Ajdukiewicz- Problem transcendentalnego idealizmu w sformułowaniu semantycznym.pdf

Problemat transcendentalnego idealizmu w sformułowaniu semantycznym 265

PROBLEMAT TRANSCENDENTALNEGO IDEALIZMU

W SFORMUŁOWANIU SEMANTYCZNYM*

dla rozwiązywania problemów konstrukcyjnych ontologii. JakimŜe prymitywem

myślowym są poczynania dawniejszych filozofów zajmujących się problematem liczb

w porównaniu z filozofią tej dziedziny opartą na logistyce. Konstytucja świata

realnego, dokonywana przy pomocy aparatu pojęciowego teorii klas i reracyj,

dostarczona przez Whiteheada, Russella, Nicoda, Carnapa, u nas — przez Tarskiego i

Mehlberga, stanowi teŜ jaskrawy kontrast w zestawieniu z poczynaniami filozofów,

którym brak tego nieocenionego narzędzia pracy uniemoŜliwił ujęcie w precyzyjną

formę pojęciową wyników ich, bystrych nieraz i subtelnych, dociekań intuicyjnych.

NaleŜy oczekiwać, Ŝe aparat pojęciowy teorii klas i relacyj nada się równieŜ do

opracowania wielu zasadniczych pojęć humanistyki, j a k np. pojęcia całości, pojęcia

typu itp. I na tym polu osiągnięte j uŜ zostały pewne zdobycze. MoŜna tu wspomnieć

o Carnapa konstytucji świata tzw. ducha obiektywnego, o podanej przeze mnie

konstrukcji pojęcia znaczenia, o analizie pojęcia typu psychologicznego, podanej

przez Hempla i Oppenheima.

Nie mniejsza jest teŜ doniosłość trzeciej głównej nauki logicznej, mianowicie

metalogiki, która — jak się zdaje — stoi obecnie w centrum zainteresowania logików.

Szczególnie waŜną jest jej rola w badaniach naleŜących do zakresu teorii poznania,

czym się obecnie szczegółowiej zajmiemy.

Teoria poznania jest nauką mającą za przedmiot swego badania poznanie. Termin

„poznanie" jest jednak dwuznaczny; moŜna go rozumieć w sensie psychologicznym,

j a k równieŜ i w sensie logicznym. Poznanie w sensie psychologicznym stanowią

procesy myślowe, mianowicie procesy sądzenia, przedstawiania, rozumowania itd.

Poznanie w sensie logicznym stanowią Bolzanowskie „Satze an sich", „Begriffe an

sich", które niektórzy określają jako tzw. „wytwory" procesów myślowych, inni —

jako twory ducha obiektywnego itd. Najprościej moŜna je określić jako znaczenia

terminów i zdań, przy czym n.b. nie idzie o znaczenie w sensie psychologicznym, tzn.

o tę czyjąś myśl, na której zasadza się rozumienie danego wyraŜenia przez daną

osobę, ale o tzw. znaczenie językowe czy teŜ tzw. znaczenie idealne, które się uwaŜa

za identycznie to samo, gdy k ilku ludzi bez porozumienia posługuje się danym

wyraŜeniem.

Teoria poznania traktuje w pewnych swych partiach o poznaniu jako procesie

psychicznym, w innych zaś ma za przedmiot swych dociekań poznanie w sensie

logicznym. OtóŜ fakt, Ŝe poznanie w sensie logicznym stanowią znaczenia językowe

wyraŜeń, pociąga za sobą tę konsekwencję, Ŝe kaŜdemu zdaniu orzekającemu coś o

sądach lub pojęciach (w sensie logicznym) odpowiada równowaŜne mu zdanie

mówiące o zdaniach czy teŜ o terminach, których znaczenia stanowią owe sądy i

pojęcia. Tak np. zdaniom stwierdzającym stosunek wynikania lub stosunek

sprzeczności itp. między sądami odpowiadają równowaŜne im z d a n i a stwierdzające

odpowiednie stosunki między zdaniami, których znaczeniami są owe sądy.

Okoliczność tę wyzyskuje pewien, od niedawna zarysowujący się, sposób uprawiania

Kazimierz Ajdukiewicz

Uwagi zawarte w niniejszym referacie wiŜą się z drugim z głównych tematów

poddanych przez Komitet Organizacyjny pod obrady Zjazdu. Pragnę tu mianowicie

wskazać na doniosłe znaczenie logiki współczesnej dla naleŜytego formułowania i

rozwiązywania tradycją przekazanych wielkich problematów filozoficznych. Referat ten

składać się będzie z dwóch części. W pierwszej z nich postaram się wskazać ogólnie,

dlaczego wyniki badań logicznych mogą znaleźć, zastosowanie przy rozwiązywaniu

zagadnień filozoficznych, a zwłaszcza epistemologicznych. W drugiej części referatu

podam przykład tego zastosowania, wykazując, Ŝe problemat transcendentalnego

idealizmu daje się przy pomocy aparatu pojęciowego, zaczerpniętego z arsenału

środków współczesnej logiki, sformułować w sposób precyzyjny oraz Ŝe problemat ten

daje się na podstawie zdobyczy logiki współczesnej w elementarny sposób rozwiązać.

Przystępując do pierwszej części referatu zdajmy sobie na wstępie sprawę z tego,

jakie to dyscypliny wchodzą w skład współczesnej logiki formalnej, czyli tzw.

logistyki. Składa się ona z trzech głównych działów. Pierwszym z nich jest LZW .

rachunek zdań, drugim teoria klas i relacyj, trzecim zaś tzw. metalogika wraz z

metamatematyką, będąca teorią systemów dedukcyjnych. Rachunek zdań posiada

stosunkowo niewielkie znaczenie dla filozofii. Bez porównania donioślejsza jest teoria

klas i relacyj. Realizuje ona w sposób jak najbardziej ścisły i naukowy znaczną część

programu Arystotelesowej „pierwszej filozofii" — „najogólniejszej nauki o bycie".

Słusznie teŜ nazywa prof. Leśniewski „ontologią" tę część swego systemu logistyki,

która odpowiada teorii klas i relacyj. Teoria ta dostarcza formalnych schematów

umoŜliwiających poprawną konstrukcję zasadniczych pojęć, występujących w Ŝyciu i

w nauce, których symplistyczne traktowanie było niejednokrotnie źródłem błędów i

zamętu w filozofii. Wspaniała konstrukcja świata matematyki, dokonana przez

Fregego, Russella, Whiteheada i innych przy pomocy aparatu pojęciowego teorii klas i

relacyj, stanowi najpotęŜniejszą ilustrację, świadczącą o doniosłym znaczeniu tej teorii

* Artykuł niniejszy stanowi nieco rozszerzony tekst odczytu wygłoszonego na III Polskim Zjeździe

Filozoficznym w Krakowie na posiedzeniu plenarnym w dniu 25 września 1936 r.

teorii poznania, mianowicie tzw. semantyczna teoria poznania, podchodząca do

zagadnień poznawczych świadomie od strony języka, pojętego

266 Problemat transcendentalnego idealizmu w sformułowaniu semantycznym

Tymczasem tak bynajmniej nie jest, pojęcie trójkąta nie jest t y m samym, co po- 1 jecie

trójboku (nb. jeśli uŜyte tu zwroty „pojęcie trójkąta", „pojęcie t r ó j b o k u " mają słuŜyć

jako nazwy jednostkowe pewnych, co do swej t reśc i oznaczonych pojęć, a nie jako nazwy

ogólne, oznaczające cale klasy pojęć, o d p o w i a d a jąc e

— 1~

schematowi symbolicznemu „ R ' x " ) .

Chcąc mówić o oznaczonym co do swej treści pojęciu trójkąta me moŜemy terminu

„pojęcie trójkąta" interpretować tak, j a k gdyby się w n i m z a w i e r a ł a nazwa

„trójkąt" w supozycji normalnej (jako nazwa trójkąta), lecz musimy termin ten

rozumieć jako zawierający wyraz „trójkąt" w supozycji m a t e r i a l n e j , tzn. jako nazwę

siebie samego. Zgodnie z tym zwroty takie, j a k np. „p ojęci e trójkąta", o ile mają nam

słuŜyć jako nazwy jednostkowe określonych co cło swej treści pojęć, winniśmy

interpretować jako skróty dla wyraŜeń takich, j a k : „pojęcie będące znaczeniem nazwy

»trójkąt«", a więc jako zwroty charakteryzujące swój desygnat jako przedmiot

pozostający do wyrazu „trójkąt" w s t o s u n k u b y c i a jego znaczeniem. Powinniśmy

więc, chcąc nazwać oznaczone co do swej treści pojęcie, pisać bądź „pojęcie, będące

znaczeniem wyrazu trójkąt", l u b skrótowo „pojęcie »trójkąta«", pamiętając o tym, Ŝe

uŜyty tutaj wyraz „ t r ó j kąt " występuje in suppositione materiali, a więc jako nazwa

siebie samego. Nie znaczy to, jakoby zwrot „pojęcie trójkąta" z uŜytym w supozycji

zwyczajnej, a ni e materialnej wyrazem „trójkąt" był zwrotem niepoprawnym. Zwrotu

tego moŜna, owszem, uŜywać, naleŜy tylko pamiętać, Ŝe zwrot ten tak uŜyty nie jest

nazwą jednostkową pewnego, oznaczonego co do swej treści, pojęcia, lecz jest nazwą

ogólną, pod której zakres podpadają wszelkie pojęcia, będące znaczeniami nazw

równozakresowych

z nazwą „trójkąt".

Semantyczna teoria poznania wkracza więc z c a łą świadomością na dr o gę, po

której szli — nie zdając sobie z tego sprawy — teoretycy p o z n a n i a , i l e k r oć

mówili o pewnych, co do swej treści oznaczonych, pojęciach, sądach i t d . , l u b po

której powinni byli iść, jeśliby poprawnie wyraŜali swoje myśli.

Treścią dotychczasowych naszych wywodów było stwierdzenie, Ŝe teoria poznania, o

ile nie dotyczy poznania w sensie procesu psychologicznego, lecz mówi o poznaniu

zobiektywizowanym, tzn. o poznaniu w sensie l o g i c z n y m , moŜe być uprawiana

jako nauka, której twierdzenia dotyczą wyraŜeń pewnego języka, który je wyposaŜa w

określone znaczenie.

Zobaczymy obecnie, Ŝe pomiędzy teorią poznania uprawianą w sposób seman-

tyczny, a więc tak, Ŝe jej twierdzenia dotyczą języka jako systemu wyraŜeń o

ustalonych znaczeniach, z jednej strony, a metalogika, czyli teorią systemów

dedukcyjnych, z drugiej strony, zachodzi ścisły związek. Aby sobie z tego związku

zdać sprawę, zajmiemy się naprzód istotą systemu dedukcyjnego.

System dedukcyjny jest jednoznacznie scharakteryzowany, po pierwsze: przez

podanie reguł ustalających bogactwo wyraŜeń systemu, po d r u gie : r e guł ,

jako system wyraŜeń wyposaŜonych w znaczenie. Formułuje ona swe twierdzenia w

taki sposób, iŜ dotyczą one wyraŜeń, a więc zdań i terminów, jednak zawsze jako

zdań i terminów pewnego języka, który je wyposaŜa w określone znaczenie.

Postępując w taki sposób stosuje semantyczna teoria poznania świadomie jedyną

metodę, pozwalającą mówić o pewnych, co do treści określonych, poznaniach. Nie

moŜna bowiem inaczej nazwać jakiegoś oznaczonego pojęcia lub sądu, jak tylko

charakteryzując go jako znaczenie pewnych terminów, resp. zdań. Na pozór wydaje

się, Ŝe jest przeciwnie, Ŝe mianowicie nie musi się koniecznie podchodzić do

rozpatrywania pojęć i sądów od strony języka. UŜywa się wszakŜe dla nazwania

pewnych, określonych co do swej treści, poznań takich zwrotów, jak np. „pojęcie

trójkąta", „sąd, Ŝe 2 x 2 = 4" itp., a w zwrotach tych nie wspomina się (na pozór)

wcale o jakichś wyraŜeniach, których znaczeniem są owe poznania. JednakŜe jest to

pozór tylko. W zwrocie takim, jak np. „pojęcie trójkąta", o ile ten zwrot ma słuŜyć

jako nazwa jednostkowa pewnego, określonego co do swej treści, pojęcia, nie jest

uŜyty wyraz „trójkąt" w sposób normalny, tj. tak jak np. w zdaniu „trójkąt jest figurą

płaską", gdzie oznacza pewien gatunek figur geometrycznych, lecz w zwrocie

„pojęcie trójkąta" występuje wyraz „trójkąt" in suppositione materiali, tj. jako

nazwa siebie samego. Gdyby się bowiem traktowało zwrot „pojęcie trójkąta" jako

zawierający wyraz „trójkąt" w normalnej supozycji, tj. jako nazwę trójkąta, to

miałby ten zwrot przy takim ujęciu taką samą budowę składniową, jak np.

wyraŜenie „ojciec Jana". WyraŜenie „ojciec Jana" oznacza jedyny przedmiot

pozostający w stosunku ojcostwa do Jana. Podobnie teŜ inne wyraŜenie o takiej

budowie, o ile jest nazwą jednostkową, oznacza jedyny przedmiot pozostający w

pewnym stosunku do przedmiotu oznaczonego przez zawarty w takim wyraŜeniu

dopełniacz. Odpowiedni stosunek zostaje wskazany przez zawarty w takim

wyraŜeniu rzeczownik, stojący w mianowniku (w symbolice logicznej Russella

wyraŜeniom takim odpowiada tzw. funkcja deskryptywna ,,R'x"). MoŜna więc

powiedzieć, Ŝe ojciec Jana to to samo, co (jedyny) przedmiot pozostający w

stosunku ojcostwa do Jana. OtóŜ traktując wyraŜenie „pojęcie trójkąta" jako

wyraŜenie o takiej samej budowie składniowej jak wyraŜenie „ojciec Jana",

naleŜałoby powiedzieć, Ŝe wyraŜenie „pojęcie trójkąta" oznacza jedyny przedmiot,

pozostający do trójkąta w stosunku bycia jego pojęciem, lub innymi słowy, Ŝe

pojęcie trójkąta to to samo, co jedyny przedmiot pozostający do trójkąta w stosunku

bycia jego pojęciem. Pojmując analogicznie zwrot „pojęcie trójboku" naleŜałoby

stwierdzić, Ŝe pojęcie trójboku to to samo, co jedyny przedmiot pozostający do

trójboku w stosunku bycia jego pojęciem. Ale trójkąt, to to samo co trójbok. Jeśli

zaś a jest tym samym co b, to, czymkolwiek byłby stosunek R, jedyny przedmiot

pozostający w stosunku R do a jest tym samym, co jedyny przedmiot pozostający do

b w stosunku R. Zatem jedyny przedmiot pozostający do trójkąta w stosunku bycia

jego pojęciem, czyli pojęcie trójkąta, byłby tym samym, co jedyny przedmiot

pozostający do trójboku w stosunku bycia jego pojęciem, czyli tym samym, co

pojęcie trójboku.

Problemat transcendentalnego idealizmu w s f or muł o wa ni u sema nt yc znym 257

wyróŜniających pewne zdania jako aksjomaty systemu, i wreszcie: reguł, określa-

jących, kiedy jakieś zdanie w rozwaŜanym systemie bezpośrednio wynika z in-

nych zdań (rcsp. z klasy innych zdań). Te trzy czynniki wyznaczające system

dedukcyjny moŜna jednakŜe zredukować do dwóch, mianowicie do reguł ustalających

bogactwo wyraŜeń systemu i do reguł określających bezpośrednie wynikanie. ' MoŜna

to uzyskać na tej drodze, Ŝe się odpowiednio szeroko pojmie stosunek bezpośredniego

wynikania. MoŜna mianowicie — choćby konwencjon aln ie — ustalić, Ŝe przez

aksjomaty rozumie się zdania, które wynikają bezpośrednio z kaŜdej klasy zdań.

Zobaczymy za chwilę, Ŝe za taką konwencją przemawiają poza względami natury

praktycznej równieŜ i inne motywy. Po przyjęciu t aki ej konwencji moŜna wprowadzić

obok reguł stwierdzających o pewnych zdaniach, iŜ wynikają one bezpośrednio z

pewnych określonych klas przesłanek, równieŜ reguły orzekające o pewnych zdaniach,

Ŝe wynikają one bezpośrednio z kaŜdej klasy przesłanek: przez reguły tego ostatniego

rodzaju wskazane j uŜ będą — w myśl przyjętej konwencji —- aksjomaty systemu. Po

t a k i m rozszerzeniu reguł bezpośredniego wynikania moŜna powiedzieć, Ŝe dla

wyznaczenia systemu dedukcyjnego wystarcza podanie reguł ustalających bogactwo

jego wyraŜeń oraz reguł dotyczących bezpośredniego wynikania. MoŜna nawet przyjąć

jako d e f i n i c ję systemu dedukcyjnego definicję następującą: system dedukcyjny jest

to określony system wyraŜeń, dla którego są ustalone związki bezpośredniego

wynikania między zdaniami.

Zdawszy sobie w ten sposób sprawę z istotnych własności systemów deduk-

cyjnych, stanowiących przedmiot badań metalogiki, zajmijmy się teraz istotą języka,

pojętego ja ko system wyraŜeń o ustalonych znaczeniach, który stanowi bezpośredni

przedmiot badań semantycznej teorii poznania. Gdy język pojmujemy w t a ki właśnie

sposób, to do jego jednoznacznego scharakteryzowania potrzeba i wystarcza ustalenie

bogactwa jego wyraŜeń wraz z ustaleniem znaczeń przysługujących wyraŜeniom w

owym języku. OtóŜ zobaczymy, Ŝe ustalając znaczenia wyraŜeń, ustalamy tym samym

zachodzące pomiędzy nimi związki bezpośredniego wynikania.

Aby się o tym przekonać, zdajmy sobie na wstępie sprawę z jednego ze sposobów,

przy pomocy których moŜemy się przekonać o tym, Ŝe ktoś nie uŜywa wyraŜeń danego

języka we właściwych im w tym języku znaczeniach. Zacznijmy od przykładów i

przypuśćmy, Ŝe ktoś wskazując palcem na pewną figurę wypowiada z przekonaniem

zd an ie ,,ta figura jest kwadratem", a równocześnie odrzuca z d an i e „ta figura jest

równoległobokiem prostokątnym równobocznym", i czyni to n i c t ylko z pozoru, ale

na serio i z przekonaniem. CzyŜ stwierdziwszy takie zachowanie się danego osobnika

nie widzielibyśmy w nim nieomylnego dowodu na to, Ŝe osobnik ten nie wiąŜe ze

zdaniami, o które w tym przykładzie chodzi, tych znaczeń, j a k i e im są w języku

polskim właściwe? A weźmy inny jeszcze przykład. Dajmy na to, Ŝe ktoś na serio

uznaje zdanie „Jan jest starszy od Piotra", a równocześnie szczerze, zaprzecza zdaniu

„Piotr jest młodszy od Jana". WszakŜe i w tym wypadku zachowanie się danego

osobnika dowodziłoby nam niezbicie, Ŝe nie uŜył odnośnych zdań w znaczeniach,

które im są właściwe w języku polskim.

Problemat transcendentalnego id ea liz mu w sformułowaniu semantycznym 269

Przykłady takie moŜna by mnoŜyć bez liku. We wszystkich takich przykładach

stwierdzilibyśmy, Ŝe odrzucanie pewnych zdań przy równoczesnym uznawaniu

określonych zdań innych (zdań pewnej określonej klasy) świadczy o tym. Ŝe się z

tymi zdaniami nie wiąŜe tych znaczeń, które im są w danym języku właściwe.

O tym, Ŝe ktoś nie posługuje się zdaniami pewnego języka zgodnie ze znacze-

niami, jakie te zdania w owym języku posiadają, moŜna się takŜe przekonywać w

inny sposób niŜ właśnie opisany. Istnieją mianowicie w języku takie zdania, których

odrzucanie świadczy o naruszeniu właściwego im w tym języku znaczenia i to nie

tylko w tych wypadkach, gdy się równocześnie uznaje pewne określone inne zdania,

lecz zawsze, bez względu na to, jakie by się poza tym zdania uznawało. Tak np. kto

by odrzucał zdanie „trójkąt ma trzy kąty", składałby tym samym dowód, Ŝe nie uŜywa

wyraŜeń zawartych w tym zdaniu w znaczeniach właściwych im w języku polskim i

to bez względu na to, ja k ie inne zdania równocześnie by uznawał. Tak samo gdybym

stwierdził, Ŝe ktoś przeczy zdaniu „kaŜdy człowiek jest człowiekiem", to byłbym

pewny, Ŝe przez te wyrazy nie rozumie tego, co się potocznie w polskim języku przez

nie rozumie, i to bez względu na to, jakie by zdania ów osobnik równocześnie

uznawał.

Z uwag powyŜszych, dotyczących sposobów stwierdzania, Ŝe ktoś n i c wiąŜe z

wyraŜeniami pewnego języka właściwych im w tym języku znaczeń, wynika, Ŝe z

chwilą, gdy ustalone zostaną znaczenia wyraŜeń języka, ustalone teŜ zostają pewne

związki pomiędzy zdaniami, które polegają na tym, Ŝe odrzucanie pewnych zdań, przy

równoczesnym uznawaniu innych, stanowi naruszenie ich znaczenia. OtóŜ owe

związki są właśnie związkami bezpośredniego wynikania pomiędzy zdaniami.

Albowiem powiedzieć, Ŝe z klasy zdań A wynika w języku J bezpośrednio zdanie B,

to tyle właśnie, co stwierdzić, Ŝe odrzucanie zdania B przy równoczesnym uznawaniu

zdań klasy A stanowi pogwałcenie znaczenia, jakie te zdania w języku J posiadają.

Wobec tego wynik poprzednich rozwaŜań moŜemy teŜ wypowiedzieć w tej formie, iŜ

ustalenie znaczeń wyraŜeń pewnego języka pociąga za sobą ustalenie związków

bezpośredniego wynikania pomiędzy jego zdaniami. Związki te są przy tym dwojakie.

Mianowicie: ustalenie znaczeń wyraŜeń języka ustala zarówno, Ŝe pewne zdania

wynikają z pewnych określonych klas przesłanek, j a k teŜ, Ŝe pewne zdania wynikają

bezpośrednio z kaŜdej klasy przesłanek, czyli Ŝe są — w myśl poprzednio przyjętej

konwencji — aksjomatami języka.

Skoro tedy ustalenie znaczeń wyraŜeń języka ustala zarazem związki bez-

pośredniego wynikania pomiędzy jego zdaniami, to język pojęty jako zbiór wyraŜeń o

ustalonych znaczeniach jest teŜ zbiorem wyraŜeń o ustalonych związkach

bezpośredniego wynikania pomiędzy zdaniami. Ale właśnie system dedukcyjny

zdefiniowaliśmy poprzednio jako zbiór wyraŜeń, dla których ustalone są związki

bezpośredniego wynikania pomiędzy zawartymi wśród tych wyraŜeń zdaniami.

Wobec tego moŜemy stwierdzić, iŜ język pojęty jako zbiór wyraŜeń o ustalonych

znaczeniach jest systemem dedukcyjnym. Mówiąc to, nie chcemy

268 Problemat t r a n s c en d en t a ln ego i d ea li zmu w sformułowaniu semantycznym

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: