych, które funkcjonują i obowiązują na co dzień. Tworzone przez prawodawcę przepisy prawne to tak naprawdę „nośniki”, narzędzie do wprowadzenia w życie norm prawnych. To właśnie normy prawne formułują nakaz, zakaz, dozwolenie pod adresem określonej grupy ludzi (społeczeństwa).
Pojęcia normy prawnej i przepisu prawnego w nauce prawoznawstwa nie są tożsame. Przepis prawny (artykuł, paragraf, ustęp itp.) służy do przekazania normy prawnej, jest konstrukcją pisemną, gramatyczną – instrumentem językowym do zakodowania i przekazania normy prawnej. Zachodzą różne relacje pomiędzy normą prawną a przepisem prawnym. Przepis prawny może, bowiem w całości zawierać normę prawną, jej fragment, części, różnych norm prawnych.
Nasuwa się pytanie, czym jest norma prawna.
Norma prawna jest najmniejszym, stanowiącym strukturalną całość elementem prawa; regułą zachowania, która daje odpowiedź, kto, w jakich warunkach, jak powinien się zachować i co dzieje się w sytuacji nie zastosowania się do nakazu czy zakazu podanego jako sposób, wzór zachowania.
Cechami charakterystycznymi norm prawnych są: abstrakcyjność i generalność.
1. Abstrakcyjność norm prawnych polega na tym, że odnoszą się one do sytuacji, które mogą się zdarzyć wielokrotnie, w nieokreślonej liczbie przypadków.
Przykład:
Art. 278 § 1 stanowi: „Kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat”. Ta norma prawna, która zawiera w sobie zakaz dokonywania kradzieży, nie ustanawia tego zakazu jednorazowo. Odnosi się on do wszystkich kradzieży dokonywanych na różnych ofiarach, w różnych sytuacjach, przez rożnych sprawców. Prawodawca winien wiec tak formułować nakazy, zakazy, dozwolenia w normach prawnych, aby stały się one powtarzalne i obejmowały swoim zasięgiem ja największą grupę przypadków.
2. Generalność normy prawnej oznacza, że jest ona skierowana do pewnej grupy adresatów, nie zaś do jednego konkretnego adresata wskazanego, co tożsamości.
Większość norm prawnych skierowanych jest do ogółu obywateli żyjących pod rządami określonego systemu prawa, a dokonuje się to poprzez używanie przez prawodawcę w tekście przepisów prawnych takich zwrotów jak: „kto”, „ktokolwiek”, „każdy”. Istnieją również normy adresowane do węższej grupy adresatów określanych rodzajowo np. studenci, policjanci, urzędnicy. Są w końcu i takie normy, których adresatem jest tylko jeden człowiek np. Prezydent RP, Premier, ale i w tym przypadku normy mają charakter generalny, bo są skierowane do osoby pełniącej daną funkcję w państwie, a nie do osoby wskazanej z imienia i nazwiska.
Budowa normy prawnej
Norma prawna została wcześniej scharakteryzowana jako najmniejszy element prawa, stanowiący w sobie strukturalna całość. Na wspomnianą całość składają się trzy człony, z których zbudowana jest norma prawna, i które pełnią różne funkcje. Są nimi: hipoteza, dyspozycja, sankcja.
Pierwszym członem jest hipoteza, i to jest ta część normy prawnej, która podaje warunki, których spełnienie jest konieczne, aby można było oczekiwać od podmiotu określonego w dyspozycji normy prawnej zachowania. Innymi słowy hipoteza podaje okoliczności, w których adresatowi jest coś czynić nakazane, zakazane, dozwolone.
Drugim członem jest dyspozycja normy prawnej. Dyspozycja w sposób jasny każdorazowo określa rodzaj zachowania nakazanego, zakazanego, dozwolonego. Jest to najważniejsza cześć normy prawnej, bowiem przedstawia wzór pożądanego przez pracodawcę zachowania; wzór wymagalny tylko i wyłącznie wtedy, gdy wystąpią okoliczności zawarte w hipotezie normy prawnej.
Ostatnim członem, z którego składa się norma prawna jest sankcja. Sankcja to nic innego jak katalog dolegliwości przewidzianych przez prawodawcę w sytuacji, kiedy podmiot, do którego adresowana jest norma prawna, nie wypełnił wskazówek zawartych w dyspozycji przy wcześniejszym zaistnieniu okoliczności podanych w hipotezie normy prawnej.
Rozbiór normy prawnej na hipotezę, dyspozycję, sankcję, zawartej w przepisie Kodeksu Karnego, art. 162 § 1: „Kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu…”( HIPOTEZA- określenie okoliczności, kiedy można wymagać od adresata konkretnego zachowania; „(…)nie udziela pomocy, mogąc jej udzielić bez narażenia siebie innej lub osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu…”(DYSPOZYCJA - nakaz udzielenia pomocy innym w sytuacji braku zagrożenia); „(…)podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.”(SANKCJA - za niespełnienie warunków zawartych w dyspozycji.)
Sankcja to nic innego, jak katalog dolegliwości przewidzianych przez prawodawcę w sytuacji, kiedy podmiot, do którego adresowana jest norma prawna, nie wypełnił wskazówek zawartych w dyspozycji przy wcześniejszym zaistnieniu okoliczności podanych w hipotezie normy prawnej.
Rodzaje sankcji:
1. Sankcja represyjna - jest sankcją stosowaną przez prawodawcę w przypadku popełnienia czynów zabronionych. Czyny te mogą polegać na działaniu podmiotu np.: spowodowanie kolizji drogowej pod wpływem alkoholu; jak i zaniechaniu działania np.: nieudzielenie pomocy osobie znajdującej się w niebezpieczeństwie. Sankcja represyjna najczęściej wyrażana jest w formie kary. Kara natomiast posiada wiele funkcji, m in. Funkcje odstraszającą, sprawiedliwościową czy resocjalizacyjną.
Z pojęciem kary związana jest paremia Poena constituitur In emendationem hominum – kara jest ustanowiona dla poprawy ludzi.
Istotą tej sankcji jest pozbawienie podmiotu naruszającego zakaz określony w dyspozycji, ważnych dla a niego dóbr (życia, wolności, praw obywatelskich, prawa wykonywania zawodu). Ugodzenie w te dobra nie jest jedyną funkcją tych kar jak wspomniano wyżej mają one resocjalizować, izolować niebezpiecznych przestępców, odstraszać.
2. Sankcja egzekucji – celem tej sankcji może być przymusowe wykonanie zachowania przewidziane przez prawo. Przymusowość ta może polegać na zmuszeniu adresata do dokonania niedopełnionego a przewidzianego przez prawo obowiązku np. przymuszenie sprzedawcy rzeczy do wydania rzeczy nabywcy po uiszczeniu ceny, czy tez nałożenie grzywny na świadka mająca go skłonić do stawienia się przed sądem.
Rola tej sankcji może również sprowadzać się do przywrócenia stanu faktycznego sprzed momentu naruszenia zakazu np.: obowiązek rozbiórki nieruchomości wybudowanej bez wymaganych prawem zezwoleń.
3. Sankcja nieważności – sankcja ta diametralnie różni się od sankcji represyjnej i egzekucyjnej. Upraszczając, służy ona unieważnianiu czynności prawnej podjętej niezgodnie z obowiązującym prawem.
Czynnościami prawnymi są zaś świadome zachowania adresatów, podjęte zgodnie z obowiązującym prawem, zmierzające poprzez odpowiednie oświadczenie woli do wywołania określonych skutków prawnych (sporządzenie testamentu, zawarcie związku małżeńskiego)
Podmioty prawa dokonując pewnych czynności w konkretnych sytuacjach, chcąc wywołać pożądany i zgodny z prawem skutek prawny, muszą przestrzegać nakazów, zakazów przewidzianych prawem aby ich czynności można było uznać za legalne. W przeciwnym razie ich czynności będą dotknięte sankcją nieważności.
Nieważność może dotyczyć podjętych czynności od samego początku (ex tunc)
Sporządzenie przez strony umowy modyfikującej terminy przedawnienia – nieważność - ex tunc- złamanie art. 119 kc., który mówi: „Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną”
Nieważność może też skutkować od jakiegoś konkretnego momentu (ex nunc) tj. od chwili jej orzeczenia przez odpowiedni organ. W takiej sytuacji czynności dokonane przed wydaniem takiego orzeczenia są ważne, nieważne będą dokonane te same czynności po wydaniu tego orzeczenia.
Podział przepisów
Przepisy prawne w oparciu o różnorakie kryteria możemy podzielić na:
1. Ze względu na treść: na przepisy prawa materialnego i formalnego
- przepisy prawa materialnego to te, które regulują stosunki miedzy podmiotami prawa, inaczej mówiąc regulują zachowania pomiędzy tymi podmiotami. Należą do nich przepisy prawa karnego (Kodeks Karny, i inne nie zawarte w kodeksie ustawy karne), cywilnego (Kodeks cywilny i inne ustawy cywilno-prawne).
- przepisami prawa formalnego są przepisy, które określają realizację przepisów prawa materialnego. Są nimi: prawo postępowania karnego( Kodeks Postępowania Karnego i inne przepisy regulujące postępowanie karne), procedura cywilna ( Kodeks Postępowania Cywilnego i inne przepisy regulujące postępowanie cywilne).
2. Ze względu na przynależność do różnych gałęzi prawa na: przepisy prawa administracyjnego, cywilnego, karnego, konstytucyjnego.
3. Ze względu na stopień ogólności i szczególności na: przepisy prawne ogólne (lex generalis) i przepisy prawne szczególne (lex specialis).
- ogólne (lex generalis) - regulują szeroki zakres spraw, obejmują szeroki katalog adresatów, ustanawiając w dyspozycji ogólne reguły zachowania;
- szczególne (lex specialis) - ustanawiają wyjątki, od przepisów ogólnych
Przepis ogólny (lex generalis) art. 162 § 1 kk.: „Kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie udziela pomocy, mogąc jej udzielić bez narażenia siebie innej lub osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.”
Przepis szczególny - wyznacza wyjątek od zasady - art. 162 § 2 kk.: „Nie popełnia przestępstwa, kto nie udziela pomocy, do której jest konieczne poddanie się zabiegowi lekarskiemu albo w warunkach, których możliwa jest niezwłoczna pomoc ze strony instytucji lub osoby do tego powołanej.”
W prawie polskim obowiązuje zasada, że przepis szczególny uchyla przepis ogólny - lex specialis derogat legi generali
4. Ze względu na to, czy przepisy rozstrzygają bądź nie o obowiązywaniu innych przepisów prawnych na: derogacyjne, kolizyjne, przejściowe.
- przepisy derogacyjne zamieszczane są postanowieniach końcowych aktu normatywnego (Kodeksu, ustawy), uchylają dotychczas całości lub części pewne dotychczas obowiązujące przepisy prawne regulujące jakiś obszar stosunków społecznych. Uchylone w całości lub w części przepisy mogą, ale nie musza być zastępowane przez nowe;
- przepisy kolizyjne, ich zadaniem jest rozstrzyganie, który z systemów prawnych jednocześnie obowiązujących na terenie danego państwa będzie miał zastosowanie w konkretnym przypadku;
- przepisy przejściowe (intertemporalne) - rozstrzygają o sposobie postępowania z pewnymi zaistniałymi stanami faktycznymi (zdarzeniami) powstałymi pod rządami starego prawa, a podlegającymi już prawnej ocenie nowym przepisom, wówczas, gdy stare przepisy zastąpiono nowymi;
5. Ze względu na zasięg obowiązywania na: przepisy prawa uniwersalnego przepisy i prawa partykularnego;
- przepisy prawa uniwersalnego to takie przepisy, które swoim obowiązywaniem obejmują całe terytorium państwa, taki zasięg obowiązywania maja z reguły akty normatywne stanowione przez najwyższe organy władzy państwowej (Sejm, Prezydent) i naczelne organy administracji rządowej (Rada Ministrów, Ministrowie);
- przepisy prawa partykularnego mają zaś ograniczony zasięg obowiązywania sprowadzony do określonego fragmentu terytorium państwa (województwo, powiat, gmina).Jest to tzw. prawo miejscowe.
6. Ze względu na moc stosowania na: bezwzględnie obowiązujące (ius cogens) i względnie obowiązujące (ius dispositivum);
- przepisy bezwzględnie obowiązujące (ius cogens), dyspozycja zawarta w tych przepisach przez ustawodawcę musi być bezwzględnie spełniona, niedostosowanie się do wzoru zachowania pociąga za sobą ściśle określone prawem skutki.
Przepisu bezwzględnie obowiązującego: art. 119 kc. brzmi: „Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną”
- przepisy względnie obowiązujące - w tych przepisach jest zawarty wzór zachowania, ale podmiot, do którego przepis jest skierowany może skorzystać z tego wzoru lub nie, ewentualnie ten wzór zmodyfikować.
Przykład przepisu względnie obowiązującego:
Art. 510 § 1 kc stanowi: „umowa sprzedaży(…) lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia wierzytelności przenosi wierzytelność na nabywcę, chyba, że przepis szczególny stanowi inaczej, albo, że strony inaczej postanowiły” Zwrot zawarty w przepisie: „(…)albo, że strony inaczej postanowiły” daje przyzwolenie na modyfikację zachowania określonego w dyspozycji.
Sposób formułowania przepisów prawnych.
Język prawny i język prawniczy
Narzędziem do formułowania tekstów zawierających przepisy prawne jest język prawniczy. Język ten, choć oparty na języku etnicznym, różni się od niego zasadami i znaczeniem poszczególnych słów. Różnica polega głównie na tym, że wiele słów, zwrotów, które w języku etnicznym, w zależności od sytuacji mają wiele znaczeń, w języku prawniczym są ściśle określone. W związku z tym niektórym terminom i słowom w języku prawniczym nadaje się całkiem inny sens niż to ma miejsce w języku etnicznym.
Język prawny skutecznie „broni się” przed wieloznacznym rozumieniem terminów, a dokonuje się to poprzez wprowadzanie do tekstów przepisów prawnych tzw. definicji legalnych.
Słowo „rzecz” w języku etnicznym jest rozumiane różnorako, w języku prawnym „rzecz” to tylko przedmioty materialne – art. 45 kc.: „Rzeczami w rozumieniu niniejszego kodeksu są tylko przedmioty materialne”. Analogiczna sytuacja istnieje ze słowem „przestępstwo”- w rozumieniu języka prawnego „przestępstwo” to „(…) czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia”- art. 1kk.
Omawiając termin „język prawny” należy również wspomnieć o bardzo podobnie brzmiącym terminie „język prawniczy”. O ile język prawny to narzędzie do tworzenia przepisów prawa, którym posługuje się wyłącznie prawodawca (a ściślej instytucje i osoby zaangażowane w tworzenie przepisów prawa), tak język prawniczy to język, którym posługują się prawnicy-praktycy (sędziowie, adwokaci, radcy prawni itd.), którzy traktują prawo jako narzędzie służące im do pracy. Innymi słowy język prawniczy służy dokonywaniu interpretacji, wyjaśniania prawa oraz refleksji nad prawem.
(aktów normatywnych)
Akt prawny (normatywny) to stanowiący jednolitą całość tekst prawny ( a więc zawierający przepisy prawne) będący rezultatem działalności prawotwórczej. Należy nadmienić, że każdy akt prawny (normatywny) zawiera przepisy, w których zakodowane są normy prawne. Do tworzenia aktów prawnych (normatywnych) upoważnione jest wiele organów państwowych i samorządowych, także niekiedy inne organizacje oraz instytucje. Pomiędzy aktami normatywnymi, które obowiązują istnieją powiązania treściowe (wynikają one z tego co regulują dane akty normatywne) i powiązania hierarchiczne (związane są one z hierarchiczna budowa aparatu władzy państwowej oraz z tzw. mocą prawną aktu normatywnego).
Moc aktu normatywnego zależy od dwóch czynników: od pozycji organu, który wydał dany akt normatywny w hierarchii organów aparatu państwowego oraz „miejsca” jakie zajmuje w hierarchii aktów prawnych dany akt normatywny.
Akty prawne mogą być częściowo zmieniane (nowelizowane) bądź całkowicie zmieniane (derogowane) przez późniejsze akty normatywne – zgodnie z zasadą Lex posterior derogat legi priori – prawo późniejsze „wypycha” prawo wcześniejsze oraz Lex retro non agit – prawo nie działa wstecz
Struktura aktu normatywnego składa się z:
1. części tytułowej aktu normatywnego – to w niej oznaczony jest rodzaj aktu np.: ustawa konstytucyjna, ustawa, rozporządzenie, uchwała czy zarządzenie oraz data ustanowienia (uchwalenia bądź wydania);
2. preambuły (wstęp) – w odniesieniu do niektórych, szczególnie doniosłych aktów prawnych- preambułę zawiera konstytucja i niektóre ustawy np.: „Ustawa o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży”(Dz.U nr 17, poz.78)-„Uznając, że życie jest fundamentalnym dobrem człowieka, a troska o życie i zdrowie należy do podstawowych obowiązków państwa, społeczeństwa i obywatela, stanowi się co następuje […]”;
3. tekstu normatywnego – składa się on z przepisów, zawierających normy prawne ( a więc charakterystykę adresata, wzór zachowania, oraz okoliczności kiedy adresat powinien bądź może zachować się zgodnie ze wzorem zachowania), przepisy są wyodrębnione graficznie jako artykuły lub paragrafy( akty wykonawcze) – symbol §, artykuły i paragrafy mogą być jeszcze dzielone na ustępy;
4. podpis osoby uprawnionej – jest ostatnim elementem składowym aktu prawnego. W polskim systemie prawnym kompetencję do podpisywania ustaw ma Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej; uchwały i rozporządzenia Rady Ministrów podpisuje Prezes Rady Ministrów, zaś rozporządzenia i zarządzenia ministrów – odpowiedni ministrowie, rozporządzenia i zarządzenia Prezydenta – sam Prezydent z tym, że w określonych sytuacjach aby złożyć podpis musi mieć kontrasygnatę (zgodę, przyzwolenie) właściwego ministra, uchwały Sejmu bądź Senatu itd. Akt normatywny bez podpisu osoby upoważnionej nie może być ogłoszony, a tym samym nie obowiązuje.
...
maniac64