ZAŚWIATY I KRAINY MITYCZNE@@@

Leksykon

Zaświaty i krainy mityczne

Redakcja

Małgorzata Sacha –Piekło

Wydawnictwo ZNAK

Kraków 1999@@@Projekt okładki Studio nr 11 Piotr Suchodolski

Na okładce

Piekielne budowle, fragment tryptyku Hieronima Boscha Wóz siana

Adiustacja Urszula Horecka

Korekta

Małgorzata Dudkowa

Barbara Gąsiorowska

Opracowanie typograficzne i łamanie Piotr Poniedziałek

Hasła opracowali:

Kazimierz Banek - starożytna Grecja, Rzym, Anatolia

Wiesław Bator - starożytny Egipt, Węgry, ezoteryka

Stanisław Cinal - starożytny Bliski Wschód, judaizm

Henryk Hoffmann - Japonia, gnoza

Bożena Gierek - Celtowie

Kazimiera Mikoś - Germanie, ludy fińskie (Finowie i Maryjczycy), Mezoameryka i Inkowie, Korea

Zbigniew Pasek - chrześcijaństwo

Przemysław Piekarski - dżinizm, hinduizm, judaizm

Elżbieta Przybył - chrześcijaństwo

Małgorzata Sacha-Piekło - bon, buddyzm, hinduizm, ezoteryka

Andrzej Szyjewski - Afryka, Ameryka, Australia,

Elżbieta Wnuk^Row Anna Wójcik - Chiny

Copyright by Wydawnictwo Znak, Kraków 1999

ISBN 83-7006-854-5

Druk i oprawa Łódzkie Zakłady Graficzne@@@

WSTĘP

Zaświaty i krainy mityczne

Przekonanie o istnieniu światów ukrytych przed oczami przeciętne­go człowieka, światów o radykalnie odmiennym statusie, a jednocześnie w jakiś sposób przenikających się ze znaną rzeczywistością jest jedną z cech charakterystycznych religijnej wyobraźni. Jaka jest funkcja tego tak po­wszechnego mitologemu „innego świata"? W różnych religiach różnorako opisuje się ową odmienność czy inność. Zaświaty pojmowane są na ogół jako wszelkie światy lub stany odmienne od tych, które znamy z codzien­nego doświadczenia. Jeżeli wspomina się o jakiejkolwiek lokalizacji, na ogół próbuje się umieszczać owe „inne światy" w przestrzeni wyznaczonej przez konkretny model -> kosmosu. Zdarza się jednak, że niektóre z nich sięgają w dziedzinę -> chaosu - do obszaru i czasów sprzed stworzenia świata- i trwają po katastrofie kosmicznej (-> buddakszetra). Chaos istnie­je nadal na obrzeżach kosmosu, w formie szczątkowej, i wzmaga się przy końcu świata, dezintegrując jego struktury. Niektóre z zaświatów są od­wieczne i wieczne, niezniszczalne (są w stanie przetrwać nawet koniec świata, np. -> Niflheim), podczas gdy inne, które zostały stworzone, mogą ulec zagładzie (-> Asgard).

Odmienność zaświatów przejawia się zatem albo w wyłączeniu ich spod władania czasu (wieczność, np. -> raj), albo w różnym - od ziemskie­go - rytmie upływu czasu (np. w mitologii indyjskiej tzw. lata boskie w ze­stawieniu z „latami ludzkimi"). Niezwykle ciekawym zagadnieniem jest również pojmowanie przestrzeni zaświatów. Wszystkie światy, istniejące w łonie lub na pograniczu kosmosu, traktuje się jako rzeczywistości o kon­kretnych cechach, które da się opisać. Należy przy tym pamiętać, że do ich opisu stosuje się język symboliczny, wraz z charakterystycznymi dla niego

@@@______________________Wstęp_______________________

zasadami (ekwiwalencji, zagęszczania itp.). Ciekawą prawidłowością opi­su owych zaświatów jest położenie nacisku albo na możliwie dokładne określenie topografii, albo funkcji opisywanego obszaru. W pierwszym przypadku narzuca się traktowanie konkretnego zaświata raczej jako pew­nego miejsca bądź obszaru opisywanego na wzór realnego obszaru geogra­ficznego, a wtedy najczęściej określa się go jako mityczną krainę. Zwykle topografia mityczna miesza się w opisie z topografią naturalną; krainy mi­tyczne (czasami określane jako królestwa, miasta, grody, osady) przenikają się w przestrzeni z ich ziemskimi odpowiednikami (-» ziemskie krainy i ob­szary mityczne) bądź umiejscawiane są bezpośrednio na obszarze ziemi (wyspy, rejony górskie, doliny, dorzecza itp.) bez precyzyjnego wskazania konkretnego miejsca („za górami", „daleko na wschodzie"). Jeżeli w opi­sie kładzie się nacisk na funkcjonalny charakter zaświatów, wtedy ich cha­rakterystyka sugeruje pojmowanie ich bardziej jako stan niż miejsce.

Jakkolwiek pojmowane - zaświaty funkcjonują w relacji do konkret­nego modelu kosmosu, a ten ostatni, najogólniej mówiąc, jest uporządko­wanym systemem wszelkich światów. W różnorodnych modelach kosmo­su zwykle, w jakiś sposób, wyróżnione jest centrum („pępek świata", omphalos) stanowiące ośrodek całej struktury wszechświata. Przez centrum prze­chodzą osie orientujące wszechświat w wymiarze wertykalnym i horyzon­talnym (-> oś kosmiczna). W myśleniu symbolicznym, w którym dąży się do budowania maksymalnej liczby analogii, stałą zasadą jest zasada sub­stytucji; stąd w odniesieniu do przestrzeni pojawiają się częste utożsamie­nia, np. północy z dolną częścią kosmosu. Różna natomiast w różnych tra­dycjach religijnych jest waloryzacja przestrzeni. Na ogół „dół" postrzega­ny jest jako złowieszczy (-> dolny świat), ale bywa, że tu umieszczane są krainy o cechach -» raju (-> kraina podziemna, -> kraina podwodna). Ana­logicznie - „góra" czasami ma ambiwalentny charakter (-» Walhalla). Po­szukując symbolu przedstawiającego totalność i organiczną jedność kosmo­su, często przywołuje się obraz kosmicznego jaj a (-» Brahmanda), kosmicz­nego zarodka (-» Rangi, -» Sigi Tolo), praolbrzyma (kosmicznego człowie­ka: -» Adam Kadmon), piętrowej -» góry kosmicznej lub -» drzewa ko­smicznego (czasami jako arbor inversa przedstawianego w pozycji odwrot­nej; dzięki takiemu zabiegowi „korzenie" i źródło kosmosu kojarzone są z subtelnym górnym światem). Góra i drzewo kosmiczne są niezwykle ważnym elementem w topografii zaświatów. Wyznaczają pionową oś ko­smiczną, wzdłuż i wokół której rozpięte są światy. W podstawowych mo­delach kosmosu znajdujemy podział na trzy, siedem bądź dziewięć pięter (-> dolny świat, -» górny świat, -» triloka, -» saptaloka, -»Olmolungring). Pochodne modele posługują się na ogół zwielokrotnieniem tego podziału.

@@@Wstęp

Horyzontalne uporządkowanie przestrzeni wyrażane jest wyróżnieniem czterech stron góry kosmicznej czy drzewa kosmicznego (a także symboli analogicznych: -» oś kosmiczna), kojarzonych z czterema kardynalnymi stronami świata. Niemal każdy szczegół topografii naturalnej ma swój mi­tyczny analogem, odpowiednio niesamowity w swej „zaświatowości" (np. piekielny Las Brzytew, rajskie Drzewo Spełniające Wszelkie Życzenia, Ocean Mleka itp.) Obcość i grozę zaświatów podkreśla często stosowana w opisie zasada odwrotności: np. podziemie jest oświetlane przez podziemne Czarne Słońce (-» Kaksat) lub Słońce „szczerbate" (-> dolny świat), dające efekt wiecznego półmroku.

W opisach błogosławionych krain przeważają obrazy, które podkre­ślają ich trwałość, statyczność oraz panującą tu szczęśliwość i dobrobyt. W przeciwieństwie do tego, w opisach krain waloryzowanych negatywnie znajdujemy obrazy bezmiaru ohydy, nieszczęść, cierpienia, niedostatku i ciąg­łego ruchu. W niektórych tradycjach nawet szczęśliwe rajskie krainy, po­mimo pozoru trwałości, nie są wieczne. Piekielne męki też mają swój ko­niec, a więc -> piekło spełnia tu funkcję podobną do -> czyśćca.

Trwałość i doskonałość oraz zasada niezmienności często wyrażane są poprzez symbol kamienia, a w szczególności - kamieni szlachetnych (-»raj niebiański w różnych tradycjach religijnych); np. -»niebo w Iranie jest kamienne (-> Asman), a niektóre niebiańskie miasta zbudowane są ze szla­chetnych kamieni (-» Jerozolima niebiańska i in.). W wielu tradycjach szcze­gólną wartość przypisywano diamentowi, kryształowi bądź kwarcowi. Te kamienie idealnie symbolizuj ą trwałość i „transparentność" tego co wyso­kie, niedosiężne, niebiańskie (-> górny świat, -» Bullimach). Kryształowa bywa góra kosmiczna (-» Olmolungring), a diament stanowi częsty motyw opisu centralnego miejsca wszystkich światów - miasta i tronu bóstwa (np. „diamentowy pył" pokrywający niebiańskie miasto: -» Siwapura). Central­ne bóstwo zasiada na tronie lub rydwanie, których opis często przywodzi na myśl kosmiczną górę (-» Bullimach, -» czakrawala, -> Merkaba). Tu, podobnie jak w przypadku góry kosmicznej, spod tronu Najwyższej Istoty wypływa Woda Życia (-» Jerozolima niebiańska), często opisywana jako rzeka ciekłego diamentu lub ciekłego kryształu. Czasami Woda Życia znaj­duje się w naczyniu spoczywającym u stóp tronu lub w pobliżu Drzewa Życia, rodzącego cudowne owoce. Napicie się choćby niewielkiej ilości tej cudownej wody daje na zawsze nieśmiertelność, mądrość i przekształca doczesne ciało w „ciało chwalebne" (np. „ciało diamentowe": -> Śripura). Podobną rolę w opisie szczęśliwych krain pełnią metale szlachetne (złoto i srebro), czasami przedstawiane w postaci ciekłej („rzeka płynnego zło­ta": -» Patala), oraz rtęć. Często stanowią one główny składnik magicznych

@@@_____________________Wstęp________________________

napojów (lub napoju nieśmiertelności), dzięki którym możliwa jest podróż w zaświaty. Bywa, że zdobycie takiego napoju jest celem podróży. Podob­ną funkcję spełniają cudowne owoce, np. darzące nieśmiertelnością owoce brzoskwini (-» Kunlun, -» Sondosan).

W krainach waloryzowanych negatywnie te same symbole pełnią odmienną funkcję. Napicie się z wód Źródła Zapomnienia (Lete: -» Hades) powoduje radykalne zerwanie kontaktu ze światem żywych (utrata poprzed­niej tożsamości) i otwiera drogę do krainy zmarłych (czasami taką samą funkcję pełni zjedzenie owocu związanego z tą krainą). Na wody rzek pod­ziemnej krainy śmierci składa się przysięgę (Styks: -» Hades, Leipt: -» Hel), której złamanie pociąga za sobą straszliwe konsekwencje. Przekroczenie licznych zbiorników wód tej krainy jest trudne i niebezpieczne. Rzeki krwi i ropy, cuchnące i trujące (np. Waitarani: -» Jamy królestwo), często też przedstawiane jako wrzące rzeki roztopionego żelaza lub rzeki ognia (np. Pyriflegeton; -> Hades), niosą w sobie zagrożenie całkowitym unicestwie­niem. Podobną funkcję pełnią złowieszcze góry, które - znajdując się w ciąg­łym ruchu - grożą, na podobieństwo żaren, zmiażdżeniem i starciem w pył. Brak światła (mrok) lub szara poświata potęgują strach i niepewność. Opi­sy odnoszące się do krain najbardziej negatywnych, do piekieł, stają się jeszcze bardziej dramatyczne. Kruchość bytu, zagrożenie nicością, a w naj­lepszym przypadku wielokrotną śmiercią i mękami sugestywnie oddawane są w przeróżnych obrazach pożerania, cięcia na kawałki, palenia, gotowa­nia, miażdżenia bądź rozszarpywania. Często też powraca motyw rozpuszczania świadomości indywidualnej, rozpadu na wielość niższych bytów (->piekło w różnych tradycjach). Taka degradacja statusu duszy jest figurą radykalnie odmienną od figury ubóstwionego ciała i świadomości istot prze­bywających w dziedzinach szczęśliwych.

Wyobrażenia życia pozagrobowego są różnorodne. Świat zmarłych może być miejscem/stanem ostatecznego przebywania bądź oczekiwania na dalsze losy. Bywa przedstawiany jako bezbarwna kraina cieni (-» Ha­des, -» Szeol), neutralnie waloryzowana kraina przodków, ale też i jako pełne grozy miejsce sądu, a czasami licznych prób i testów. Opisy, w któ­rych kładzie się nacisk na tymczasowość stanu duszy bezpośrednio po momencie śmierci, sugerują, że mamy do czynienia ze -» światami/stanami przejścia, które są pewnym etapem na drodze do innych światów. Pojawia­jący się motyw oczyszczenia przez cierpienie wiąże się z ideą odpłaty za popełnione uczynki. Spotkanie z władcą krainy śmierci zwykle przedsta­wiane jest za pomocą obrazu sądu nad duszą (-» Amentet, -» Ile Orun, -> Ju Neś(e)r(u), -> Pitriloka). Po zapadnięciu wyroku zmarli odchodzą do prze­znaczonych im dziedzin, gdzie doświadczają owoców swoich uczynków@@@

dokonanych za życia; wkraczają w rajskie bądź piekielne krainy. W wy­obrażeniach np. chrześcijan czy muzułmanów dusza zmarłego udaje się bezpośrednio do piekła, czyśćca lub raju. W tego typu spekulacji pojawia się motyw Sądu Ostatecznego, który odbędzie się dopiero z końcem świa­ta. Towarzyszy mu koncepcja wskrzeszenia zmarłych. Oczekiwanie na przyj­ście bądź powrót Zbawiciela, który odnowi świat (budda Maitreja, Kalkin), a w niektórych tradycjach - wskrzesi umarłych (ostatni z irańskich Saoszjantów, Chrystus) i ostatecznie osądzi ludzi jako zbawionych lub po­tępionych, jest dość powszechne w wielu kręgach kulturowych.

Zaświaty można odwiedzać za życia, czasowo opuszczając obszar znanego, swojskiego świata. Dla udających się w zaświaty stworzono swo­istego rodzaju przewodniki, takie jak egipska Księga umarłych czy tybe­tańska Bar-do fos-grol (-> kraina zmarłych, światy/stany przejścia, -> wą­skie przejście), powstały też pomniejsze literackie opracowania raportów z odwiedzin zaświatów w różnych tradycjach religijnych (np. -> Jamy kró­lestwo, -> raj). Najbardziej krytyczny jest sam moment przechodzenia ze znanego do „tamtego" świata. Symbol wąskiego przejścia wyraża trudność przeprawy, ale przede wszystkim zagrożenie (ruchome góry, tnące ostrza, wąskie mosty, tunele zamieszkane przez mityczne stwory, żelazne wrota, bramy i ich bezwzględni strażnicy).

W tradycjach, w których idea cykliczności odgrywa dużą rolę, życie i śmierć są traktowane jako wzajemnie uzupełniające się elementy tej samej rzeczywistości. Istoty żyjące po zakończeniu cyklu życiowego przechodzą do innych światów, przybierając charakterystyczne dla tych światów formy życia (por. indyjska sansara, kabalistyczna koncepcja gilgul itp.) Czasami zmarli udają się do miejsca będącego swoistym zasobnikiem dusz (-> Huanquan), z którego ponownie mogą powrócić do świata żywych. Czę­sto ta koncepcja wiąże się z ideą regeneracji (-> Po). Przykładem dobowego cyklu aktywności i spoczynku jest nocna wędrówka dusz. Dusza śniącego czasowo udaje się do swego Źródła, aby tam nabrać sił i wrócić odświeżona wraz z przebudzeniem (np. w indyjskiej koncepcji stanów świadomości roz­różnia się pomiędzy snem głębokim, regeneracyjnym i reintegracyjnym, a snem z marzeniami sennymi; nocna wędrówka dusz jest częstym moty­wem w wielu tradycjach religijnych, np. u Indian Ameryki Płn.: -»Dom Mi­tów, u ludów Polinezji: -»Rangi, u australijskich aborygenów, w religiach indyjskich czy w chasydyzmie). Powszechne tabu przekraczania śpiącego człowieka bądź gwałtownego budzenia go jest wyrazem obawy przed ze­rwaniem cienkiej nici łączącej wędrującą duszę ze śpiącym ciałem.

Idea jednokrotnego życia, Sądu Ostatecznego i przeznaczenia ku wiecznemu zbawieniu bądź zatraceniu jest jedną z propozycji eschatolo-@@@_________________________Wstęp_________________________

gicznych. Odmienną w założeniach, wspomnianą powyżej ideę cyklicznych powrotów często uzupełnia koncepcja wyzwolenia spod przymusu krąże­nia w kosmosie. Taki „skok w nieskończoność" (w niektórych tradycjach możliwy już za życia, np. koncepcja dżiwanmukty w myśli indyjskiej) jest tak radykalny, że w ostateczności brakuje języka do jego opisu. Pełne bło­gości wizje raju ustępują miejsca milczeniu, a filozoficzne dyskursy na te­mat osobowego bądź nieosobowego statusu wyzwolonej świadomości tra­cą sens. Intuicja niemożliwości ogarnięcia Najwyższego ludzkim rozumem często odzwierciedla się w podziale górnego świata na sferę niższych i wyż­szych rajów bądź sferę raju niebiańskiego i nieba (jako wyłącznej domeny Bóstwa/bóstw), poza którymi rozciąga się już sfera transcendencji.

Zaświaty nie istnieją całkowicie „poza" światem codzienności. Nie­wielkie zmiany w świadomości mogą spowodować otworzenie się dotych­czas ukrytych wymiarów doświadczenia i wejście w dziedziny zaświatów lub kontakt z ich emisariuszami: duchami, duszami zmarłych lub pozornie „normalnymi" istotami, takimi jak ludzie czy zwierzęta, pod których posta­ciami mogą kryć się inne byty. W przypadku owładnięcia przez duchy, lub w przypadku proroctwa, świadomość istoty żyjącej w świecie doczesnym wykorzystywana jest jako swoisty kanał kontaktu. Wizjonerzy i prorocy, osoby nawiedzone przez ducha często przekazują opisy zaświatów i tajem­niczych krain „po tamtej stronie". Siła mitu zaświatów jest potężna. Moty­wy obecne w starych tradycjach wciąż podlegają nowemu sformułowaniu (np. tradycja ezoteryczna), a uzupełnieniem owego mitu są baśnie, opisy szczęśliwych utopii i rajów na ziemi (-> ziemskie krainy i obszary mitycz­ne), literackie fikcje. W symbolach pełnych grozy bądź błogości sacrum ujawnia swoją istotę, a częścią tej istoty jest święty obszar i jego struktura, która odzwierciedla się, między innymi, w obrazie różnorako pojmowa­nych zaświatów.

* *    *

Znamienną cechą cywilizacji powstałych na obszarze tzw. Wschodu Starożytnego (w ustalonej polskiej terminologii naukowej obejmuje się tą nazwą starożytną Mezopotamię, Iran, Syrię i Palestynę, a także Egipt i Anatolię) jest ciągłość kulturowa, która zaznacza się również w charaktery­stycznych wyobrażeniach dotyczących zaświatów i krain mitycznych.

Sumeryjska cywilizacja stworzyła wyobrażenie -» Dilmun, którego echem jest biblijne opowiadanie o raju w -» Edenie. Sumeryjski świat pod­ziemny -> Kur zwany też Ki-Gal („Wielka Ziemia"), a w mitologii babi-

10@@@______________________Wstęp________________________

lońskiej „ziemią bez powrotu" -> Arallu, znalazł odzwierciedlenie w wy­obrażeniach Hebrajczyków o -» Szeolu i Greków o -> Hadesie. Rzekę tego sumeryjskiego podziemnego świata Babilończycy nazywali Hubur, a prze­woźnikowi, który przez nią przeprawiał zmarłych, nadali wymowne imię Humuttabal - „Szybko Zabierz". Obraz ten musiał przemawiać do wyobraźni Greków, których poetycki opis Hadesu z rzeką Styks i Charonem przewo­żącym dusze przez Jezioro Archeońskie inspirowały być może pieczary z podziemnymi rzekami i jeziorami Anatolii.

Makabryczne porównanie ciała w Arallu do starej szmaty toczonej przez robaki powtarza się też w mitologii kangnejskiego miasta-państwa, Ugarit, gdzie bóg Mot („Śmierć") zjada garściami „istoty ludzkie zżarte gliną", a jego podziemne miasto -> Hamri („Gardziel") jest „domem butwienia", w którym „umarli poznają nicość". W opisie biblijnego Szeolu też pojawia się obraz rozkładu i prochu, ale najczęściej miejsce to porów­nywane bywa do lochu więziennego. Wyjaśnić tu jeszcze należy, że Izra­elitom nie była znana grecka dychotomia ciała i duszy. Do Szeolu szli „zmar­li" albo „cienie". Człowiek był rozumiany jako istota żyjąca, „dusza (ne-fes) żyjąca", którą Bóg uformował z „prochu ziemi" i ożywił swoim „tchnie­...