JK11-awdiejew.pdf

A LEKSY A WDIEJEW

Warto´ciowanie wymuszone

a szacunek dla odbiorcy

w dyskursie politycznym

Jeszcze tylko trzy dni zostało do wyborów!

(Komunistyczne hasło propagandowe, koniec lat 70.)

Przytoczone w motcie hasło propagandowe u˙ywane było w sposób natr˛tny

w czasach, kiedy sfingowane wybory budziły niech˛´ społecze´stwa polskiego.

Zastanawiałem si˛ wówczas, dlaczego hasło to wywołuje u mnie niepohamowa-

ny wstr˛t. Zrozumiałem, i˙ sugeruje ono implikatur˛ pragmatyczna˛ o nast˛puja˛-

cej tre´ci:

(1) imp Nadawca i Odbiorca znajduja˛ s i e˛ w stanie radosnego oczekiwania na

wybory

Powstało pytanie: dlaczego takie chwyty sa˛ mo˙liwe? Jakie mechanizmy

j˛zykowe pozwalaja˛ na tego rodzaju wymuszone warto´ciowanie?

1. Zasada kooperacji

jako zbiorowa odpowiedzialno´´

U podstaw komunikacji ludzkiej, jak wykazał H. P. Grice (1975: 45–46), le˙y

zasada k o o p e r a c j i, której celem jest współpraca z interlokutorem dla

osia˛gni˛cia wspólnej korzy´ci informacyjnej. Na mocy wła´nie tej zasady po-

wstaje zwia˛zek mi˛dzy konwencjami j˛zykowymi a decyzja˛ akceptacji danej

informacji u odbiorców. Słysza˛c np. wypowiedzenie:

(2) Kowalskiego chyba wylali z pracy

na mocy zwia˛zku mi˛dzy zasada˛ kooperacji a modalno´cia˛ konwencjonalnie wy-

ALEKSY AWDIEJEW

ra˙ona ˛ w tym wypowiedzeniu, je´li nie mamy ˙adnej innej informacji na temat

Kowalskiego, interpretujemy dany komunikat w sposób nast ˛ puja ˛ cy:

(3) Nadawca ma podstaw˛ do przypuszczenia, ˙e fakt (Kowalskiego wylali z pra-

cy) jest prawdziwy

Z kolei wypowiedzenie asertywne:

(4) Kowalskiego wylali z pracy

na mocy tego samego zwia˛zku zasady kooperacji z konwencja˛ j˛zykowa˛, je´li

nie mamy innej informacji na ten temat, interpretujemy nast˛puja˛co:

(5) Fakt (Kowalskiego wylali z pracy) jest prawdziwy

Mo˙na si ˛ zastanawia´, ska ˛ d si ˛ bierze taka łatwowierno´´ i dlaczego kon-

wencja j ˛ zykowa w tak bezwzgl ˛ dny sposób rza ˛ dzi nasza ˛ akceptacja ˛ informacyj-

na ˛ . Nie zapuszczaja ˛ c si ˛ w ga ˛ szcz problemów filozoficznych, mo˙na sformuło-

wa´ hipotez ˛ , i˙ opisana przez K. Ajdukiewicza (1960: 148) „pozytywna pod-

stawa epistemiczna” w neutralnych warunkach informacyjnych jest postawa˛

niezb˛dna˛ do przetrwania danego społecze´stwa. Zasad˛ t˛ mo˙na by sformuło-

wa´ nast ˛ puja ˛ co: lepsza jest jakakolwiek (nawet potencjalnie nieprawdziwa) in-

formacja ni˙ ˙adna.

Zwia ˛ zek mi ˛ dzy zasada ˛ kooperacji a konwencja ˛ j ˛ zykowa ˛ pot ˛ guje j ˛ zykowy

mechanizm t e m a t y z a c j i. Jak wiadomo, podstawa ˛ komunikacji jest wpro-

wadzanie informacji nowej na tle informacji starej, nazywanej tłem kognityw-

nym. Istnieje co´ w rodzaju odpowiedzialnej umowy mi˛dzy interlokutorami, i˙

informacja tematyczna jest bezwzgl ˛ dnie akceptowana przez nich jako prawdzi-

wa lub prawdopodobna. Otwiera to du˙e mo˙liwo´ci manipulacji j ˛ zykowej.

Je´li np. mówimy:

(6) Uwa˙am, ˙e Kowalski ma du˙o pieni˛dzy

to jedynie mówia ˛ cy bierze na siebie odpowiedzialno´´ za wypowiedziany sa ˛ d,

niezale˙nie od tego, czy odbiorca ten sa˛d akceptuje, czy odrzuca, gdy˙ sa˛d ten

znajduje si˛ w cz˛´ci rematycznej wypowiedzenia. Je´li natomiast mówimy:

(7) Ten bogacz Kowalski nigdy nikomu nie po˙ycza

wówczas, na mocy konwencji j ˛ zykowej, mamy wspólna ˛ z interlokutorami od-

powiedzialno´´ za presupozycj ˛ ukryta ˛ w temacie ( pres Kowalski ma du˙o pienie˛-

dzy ), niezale˙nie od tego, czy odbiorca akceptuje, czy odrzuca cz ˛ ´´ rematyczna ˛

tego wypowiedzenia ( Kowalski nigdy nikomu nie po˙ycza ). W wypadku bowiem,

kiedy interlokutorzy nie akceptuja˛ tre´ci tematycznej, nast˛puje zablokowanie

normalnego toku komunikacji i wyj´cie na metapoziom konwersacji w celu

omówienia tła kognitywnego.

(8) Dlaczego uwa˙asz, ˙e Kowalski ma du˙o pieni˛dzy?

pyta np. interlokutor blokuja ˛ c dalsza ˛ rozmow ˛ na temat spraw maja ˛ tkowych

Warto´ciowanie wymuszone a szacunek dla odbiorcy

Kowalskiego. Nieprzyj ˛ cie tematu (presupozycji tematycznej) czyni dalszy cia ˛ g

konwersacji działaniem niedorzecznym i niemo˙liwym bez okre´lenia wspólne-

go tła kognitywnego. Jednak˙e w sytuacji komunikowania si ˛ innego ni˙ face-to-

-face, np. w wypadku jednostronnej komunikacji masowej, odbiorca nie jest

w stanie zatrzyma´ procesu przekazu. Mo˙e najwy˙ej zrezygnowa´ z odbioru

z braku mo˙liwo´ci ingerencji do tre´ci samego komunikatu. Jednak˙e taka re-

zygnacja pozbawia go wszelkiej informacji niezale˙nie od sposobu jej podawa-

nia, co przyczynia si ˛ do powstania stresu alienacji informacyjnej. My´l ˛ , ˙e

ludzie odrzucaja ˛ cy z oburzeniem gazet ˛ i pisza ˛ cy gniewne listy do redakcji maja ˛

na celu wła´nie złagodzenie tego stresu alienacji.

Wszystko, co było wcze´niej powiedziane, odnosi si˛ równie˙ i do akceptacji

sa˛dów warto´ciuja˛cych. Je´li słyszymy wypowiedzenie:

(9) Kowalski jest słabym in˙ynierem

i nie mamy ˙adnej wyrobionej postawy oceniaja ˛ cej wobec Kowalskiego, to na

mocy zasady kooperacji przyjmujemy to warto´ciowanie jako podstaw ˛ do dal-

szej orientacji aksjologicznej w tym zakresie. Znane sa ˛ eksperymenty politolo-

gów ameryka´skich, które udowadniaja ˛ , i˙ nowa orientacja aksjologiczna jest

zazwyczaj prawie bezkrytycznie przyjmowana przez odbiorców, je´li nie dotyczy

samego odbiorcy lub osób czy przedmiotów z nim zwia˛zanych. Chodzi tutaj

przede wszystkim o bezpieczny kierunek warto´ciowania (zob. np. Awdiejew

1987: 119–120). Lecz w wypadku, gdy mamy sa ˛ d warto´ciuja ˛ cy wyra˙ony w re-

macie, jego przyj ˛ cie zakłada wolna ˛ wol ˛ odbiorcy, gdy˙ jedynym odpowiedzial-

nym czynnikiem za ten sa ˛ d jest nadawca. Inaczej sprawa wygla ˛ da, je´li ten sam

sa˛d jest wyra˙ony w temacie. Wypowiedzenie np.:

(10) Słabe kwalifikacje Kowalskiego doprowadziły do awarii

sugeruje, i˙ sa˛d odno´nie do kwalifikacji Kowalskiego podzielaja˛ wszyscy inter-

lokutorzy.

Musimy wi ˛ c wyró˙ni´ warto´ciowanie k o n i e c z n e na mocy konwencji

j ˛ zyka, czyli to, które podzielaja ˛ wszyscy interlokutorzy. Mo˙na do niego zasto-

sowa´ kwantyfikator podobny do kwantyfikatora wiedzy ogólnej K. Ajdukie-

wicza:

(11) K [ Q (p) ] – ka˙dy wie, ˙e istnieje (p) o warto´ci Q

(czyli warto´ciowanie takie, jakie jest wprowadzane mi˛dzy innymi przez tema-

tyzacj ˛ danego sa ˛ du aksjologicznego). Z kolei wyra˙ane przez nadawc ˛ warto-

´ciowanie o p e r a c y j n e nie musi by´ zawsze podzielane przez interlokuto-

rów, np.:

(12) O [ Q (p) ] – przynajmniej jeden z interlokutorów wie, ˙e istnieje (p) o war-

to´ci Q

Aby odbiorca przyja˛ł warto´ciowanie operacyjne, niezb˛dne sa˛ przynajmniej

dwa warunki: brak wiedzy praktycznej na temat przedmiotu warto´ciowania lub

ALEKSY AWDIEJEW

niesprzeczno´´ danego warto´ciowania z ju˙ istnieja ˛ ca ˛ orientacja ˛ aksjologiczna ˛

odbiorców. Niesprzeczno´´ ta odnosi si ˛ nie tylko do polaryzacji warto´ci, ale

równie˙ i do jej gradacji na przyj ˛ tej skali warto´ci.

Na narzucenie warto´ciowania za pomoca ˛ depredykatywizacji, kiedy negacja

powierzchniowa nie jest mo˙liwa, oraz na zało˙enie wspólnej postawy nadawcy

i odbiorcy w tekstach propagandowych zwraca równie˙ uwag˛ J. Bralczyk

(1987: 70).

2. Tematyzacja jako nadu˙ycie

konwencji j˛zykowej

Wobec niejednorodno´ci orientacji aksjologicznych w społecze´stwie pluralisty-

cznym odpowiednia strategia powinna da˛˙y´ do rozpoznania postawy odbiorcy,

a nast ˛ pnie do kooperacji z nim w toku interakcji oceniaja ˛ cej (zob. Awdiejew

1991: 15). Tematyzacja za´ sa ˛ dów oceniaja ˛ cych w sytuacji, kiedy sa ˛ one sprze-

czne z orientacja ˛ odbiorcy, stanowi skrajne nadu˙ycie siły konwencjonalnej

j ˛ zyka.

Jak wynika z podanych wcze´niej przykładów, obszar tematyczny obejmuje

przede wszystkim syntetyczne grupy predykatywne wyra˙one na powierzchni

tekstu. Mamy np. wypowied´ przedstawiciela ZChN:

(13) Wybrany w po´piechu parlament nie b˛dzie reprezentatywny („Wprost” 93:

14: 5)

sugeruja ˛ ca ˛ bezwarunkowo, ˙e parlament b ˛ dzie wybrany w po´piechu.

Wypowied´ ta, b ˛ da ˛ ca przykładem tzw. propagandy agonalnej, jest w istocie

ostrze˙eniem przed wyborcami, zanim jeszcze parlament został rozwia˛zany.

W szerokim sensie do obszaru tematycznego mo˙na odnie´´ wszystkie sensy

zało˙one lub wynikaja ˛ ce w procesie inferencji ukierunkowanej. Sensy zało˙one,

nazywane presupozycjami, jak pisała J. Puzynina, „odgrywaja ˛ szczytna ˛ rol ˛

w pełnieniu przez tekst funkcji perswazyjnej, sa ˛ łatwo przyswajane przez odbior-

ców w sposób nie w pełni ´wiadomy, jako ˙e podawane im sa ˛ w formie oczy-

wistych zało˙e´ tekstu, zało˙e´ wspólnych dla nadawcy i odbiorcy – co wcale

nie zawsze pokrywa si˛ z rzeczywisto´cia˛” (1984: 73). Mo˙na zakwestionowa´

tu postulat „łatwej przyswajalno´ci” presupozycji przez obecnego, podejrzliwego

odbiorc ˛ , lecz w istocie tre´ci zało˙one presupozycyjnie sa ˛ rzeczywi´cie wpro-

wadzane z omini ˛ ciem pełnego u´wiadomienia tego faktu przez odbiorc ˛ . W wy-

powiedzi Jarosława Kaczy´skiego:

(14) Mam nadziej˛, ˙e zachowanie si˛ prezydenta oka˙e si˛ propa´stwowe

(„Wprost” 93: 23: 14)

bez cienia argumentacji zało˙ona jest presupozycja, i˙ do´´ cz˛sto prezydent

Warto´ciowanie wymuszone a szacunek dla odbiorcy

zachował si ˛ (zachowuje si ˛ ) antypa´stwowo. Zało˙enie to jest potencjalnie

sprzeczne z orientacja ˛ aksjologiczna ˛ zwolenników prezydenta.

3. Wymuszone implikatury aksjologiczne

O wiele ciekawszym zagadnieniem sa˛ wymuszone implikatury, które sa˛ sa˛da-

mi jeszcze bardziej ukrytymi w porównaniu z presupozycjami, lecz wła´nie dla-

tego jeszcze bardziej moga˛ by´ wykorzystane do bezpardonowego nadu˙ycia

konwencji j˛zykowej. Mechanizm wynikania implikatur nie jest w pełni opisany.

Co prawda G. Gazdar np. okre´la implikatury jako propozycje „implikowane

przez wypowiedzenie w jakim´ kontek´cie nawet wtedy, kiedy nie wynikaja˛ one

logicznie z tego, co zostało wypowiedziane” (1979: 38), i próbuje opisa´ mecha-

nizm implikatur na poszerzaja˛cej si˛ skali ilo´ciowej kontekstu. Ale, o ile mi

wiadomo, mechanizm implikatur warto´ciuja˛cych nie doczekał si˛ nawet pobie˙-

nego opisu. Wymaga szczegółowych bada´ materiałowych. Rozpatrzmy obecnie

tylko niektóre zagadnienia tego mechanizmu.

Mamy np. do´´ znany dowcip:

(15) – Wiesz, Moryc, wczoraj u Rosencranzów podawali do herbaty złote ły˙eczki!

– Co ty mówisz!? Poka˙!

Implikatura imp Opowiadaja˛cy o przyj˛ciu u Rosencranzów jest złodziejem ,

stanowia˛ca point˛ tego dowcipu, nie wynika z danej opowie´ci w sposób logicz-

ny. Stanowi cz˛´´ mo˙liwego, lecz nie koniecznego szerokiego kontekstu asocja-

cyjnego. Aby implikatura ta mogła si˛ wyłoni´ z wystarczaja˛ca˛ konieczno´cia˛

(a taka konieczno´´ istnieje, bo inaczej dany dowcip nie mógłby by´ zrozumia-

ły), powinny by´ spełnione, jak si˛ wydaje, przynajmniej trzy warunki:

a. warunek „złej woli” mówia˛cego,

b. warunek okre´lenia przedmiotu warto´ciowania,

c. warunek dro˙no´ci asocjacyjnej.

Warunek „złej woli” mówia˛cego ma charakter pragmatyczny i jest zakładany

zawsze, kiedy mamy do czynienia z sugerowaniem warto´ci czego´ nie wprost.

Mo˙na tu przyja˛´ nast˛puja˛ca˛ zasad˛: mówienie pozytywne o kim´/czym´ nie

wymaga sugerowania, mo˙e i zazwyczaj ma form˛ bezpo´rednia˛. Z kolei suge-

rowanie czego´ za pomoca˛ implikatur jest zazwyczaj znakiem tego, i˙ sugestia

ma charakter negatywny. Zasada ta jest bardzo wa˙na, poniewa˙ wła´nie ona

pozwala na odszukanie wła´ciwego kierunku w siatce wszystkich skojarze´

w procesie inferencji.

Warunek okre´lenia przedmiotu warto´ciowania ma równie˙ charakter pra-

gmatyczny: je´li przedmiot warto´ciowania nie jest bezpo´rednio wymieniony

lub nie wynika z kontekstu, to odbiorca zazwyczaj uto˙samia si˛ z nim osobi´cie

lub odnosi do niego obiekty b˛da˛ce dla niego no´nikiem warto´ci pozytywnej.

Warunek dro˙no´ci asocjacyjnej ma charakter semantyczny – zakłada mo˙li-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: