J.Strzelczyk - Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian.pdf - ebooki nowe 1 - drakomir

Jerzy Strzelczyk

Mity, podania i wierzenia

dawnych Sowian

Wstęp

„Kiedy Bóg Bogów - Światowid ulepił Trzecią z rzeczy Pierwszych, Bułę, rzucił ja w Głąb.

Bogowie Działów, zwani Kaukami albo Alkami - Czarnogłów i Białoboga - zapragnęli natychmiast

ją posiąść. W krótkim przelocie rzecz owa błysnęła im prawdziwym pięknem, a zawsze jedno z

nich pragnęło panować nad tym, co miało drugie, i swego panowania z nikim nie dzielić. Buła

wpadła na samo dno Głębi.

Czarnogłów musiał zanurkować, żeby ją wydobyć. W przeciwnym razie Buła znalazłaby się

we władaniu Białobogi, mającej w mocy Głąb. Nurkował trzykrotnie, nim wreszcie wydobył Bułę-

Bytę na wierzch. Białoboga jednak nie zamierzała rezygnować z nowego nabytku i uczepiła się

skrzącej Buły ze wszech sił. Rozpoczęła się walka.

Kaukowie bili się zajadle, wezwawszy na pomoc Ażdahy, czyli oddane im na służbę Smoki i

Żmijów-Żnuje. Szarpali Bułę w górę i w dół i ciągnęli od wieczności do nieskończoności. Wkrótce

włączyli się także do bitwy Stronporowie, Bogowie Stron i Pór, zwani też Kirami, razem ze swoimi

pomocnikami żar-ptakami Swiatłogońcami..."

I tak dalej i dalej..., 360 stronic formatu większego niż niniejsza książka. Czyż nie wspaniały

to obraz świata „starosłowiańskich boginek i demonów", konkretnie: początek rozdziału „O

narodzeniu Przestworzy i Przedstworzów" (s. 19), z książki, która kilka lat temu ukazała się na

polskim rynku wydawniczym i - sądząc po tytule - wyczerpuje znaczną część tematyki, jaką ma

zamiar objąć autor niniejszego opracowania. Autor: Czesław Białczyński. Tytuł: Stworze i zdusze,

czyli starosłowiańskie boginki i demony. Leksykon . Miejsce i rok wydania: Kraków 1993.

Wydawnictwo: Kraina Księżyca. Książka, w której przedmowie autor dziękuje kilkudziesięciu

osobom, od Adama Bremeńskiego po L. V. Zarubina, za „działalność, dzieła i duchowe wsparcie",

które „umożliwiły powstanie tej pracy"; książka w nocie na obwolucie określona jako

„prekursorska próba nadania kształtu literackiego prasłowiańskim wierzeniom. Porównywalna z

tym, co Tolkien stworzył w Silmarillionie . Oparta na wielu źródłach. Poprzedzona starannymi

badaniami (...) Próba odtworzenia mitów i wierzeń - języka, za pomocą którego nasi przodkowie

opisywali i pojmowali świat. Mitologia mało znana, często niesłusznie lekceważona". Książka,

dodajmy, napisana z wielką pomysłowością i nie bez literackiego wdzięku, rzeczywiście - znowu

wracamy do reklamy z obwoluty - „doskonała lektura dla każdego, kto czasami lubi zerknąć poza

koniec własnego nosa". Tyle tylko, że od początku do końca fikcja literacka, tu i ówdzie

odżywiająca się odległymi, niezobowiązującymi reminiscencjami, refleksami rzeczywistych

świadectw dziejowych i dociekań naukowych. Książka, z czego wobec oczywistego zamysłu

autorskiego nie czynimy jej zarzutu, wolna od jakiegokolwiek związku z dostępną poznaniu

naukowemu rzeczywistością, od jakichkolwiek rygorów postępowania naukowego...

Co zatem z tego, że obraz piękny, może porywający, skoro nieprawdziwy? Co się jednak

dziwić literatowi, skoro w drugim, opasłym tomie wielkiego czterotomowego dzieła historyka

Wilhelma Bogusławskiego, Dzieje Słowiańszczyzny północno-zachodniej do połowy XIII w .,

wydanym w Poznaniu, prawda, że w roku 1889, i uwieńczonym (mam na myśli całość dzieła) na

konkursie zasłużonego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, na stronie 767 możemy

przeczytać taką oto wizję (przytaczam, dla oszczędności miejsca, jedynie fragment): „Kiedy Biały

bóg stworzył świat i zamieszkał w niebie, Czarnemu bogu zechciało się także pozostać w niebie;

stworzył wiec miliony biesów, ażeby mu w walce z Białym bogiem pomagali. Ale Biały bóg,

widząc na co się zanosi, wziął młot duży, kamienny, uderzył mocno o kamień, aż tu wnet

niezliczona ilość światłych duchów przed nim stanęła. Wtedy Biały bóg zawołał najukochańszego

syna swego Peruna, rozkazał mu stanąć na ich czele i walkę rozpocząć. Natychmiast Perun

zagrzmiał straszliwie, ciskał strzały i lał deszcz ognisty. Na próżno biesy usiłowali opierać się.

Deszcz ich smagał boleśnie: krociami spadali na ziemię. Walka trwała zacięta. Nie tylko biesy, ale i

sam Czarny bóg uciekać musiał. Mszcząc się jednak za zniewagę, Czarny bóg w ucieczce zerwał

słońce z miejsca, osadził na włóczni i uciekł na ziemię. Ciemność ogarnęła ziemię (...)" i tak dalej

długo jeszcze w podobnym stylu.

Nie oni pierwsi... Posłuchajmy autora sprzed prawie dziewięciuset lat. “Bóg mył się w łaźni

i spocił się, otarł się wiechciem, i wyrzucił z niebios na ziemię. I spierał się szatan z Bogiem, komu

z wiechcia stworzyć człowieka. I stworzył diabeł człowieka, a Bóg duszę w niego włożył".

Taki zwięzły wykład rzekomo pogańskiego słowiańskiego wierzenia o stworzeniu człowieka

autor najstarszej ruskiej kroniki, Powieści minionych lat , z XII wieku, włożył w usta wołchwom

(czarownikom) pogańskim, spierającym się z chrześcijanami na tematy religijne. A Prokop z

Cezarei, bystry obserwator i wpływowy uczestnik życia politycznego w Bizancjum czasów

Justyniana Wielkiego (VI w.), w taki sposób przedstawił główny rys religii pogańskich Słowian,

którzy od niedawna, ale tak dokuczliwie dawali się we znaki cesarstwu:

„Wierzą, że jeden z bogów, twórca błyskawicy, jest jedynym władcą wszystkiego, i składają

mu w ofierze woły i wszystkie inne zwierzęta ofiarne; nie znają przeznaczenia ani nie sądzą, aby

miało ono jakieś znaczenie dla człowieka, lecz ilekroć śmierć się zbliża - w chorobie lub na wojnie

- przysięgają, że gdy jej unikną, zaraz złożą ofiarę bogu za ocalenie życia; uniknąwszy jej zaś

składają ofiary - jak obiecali - i sądzą, że w zamian kupili ocalenie".

Skromny wiejski pleban i autor znakomitej Kroniki Słowian Helmold z Bozowa w XII w.

nie znał i nie mógł znać dzieła Prokopa z Cezarei, znał za to dobrze Słowian, choćby dlatego, że

zamieszkiwali w znacznej większości jego parafię w Wagrii (obecnie wschodni Holsztyn).

Opisawszy i wymieniwszy różne bóstwa czczone w znanej mu części Słowiańszczyzny połabskiej,

dodał:

„Obok zaś wielokształtnej rzeszy bożków, którymi ożywiają pola i lasy lub przypisują im

smutki i rozkosze, nie przeczą, że wierzą w jednego boga w niebie, rozkazującego pozostałym; ów

najpotężniejszy troszczy się tylko o sprawy niebiańskie, inni zaś - pełniący w posłuszeństwie

przydzielone im zadania - pochodzą z jego krwi i w tym każdy z nich jest znamienitszy, im bliższy

jest owemu bogu bogów".

Nie znał Helmold i nie mógł znać Powieści minionych lat , ale w innym miejscu swej kroniki

napisał:

„Wierzą bowiem (Słowianie), że losem pomyślnym kieruje dobry bóg, wrogim zaś - bóg zły.

Dlatego to owego złego boga nazywają w swoim języku Diabłem, czyli Czernebogiem, to jest

bogiem czarnym".

Gdybyśmy niniejszą książkę chcieli, wzorem innych z tej serii, zatytułować krótko

„Mitologia Słowian", niewiele byśmy mogli wyjść poza dopiero co przytoczone wzmianki

źródłowe. Nie wiemy, czy nasi słowiańscy przodkowie w czasach przed przyjęciem chrześcijaństwa

rozwinęli myślenie mitologiczne w sensie refleksji nad początkami świata (kosmogonia), bogów

(teogonia) i ludów (etnogeneza). Niewiele na to wskazuje. Jeżeli zaś nawet tak było, to niemal nic

nie przetrwało do czasów, gdy mogło zostać utrwalone na piśmie, a zatem także do dziś. Czy

krótkie opowiadanie w najstarszej kronice ruskiej, które przed chwilą przytoczyliśmy, jest odbiciem

kosmogonicznego mitu wschodnich Słowian, czy jedynie jego karykaturą, sporządzoną przez

chrześcijańskiego mnicha-kronikarza pragnącego wyszydzić nienawistny mu świat wierzeń i

wyobrażeń o świecie pogańskich mieszkańców jego kraju, trudno osądzić. Czy pozornie

jednoznaczne i w jakiejś mierze potwierdzające się nawzajem wypowiedzi wschodniorzymskiego

historyka i wagryjskiego proboszcza są w miarę wiernym odbiciem wierzeń ludów słowiańskich

(jeżeli tak, byłoby to ogromnie cenne, jako że oba te świadectwa dzieli ponad sześćset lat, a dotyczą

one dwóch oddalonych od siebie części świata słowiańskiego: grup atakujących w VI wieku

bałkańskie prowincje cesarstwa bizantyjskiego [Prokop] oraz północno-zachodniej peryferii

Słowiańszczyzny [Helmold]), czy też niezamierzonym i niezależnie od siebie dokonanym

zniekształceniem wierzeń Słowian - próbą wtłoczenia ich, zharmonizowania z wiarą chrześcijańską

( interpretatio christiana )? I ten problem jest w nauce historycznej bardzo dyskusyjny.

Co tu mówić o mitologii i kosmogonii, skoro nawet łatwiej na ogół uchwytny świat istot

boskich i półboskich (demonicznych) dawnych Słowian znany jest bardzo słabo i wywołuje

najróżnorodniejsze interpretacje! Uprzedzam: Tylko niewiele z zaciętych nieraz dyskusji

naukowych będziemy mogli w niniejszym słowniku wspomnieć, inaczej groziłoby mu

niebezpieczeństwo przeładowania warstwą interpretacyjną, co stoi w sprzeczności z założeniami i

celami opracowań typu leksykalnego. Musimy i chcemy tego uniknąć. Skoro jednak według

wszelkiego prawdopodobieństwa mitologii słowiańskiej we właściwym słowa tego znaczeniu albo

niemal w ogóle nie było u Słowian, albo - co w praktyce na jedno wychodzi - zatonęła ona

bezpowrotnie w morzu niepamięci, skoro nie potrafimy, bez obawy całkowitego rozejścia się z

podstawą źródłową, przytoczyć ze świata słowiańskiego nic, co można by porównać z

przebogatymi mitologiami antyku i starożytnego Wschodu czy Celtów bądź Germanów, co

właściwie będzie treścią niniejszej książki?

Najogólniej rzecz ujmując: będzie nią „prawdziwa historia Nierzeczywistego", świata

wyobrażeń naszych odległych, słowiańskich przodków o istotach nadprzyrodzonych, przede

wszystkim boskich i demonicznych, następnie - o początkach (najczęściej własnych) ludów i

państw, wreszcie - różne, w sumie niezbyt liczne, postacie innego rodzaju, zjawiska i pojęcia, które

z jako takim prawdopodobieństwem można związać (albo które dawniej, choćby błędnie, wiązano)

z czasami przedchrześcijańskimi.

Najpierw o pierwszej z tych grup. Olimp słowiański znany jest, jak wspomniałem, słabo i w

dodatku nierówno. Słabo, ponieważ w czasach, gdy był on żywy, Słowianie nie znali sztuki pisania,

sami więc nie mogli utrwalić na piśmie obrazu swych wierzeń, obcych natomiast obserwatorów,

których zresztą nie było zbył wielu, wierzenia religijne odległych i barbarzyńskich Słowian niezbyt

interesowały. Jeżeli zaś ten i ów, jak choćby już wspomniany Prokop z Cezarei, zainteresował się

nawet tą intymną sferą wierzeń ludów słowiańskich, możliwości jej poznania i zrozumienia, choćby

z czysto językowych względów, ale także ze względu na barierę cywilizacyjną, były ograniczone.

Sytuacja zaczęła się zmieniać dopiero w X-XI wieku, w miarę postępów chrystianizacji w Europie i

aktywizacji obu głównych ówczesnych mocarstw chrześcijańskich (Bizancjum i Niemcy) na ich

słowiańskim przedpolu. Nie przypadkiem niemal wszystko, co wiemy o pogaństwie słowiańskim,

dotyczy dwóch odległych od siebie regionów Słowiańszczyzny: Rusi, pozostającej w kręgu

politycznych i kościelnych oddziaływań cesarstwa wschodniego, i Słowiańszczyzny połabskiej,

która poczynając od X wieku, stała się obiektem politycznej i kościelnej ekspansji państwa

wschodniofrankijskiego (niemieckiego). Jeszcze pograniczne wobec Połabszczyzny Pomorze

Zachodnie, które na początku XII wieku stało się celem ekspansji Polski i Niemiec, doczekało się -

dzięki żywotopisarzom apostoła Pomorzan św. Ottona z Bambergu - bardzo interesujących relacji

dotyczących odchodzącego w przeszłość pogaństwa, ale Polska, Czechy oraz - co bardziej

zastanawiające ze względu na sąsiedztwo z Bizancjum - cała Słowiańszczyzna południowa

(Bułgarzy, Serbowie, Chorwaci, Słoweńcy), są - jeżeli chodzi o naszą znajomość tamtejszych

wierzeń pogańskich - przysłowiową białą plamą. Co prawda, także odnośnie do tych obszarów

dysponujemy rozmaitymi „relacjami" i „świadectwami", ale są to niemal wyłącznie świadectwa

późne, niewiarygodne, różnej jakości próby zapełnienia owej białej plamy przez erudytów

średniowiecznych, a jeszcze bardziej nowożytnych. Na przykładach Kosmasa z Pragi (ten był

jeszcze stosunkowo wczesny, początek XII w., ale należy do tej grupy świadectw) dla Czech,

niemal współczesnego mu autora zwanego Popem Duklaninem dla Słowian południowych, Jana

Długosza (XV w.) i późniejszych pisarzy dla Polski śledzić możemy tę twórczą działalność,

pozbawioną na ogół realnych podstaw, ale ważną z punktu widzenia kształtowania się wyobrażeń

współczesnych i późniejszych pokoleń o pogaństwie słowiańskim. Jeżeli jednak interesują nas nie

tyle późniejsze domysły i wymysły, lecz rzeczywiste pogańskie wyobrażenia naszych słowiańskich

przodków, musimy sięgnąć do świadectw tych autorów, którzy mogli i chcieli, choćby w sposób

niedoskonały i wyrywkowy, przedstawić je wtedy, kiedy jeszcze istniały, choćby w schyłkowej

fazie, i przybierały formy nowe, również te zapożyczone z zewnątrz (np. z wierzeń

chrześcijańskich). Najważniejsze z tych świadectw, które ciągle będą pojawiać się w hasłach

niniejszego leksykonu, to kroniki Thietmara z Merseburga (pocz. XI w.), Adama z Bremy (II pół.

XI w.), Helmolda z Bozowa (XII w.), żywoty św. Ottona z Bambergu (XII w.), kronika duńska

Saksa Gramatyka (XII w.), anonimowa Saga o potomkach Kanuta ( Knytlinga-saga ) z XIII w., jeżeli

zaś chodzi o Słowiańszczyznę wschodnią - drugi pod względem źródłowym uprzywilejowany

region świata słowiańskiego - na czoło wysuwa się najstarsza kronika (latopis) ruska, zwana

dawniej kroniką Nestora, a obecnie Powieścią minionych lat , oraz trudne do omówienia w tak

lapidarny sposób, jak to jest możliwe w niniejszym wstępie, źródła innego rodzaju (tłumaczenia z

języka greckiego, kazania, apokryfy, glosy). W dalszej części tych uwag wstępnych (s. 16 nn.)

przedstawię krótko tych i innych autorów i dzieła, na których w decydującej mierze oparta jest

niniejsza książka.

Obok bogów i bogiń słowiańskich, wokół których może i trwają nie kończące się dyskusje

uczonych, ale których autentyczność (to znaczy kwestia, czy rzeczywiście byli czczeni przez

Słowian) oraz identyczność (to znaczy, czy w danym przypadku chodzi o różne bóstwa czy o różne

imiona jednego) nie budzą zasadniczych wątpliwości, znalazły się w słowniku postacie bez

wątpienia nieautentyczne, zaliczone do rzędu bóstw najprawdopodobniej przez nieporozumienie

bądź ignorancję (jak zapewne tzw. bóstwa Długoszowe, ruski Usład, połabski Pripegala) albo -

niekiedy trudno się przed takim wrażeniem uchronić! - w niezupełnie czystej wierze, jako

świadoma mistyfikacja (Flins, Krodo, Püsterich, Pogwizd i tylu innych). Któż zresztą potrafi dziś

rozszyfrować intencje i prześwietlić sumienia dawnych i nowszych autorów? Któż potrafi dociec

krętych dróg ówczesnej uczoności, której nie wolno oceniać na podstawie kryteriów nam

współczesnych, tak niby oczywistych, ale nie odpowiadających średniowiecznej czy

wczesnonowożytnej teorii i praktyce?

Osobnym problemem, prawdziwą pułapką dla autorów podobnych opracowań jak niniejsze,

jest świat istot półboskich, demonów. Ważne, wręcz nieodzowne w światopoglądzie pogańskim, nie

zostały, w przeciwieństwie do bogów „właściwych", „wyższego rzędu", wyparte od razu przez

chrześcijaństwo, trwały przez wieki, przyjmując wpływy chrześcijaństwa, ale i same na nie

oddziałując, zachowując w różnych regionach świata słowiańskiego zadziwiającą, obserwowaną

przez etnografów XIX i XX wieku żywotność. Ignorowane na ogół przez autorów źródeł (przez

kilka wieków byli nimi przecież niemal wyłącznie duchowni chrześcijańscy!), znane są z

wyrywkowych i tendencyjnych przekazów późnośredniowiecznych, przede wszystkim zaś z relacji

zbieranych z ust ludu przez ludoznawców XIX i XX w. Nic dziwnego, że po pierwsze - pole do

dyskusji nad genezą poszczególnych wierzeń tego rodzaju jest ciągle otwarte i występują w nauce

najróżnorodniejsze teorie, po wtóre zaś - że mamy do czynienia z materią bardzo „amorficzną",

trudną do jednoznacznego określenia i opisania. Nie ma mowy, żeby w nielicznych hasłach

słownika zawrzeć cały świat demonologii słowiańskiej, a nawet, by wybrane hasła w sposób

„niewątpliwy" przedstawiały dane postacie czy ich grupy. Trzeba było zatem dokonać wyboru i nie

cofać się przed koniecznymi rozstrzygnięciami, nie pozbawionymi (jakżeby inaczej?) piętna

subiektywizmu. Główne grupy istot demonicznych, jeśli tylko występują w świetle dostępnych

materiałów (z niezastąpionym wielkim dziełem Kazimierza Moszyńskiego na czele) w dostatecznie

wyrazistej i uchwytnej postaci, znalazły jednak, jak mniemam, miejsce w słowniku.

Co do drugiej grupy: Włączamy w zakres słownika postacie, które tradycja związała z

kształtowaniem się ludów i państw słowiańskich. Kryterium doboru postaci nie da się zupełnie

jasno określić. Nie oświetlają one, podobnie jak bogowie i demony, całej Słowiańszczyzny

równomiernie, ale to już wina samej tradycji, która w pewnych regionach świata słowiańskiego

rozwinęła się, z niezupełnie jasnych dla nas powodów, żywiej i bujniej, w innych natomiast słabiej

bądź w ogóle. Niektóre z omówionych postaci, jak Czech (Bohemus), Lubosza i Przemysł dla

Czech, Lech, Krak, Wanda, Popiel, Piast dla Polski, Kij oraz jego rodzeństwo i Ruryk dla Rusi, to

postacie szeroko znane od wieków, które znalazły drogę do świadomości historycznej swych

narodów, inne pozostały własnością pomysłowych erudytów, próbujących - dla większej chwały

swego narodu czy państwa -„uzupełnić", wzbogacić, uszlachetnić jego dzieje poprzez związanie ich

z dziejami innych, bardziej znanych i starożytnych krajów, zwłaszcza (jak u nas mistrz Wincenty

Kadłubek) starożytnych Grecji i Rzymu, lub (jak u nas franciszkanin Dzierzwa) z dziejami Starego

Testamentu. Nie zawsze wiadomo, dlaczego jedne postacie od razu cieszyły się popularnością i

mało kto wątpił w ich historyczność, innym zaś nie udało się to, pozostały własnością ich twórców.

Nie wyłączyliśmy postaci tego rodzaju, jak np. biblijnego Wandala, który ponoć miał być

protoplastą Polaków, Deombrotusa, wymyślonego przez Filipa Kallimacha pod koniec XV w., czy

rzekomych gockich protoplastów Słowian południowych, którzy zabłądzili na karty latopisu Popa

Duklanina. Uwzględniliśmy nie tylko Lestków (Leszków) polskich, wprowadzonych do tradycji

przez Kadłubka, a później (także w XVI w.) jeszcze bardziej rozmnożonych, lecz także dwudziestu

synów jednego z nich, Lestka III, którzy mieli władać wielkimi obszarami Słowiańszczyzny, także

zachodniej. Znaleźli się władcy czeskiej listy dynastycznej przekazanej przez Kosmasa z Pragi, nie

odmówiono miejsca wielu władcom południowosłowiańskim, zawdzięczającym swe istnienie po

większej części (w niektórych, zwłaszcza młodszych chronologicznie przypadkach, niewykluczone

są pewne nawiązania do władców historycznych) inwencji Popa Duklanina.

Pytanie o historyczność tych postaci nie jest z naszego punktu widzenia istotne i dlatego

tylko w niektórych, indywidualnie uzasadnionych przypadkach będziemy do tej kwestii

nawiązywać, w pełni świadomi, że przyjdzie nam jedynie ją poruszyć, zasygnalizować. W gruncie

rzeczy interesuje nas nie historyczność danej postaci, to, czy ona w ogóle istniała, lecz jej obraz,

geneza (zarówno „literacka", jak również ideowa), przemiany i funkcja czy funkcje spełniane w

świecie zbiorowej wyobraźni współczesnych i potomnych. Więcej, „historyczność" postaci wyłącza

ją właściwie ze słownika: nie uwzględniliśmy już Mieszka I i Bolesława Chrobrego, Wacława I

czeskiego, późniejszych od Ruryka władców ruskich, podobnie jak władców i przywódców innych

państw słowiańskich, choć była to nieraz decyzja niełatwa, gdyż w wielu wypadkach także w tych

postaciach element legendarny zaznaczył się zupełnie wyraźnie (np. ślepota naszego Mieszka I w

pierwszych siedmiu latach życia, żelazne słupy graniczne w Sali i cios Szczerbca w dłoni

Bolesława Chrobrego na bramie kijowskiej), niekiedy splótł z historią „realną" w węzeł trudny do

rozplatania, ale mimo wszystko odgrywa już rolę podrzędną. Nieco upraszczając zagadnienie,

można by powiedzieć, że słownik obejmuje postacie Słowiańszczyzny przedchrześcijańskiej

(prawda, że są przypadki graniczne), ale za to bez względu nie tylko na ich „historyczność" (o tym

była już mowa), lecz także na czas powstania czy ujawnienia na kartach kronik i innych źródeł.

Dlatego mogli się w nim znaleźć i znaleźli na przykład Mikiel, czyli Niklot obodrzycki (postać

historyczna, panująca w XII w. nad pogańskimi Obodrzycami, ale „zauważona" przez autora czy

interpolatora Kroniki wielkopolskiej w XIV wieku w kontekście częściowo legendarnym) i Wisław

z Wiślicy, postać według wszelkiego prawdopodobieństwa fikcyjna, zanotowana w tejże kronice,

ale w kontekście dawnych polskich czasów pogańskich.

Wreszcie trzecia, najmniej spójna wewnętrznie i najmniej kompletna w sensie rzeczowym

grupa: inne, niekoniecznie dynastyczne postacie z pogańskich dziejów Słowian. Tutaj znaleźli się

m.in. zdradziecki During i dzielne „Amazonki" czeskiej Wlasty, Walter i Helgunda Kroniki

J.Strzelczyk - Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: