de Lazari, Andrzej - Pozytywista Putin (2004).pdf - Politologia; Polityka - OpenAccess

PRZEGL � D POLITYCZNY 66 2004

ROSJA rz¡dzona jest po raz pierwszy od niemal stu lat

sensownie, ze zdumiewaj¡c¡ (jak na Rosj¦) racjonaln¡ kon-

sekwencj¡. I to przez człowieka, który na pierwszy rzut oka

wydaje si¦ by¢ daleki jej kulturowym stereotypom, a mimo to

uzyskuje zdecydowane poparcie wyborców.

Rosja jest takim dziwnym krajem, który nie dopracował

si¦ pozytywnego bohatera literackiego do zaakceptowania dla

wi¦kszo±ci jej mieszka«ców (z rozmysłem unikam słowa „oby-

watele”, gdy» społecze«stwa obywatelskiego jeszcze tam nie

ma). Prze±led¹my XIX wiek.

Najpierw był romantyczny „zb¦dny człowiek” – Oniegin,

Pieczorin, Rudin itp. – pozytywny dla Hercena i Polaków, ro-

zumiej¡cych problem „emigracji wewn¦trznej” i z aprobat¡

odnosz¡cych si¦ do romantyzmu. W Rosji romantyzm zawsze

podejrzewany był o „oderwanie od rzeczywisto±ci” (gdy nazy-

wam Dostojewskiego romantykiem – Rosjanie obra»aj¡ si¦),

wi¦c „zb¦dny człowiek”, po artykule Dobrolubowa Czym jest

obłomowszczyzna, stał si¦ w Rosji symbolem niemo»no±ci

działania – Obłomowem (bohater powie±ci Gonczarowa), le-

niem, trwoni¡cym »ycie na tapczanie. Rosjanie nie zaakcepto-

wali jednak równie» przeciwie«stwa Obłomowa – rosyjskiego

Wokulskiego w niemieckim przebraniu – pozytywisty Andrieja

Stolza (z tej samej powie±ci Gonczarowa). Był dla nich zbyt

dumny, wyniosły, czyli nie-rosyjski.

Po drodze pojawił si¦ „mały człowiek” (Baszmaczkin

z Płaszcza Gogola, Diewuszkin z Biednych ludzi Dostojew-

skiego itp.), ale nad nim mo»na było tylko płaka¢. Nie zaak-

ceptowali Rosjanie i swojego Judyma – Eugeniusza Bazarowa

z Ojców i dzieci. Uto»samili go z nihilizmem. Mało zwolenni-

ków znalazł te» inny turgieniewowski bohater – rosyjski Jan

Bohatyrowicz w osobie Fiodora Ławrieckiego ze Szlacheckie-

go gniazda. Prawdziwie pi¦kn¡ posta¢ postanowił stworzy¢

Andrzej de Lazari

POZYTYWISTA PUTIN

Andrzej de Lazari – historyk idei i rosyjskiej my±li ﬁlozoﬁcznej XIX

i XX wieku; profesor Uniwersytetu Łódzkiego. Pod jego redakcj¡

ukazał si¦ leksykon „Idee w Rosji”, t. I–IV (1999 – 2001).

Dostojewski w Idiocie. Kto jednak z Rosjan chciałby na±la-

dowa¢ Lwa i do tego Myszkina? Schizofrenia (przy całym sza-

cunku dla Dostojewskiego i jego bohatera!). Czym dalej – tym

trudniej o „prawdziwie pi¦kn¡ posta¢”, która mogłaby sta¢ si¦

wzorcem do na±ladowania dla wi¦kszo±ci społecze«stwa.

Agnieszka Magdziak-Miszewska we wst¦pie do zredago-

wanej przez siebie ksi¡»ki Polacy i Rosjanie. 100 kluczowych

poj¦¢ (Warszawa 2002) pisze: Identyﬁkuj¡ si¦ zatem Rosja-

nie, w gł¦bokim przekonaniu Polaków, z czym± z polskiego

punktu widzenia najgorszym – z pa«stwem, które jest od-

powiedzialne za wi¦kszo±¢ kl¦sk i nieszcz¦±¢, które dotkn¦ły

Polsk¦ w ostatnich dwu stuleciach. Nie potraﬁ¦ okre±li¢, co

jest „w gł¦bokim przekonaniu Polaków”, jednak studiuj¡c li-

138

BOP s. c., tel. 553 46 59 PP 66 2004 [21] 16 XII 2004 r.

teratur¦ i histori¦ rosyjsk¡ sam nabrałem przekonania, »e Ro-

sjanie »yj¡ w schizofrenii, gdy» ani literatura, ani „»ywe »ycie”

nie dały im w ci¡gu ostatnich dwu stuleci ani jednego pro-

pa«stwowego bohatera pozytywnego, który odniósłby sukces

w »yciu dzi¦ki własnej pracy i który stałby si¦ dla nich wzor-

cem post¦powania (Bołko«scy umierali zbyt młodo i dalej ak-

cja toczyła si¦ bez nich). Bohater pozytywny musiał by¢ wr¦cz

antypa«stwowy, gdy» to pa«stwo przede wszystkim go zniewa-

lało. Nie przypadkowo teoretykami anarchizmu byli Rosjanie –

Bakunin, Kropotkin, Lew Tołstoj. Rosjanie mojego pokolenia

w szkole odczytywali dziewi¦tnastowieczn¡ literatur¦ rosyjsk¡

jako drog¦ do pojawienia si¦ rewolucjonisty Pawła Własowa

z Matki Gorkiego. Pomin¦ milczeniem propa«stwowo±¢ li-

teratury radzieckiej, gdy» prowadziła ona do jeszcze wi¦kszej

schizofrenii 1 , ni» literatura dziewi¦tnastowieczna i nikt z „mo-

jego ±rodowiska” nie b¦dzie szukał w niej wzorca do na±la-

dowania. Nie ma wi¦c w Rosji propa«stwowej wielkiej litera-

tury, mimo »e Rosjanie szli do boju za Boga, Cara i Ojczyzn¦

(Polacy – za Boga, Honor i Ojczyzn¦) i do niedawna jedn¡

z bol¡czek Rosji był brak patriotyzmu pa«stwowego w±ród jej

inteligencji. Zwrócił na to uwag¦ m.in. Aleksander Soł»enicyn

w Rosji w zapa±ci.

I oto pojawia si¦ w Rosji prezydent-„bohater”, ciesz¡cy

si¦ bardzo wysokim i wci¡» niesłabn¡cym poparciem społecz-

nym. Nie jest podobny do »adnej z pozytywnych rosyjskich

postaci literackich. Mało tego – niektórzy analitycy mówi¡

o nim jako o „rosyjskim Stolzu” 2 , który zaj¡ł na Kremlu miej-

sce Obłomowa-Jelcyna, Ale wspomniany Stolz jest dla Rosjan

„obcy”, to przecie» dumny, wyniosły Niemiec. Czy»by wi¦c

zmieniała si¦ „mentalno±¢ rosyjska”?

W 2002 roku swoje „Or¦dzie” do obu izb parlamentu

Putin zako«czył my±l¡ niezwykł¡ dla „mentalno±ci rosyjskiej”

i zupełnie nie rozumiem dlaczego analitycy nie zwrócili na

ni¡ uwagi. Powiedział mianowicie, »e nale»y z Rosji uczyni¢

taki kraj, w którym ludzie b¦d¡ mogli bez ogranicze« i stra-

chu zarabia¢ dla siebie i swoich dzieci. Do tej pory Rosjanin

pracował na chwał¦ cara, ojczyzny, komunizmu, przyszłych

pokole«, a tu naraz ma pracowa¢ i zarabia¢ po prostu dla sie-

bie i swoich dzieci. Egoizm!? Do tej pory Rosjanie tradycyjnie

przypisywali egoizm kulturze Zachodu i odrzucaj¡c egoistycz-

ne, „zachodnie” Ja przeciwstawiali mu My-prawosławie, My-

-wspólnot¦ gminn¡, My-naród (rosyjski, sowiecki), My-klas¦,

My-imperium. W my±li rusoﬁlskiej jednostka to pycha, ego-

izm, zagubienie w ±wiecie, bezradno±¢; kolektyw natomiast

(obszczina, sobornost’, naród, klasa, imperium) to siła i pra-

wo±¢. Prawda, niedost¦pna my±leniu jednostek, dost¦pna

jest jedynie zbiorowo±ci jednostek powi¡zanych miło±ci¡ –

twierdził teoretyk słowianoﬁlstwa (= rusoﬁlstwa) Aleksy Cho-

miakow. Kultura rosyjska to »ycie w kolektywie, kultura za-

chodnia to cywilizacja i egoizm jednostek. Wywy»szenie ko-

lektywnego My musiało doprowadzi¢ do totalitaryzmu oraz

do powołania „wrogów narodu”, do braku tolerancji. Tota-

litaryzm domagał si¦ My – monolitu bez jakiejkolwiek dyfe-

rencjacji. I w dzisiejszej ±wiadomo±ci rosyjskiej bardzo cz¦sto

przewag¦ nad jednostk¡-obywatelem zyskuje podmiot kolek-

tywny 3 . Tak Rosjanie byli i s¡ wychowywani. A tu naraz ich

prezydent mówi – zarabiajcie dla siebie, budujcie swój dom.

B¦dziecie bogaci – to i kraj b¦dzie bogaty. Tak mo»e mówi¢

tylko rosyjski okcydentalista.

Hasło wyborcze Putina – „Dyktatura prawa” – zaskoczy-

ło i niejednego przestraszyło. Wi¦kszo±¢ komentatorów wy-

obraziła sobie przyszł¡ „dyktatur¦” i zapomniała o „prawie”.

W imi¦ demokracji obalono przecie» „dyktatur¦ proletaria-

tu” i obawiano si¦ nowego samowładcy, tym bardziej w oso-

bie byłego pracownika KGB. A warto sobie u±wiadomi¢, »e

w „mentalno±ci rosyjskiej” nigdy nie było tradycji poszano-

wania prawa! Tradycj¡ stało si¦ natomiast traktowanie prawa

jako racjonalistycznego wymysłu odziedziczonego przez Za-

chód po antycznym Rzymie. Zachód to Rozum i Prawo – Ro-

sja to Wiara i Łaska. Takie przeciwstawienie prawdy i prawa

„zewn¦trznego” prawdzie i prawu „wewn¦trznemu” pokutuje

w ±wiadomo±ci Rosjan do dnia dzisiejszego. Po stronie prawa

„zewn¦trznego” opowiadali si¦ okcydentali±ci w imi¦ praw

obywatelskich; wszyscy my±liciele „słowianoﬁlizuj¡cy” prze-

ciwstawiali prawu moralno±¢. Prawo moralne zawsze musi

sta¢ ponad prawem stanowionym – mówi dzisiaj Soł»enicyn

i wielu innych głosicieli idei szczególnej drogi rozwoju Rosji.

W oparciu o prawo moralne mo»na jednak zbudowa¢ tylko

pa«stwo teokratyczne i wielu rosyjskich „patriotów” chciałoby

takiego pa«stwa.

Hasło wyborcze Putina wpisuje go wi¦c jednoznacznie

w tradycj¦ rosyjskiego okcydentalizmu, gdy» marzy mu si¦

oczywi±cie „dyktatura” prawa stanowionego, nie za± moralne-

go. Dyktat moralny mo»e prowadzi¢ do samowładztwa i pod-

porz¡dkowania wszystkiego własnemu pojmowaniu ±wiata.

Dyktat prawa stanowionego porz¡dkuje sfer¦ polityki, ekono-

mii i »ycia społecznego. Putin przyst¡pił do takiego porz¡dko-

wania. Rozpocz¡ł od oligarchów, „nasyłaj¡c” na nich komisje

skarbowe. I nikt nie mo»e mu zarzuci¢, »e działa wbrew pra-

wu – dlatego oskar»a si¦ go ogólnikowo o „łamanie swobód

obywatelskich”. Je±li Putin próbuje co± złama¢ – to samowo-

l¦ nomenklatury, biurokracji i maﬁjnego biznesu. Na przekór

dziewi¦tnastowiecznej i „dysydencko-demokratycznej” trady-

cji osłabiania pa«stwa w imi¦ wolno±ci „małego człowieka”,

Putin mówił: Im silniejsze pa«stwo, tym bardziej wolna jed-

nostka. W demokracji wasze i moje prawa s¡ ograniczone

jedynie takimi samymi prawami innych ludzi. W oparciu

o uznanie tej prostej zasady budowane jest prawo, którym

kierowa¢ powinni si¦ wszyscy – od przedstawiciela władzy

do zwykłego obywatela. Demokracja – to dyktatura prawa,

a nie ludzi na stanowiskach, którzy s¡ zobowi¡zani tego

prawa broni¢.

My±li te Putin rozwin¡ł w „Or¦dziu do Zgromadzenia Fe-

deralnego”, podsumowuj¡c swoje roczne rz¡dy. Było to pierw-

1 Zob. J. E. Alieszyna, A. S. Wołowicz, P. B. Snie»niewskij, „Zierkała

i otra»ienija: dwojnoj zachwat”, http://www.ﬂogiston.df.ru/projects/

articles/mirrors.shtml

2 Zob. m.in. Andrej Piontkowskij, „Sztolc w Kremlie. Prezident

otorwałsja ot nastrojennij elity”, „Obszczaja gazieta” 2001, No 48

(22 listopada).

3 Zob. A. de Lazari, „ Ja, my, oni”, „Idee w Rosji. Leksykon rosyjsko-

-polsko-angielski”, t. 2., Łód¹ 1999, s. 466.

139

BOP s. c., tel. 553 46 59 PP 66 2004 [21] 16 XII 2004 r.

POZYTYWISTA PUTIN

sze przesłanie rosyjskiego przywódcy od czasów Piotra Stoły-

pina, w którym na pierwsze miejsce wysuni¦te zostały pro-

blemy jurystyczne przy niemal zupełnym braku krasomów-

stwa ideologicznego. Takim „technokratycznym” j¦zykiem »a-

den przywódca rosyjski jeszcze nie przemawiał. To samo po-

wtórzyło si¦ po kolejnych „Or¦dziach”.

Racj¦ ma Andrzej Walicki, gdy pisze, »e jedyn¡ szans¡

efektywnej modernizacji Rosji była polityka Stołypina, brutal-

nie zamordowanego przez terroryst¦ w 1911 r. I cieszy¢ si¦

nale»y, »e Putin ±wiadomie nawi¡zuje do spu±cizny tego poli-

tyka oraz do klasyków konserwatywnego liberalizmu – Borysa

Cziczerina i Piotra Struvego 4 .

Teraz musz¦ wspomnie¢ o 11 wrze±nia i jego nast¦p-

stwach w polityce rosyjskiej. Tu dopiero Putin zaskoczył

wszystkich i na Zachodzie, i u siebie w domu. Mało, »e na-

tychmiast zadzwonił z kondolencjami do Busha, to na doda-

tek odwołał ju» rozpocz¦te manewry, by Amerykanie mogli

si¦ skupi¢ na jednym problemie wojskowym, otworzył rosyj-

sk¡ przestrze« powietrzn¡ dla lotów do Afganistanu, zezwolił

swojej bezpiece na współprac¦ ze słu»bami zachodnimi, za-

mkn¡ł bazy wojskowe na Kubie i w Wietnamie, nie sprzeciwił

si¦ udost¦pnieniu lotnisk Amerykanom w byłych republikach

radzieckich na granicy z Afganistanem, obiecał Zachodowi do-

datkowe dostawy ropy i gazu (gdyby Arabowie wprowadzi-

li ograniczenia) oraz szczepionk¦ przeciwko w¡glikowi. Czy

mógł zrobi¢ jeszcze co± wi¦cej? A przecie» dobrze wiedział,

»e Zachód, a szczególnie Ameryka, wpisany jest w rosyjskie

„zaprogramowanie kulturowe” jako wróg. Decyzje Putina mu-

siały by¢ postrzegane przez rosyjskich nacjonalistów i komuni-

stów jako zdrada interesów narodowych. Na szcz¦±cie „masy

społeczne” s¡ mało „partyjne” i mimo zdziwienia nie odebrały

swego poparcia Putinowi.

W swych kolejnych „Or¦dziach” Putin skupił si¦ na pro-

blemach zmierzaj¡cych do stworzenia ram prawnych ±wiado-

mo±ci obywatelskiej (a nie narodowej lub klasowej, jak by-

ło do tej pory). St¡d podkre±lenie post¦pu w rozwoju in-

frastruktury rynku poprzez wzmocnienie gwarancji prawnych

dla obrony praw jednostki, własno±ci prywatnej, wprowadze-

nie m.in. Kodeksu Pracy i Kodeksu o Ziemi, uzupełnienie Ko-

deksu Cywilnego o rozdział o prawie spadkowym, uczulenie

na nieefektywn¡ prac¦ biurokracji pa«stwowej i konieczno±¢

jej zreformowania. St¡d te» obecno±¢ sformułowa« mówi¡-

cych o humanizacji post¦powania karnego. Wobec drobnych

przest¦pstw stosuje si¦ te same sankcje co i wobec prze-

st¦pstw ci¦»kich. Przest¦pczo±¢ przez to nie maleje, a pods¡d-

ni staj¡ si¦ bardziej okrutni. Nie stworzono do tej pory pod-

staw prawnych dla ubezpiecze« społecznych. System prawny

pa«stwa wci¡» jest na etapie kształtowania si¦. Przyjmowane

s¡ nowe ustawy i akty prawne, niestety niejednokrotnie prze-

cz¡ce sobie nawzajem. Bywa tak»e, i» przyj¦te akty prawne

nie s¡ w ogóle realizowane; prawodawstwo regionalne zapo-

mina o Prawie Federalnym itd. Mówi¡c krótko: nale»y zako«-

czy¢ współzawodnictwo pomi¦dzy społecze«stwem i władz¡,

polegaj¡ce na tym, »e władza tworzy prawo, natomiast społe-

cze«stwo sposoby jego omijania – mówi Putin.

„›ywa demokracja” udaje si¦ w kraju zbiorowego do-

brobytu, z wysok¡ jako±ci¡ prawa i rozwi¡za« instytucjonal-

nych. Urzeczywistnia si¦ ono, gdy u podstaw działa« gos-

podarczych i legalnego porz¡dku pa«stwa stoj¡ nawyki lu-

dzi, ich obywatelskie „zaprogramowanie”. ›aden z wymienio-

nych czynników wci¡» jeszcze nie jest obecny w Rosji i Putin

zdaje sobie z tego spraw¦. W Rosji wci¡» brak ugruntowa-

nej ±wiadomo±ci prawa i konieczno±ci jego przestrzegania.

Prawo pozostaje abstrakcj¡ pozbawion¡ istotnego znaczenia.

Przecie» »aden „post¦powy” my±liciel rosyjski nie zawracał so-

bie głowy problemami praworz¡dno±ci, konstytucjonalizmu,

etc. Warto±¢ prawa dostrzegała jedynie garstka okcydentali-

stów. „Duch prawa” postrzegany był jako charakterystyczny

dla Zachodu, kapitalizmu i krytykowany w imi¦ samodzier»a-

wia i wolno±ci, w imi¦ Chrystusa i Marksa, w imi¦ wy»szych

warto±ci duchowych i w imi¦ „sprawiedliwo±ci społecznej”.

I naraz Putin mówi Rosjanom o jednostce, »e to od niej na-

le»y budowa¢ silne pa«stwo: Jeste±my bogatym krajem bied-

nych ludzi. Teraz dodaje do tego: Bieda, cho¢ nieco odst¡-

piła, wci¡» jeszcze m¦czy 40 milionów naszych obywateli.

I jednocze±nie cieszy si¦, »e pojawiaj¡ si¦ w Rosji ludzie, któ-

rzy zaczynaj¡ tworzy¢ długoterminowe plany osobiste. Za ta-

kie „plany osobiste” i zapominanie o kolektywie w młodo±ci

byłby pewnie leczony w jakiej± „psychuszce” lub budowałby

jak¡± socjalistyczn¡ „strojk¦”.

Analitycy uparcie nie zwracaj¡ uwagi na to, co mnie naj-

bardziej fascynuje w Putinie i w czym widz¦ szans¦ Rosji – na

tworzenie „dyktatury prawa” oraz ±wiadomej swych praw jed-

nostki. Moim zdaniem, Putin rozpocz¡ł wreszcie prac¦ u pod-

staw, by zatrzyma¢ i rozbi¢ na odpowiedzialne godne Ja gru-

d¦ rosyjskiego totalitarnego My. Czy mu si¦ to uda? – Jestem

sceptyczny. Mentalno±¢ kształtuje si¦ przez pokolenia. Jeszcze

nigdy okcydentalizm nie uzyskał przewagi w rosyjskim my±le-

niu. Teraz paradoksem jest fakt, »e „Niemiec” Putin ma wci¡»

wysokie poparcie w społecze«stwie, dla którego Zachód po-

zostaje wrogiem.

Wydarzenia w moskiewskim teatrze na Dubrowce tylko

umocniły poparcie dla Putina – i w Rosji, i na ±wiecie, ale nie

w polskich mediach. Rozzło±ciła mnie rozmowa dziennikarki

TVN, prowadz¡cej 26 pa¹dziernika 2002 wieczorne „Fakty”,

z moskiewskim korespondentem. Usłyszałem wtedy, »e Putin

boi si¦ opinii publicznej i dlatego nie wyst¡pi z or¦dziem do

narodu, gdy tymczasem 20 minut wcze±niej on owe or¦dzie

ju» wygłosił.

Czas ju» zaakceptowa¢ Putina równie» w Polsce, nie tylko

na szczeblu dyplomatycznym, lecz równie» medialnym. Je±li

on nie wyci¡gnie Rosji „z zapa±ci”, to kto to zrobi? Putinow-

skie, utylitarystyczne postrzeganie ±wiata dostrzegł ostatnio

Adam Michnik twierdz¡c, »e „lepszy Putin ni» Rasputin”, ale

nie w swojej jednoznacznie antyrosyjskiej (= antyimperialnej)

Gazecie Wyborczej, a w wywiadzie dla moskiewskiej Nowoj

gaziety: Gdybym mieszkał w Moskwie powiedziałbym, »e

Rosja wraca do swej totalitarnej przeszło±ci. Ale mieszkam

w Warszawie i wiem: Putin nie jest demokrat¡, ale i Rosjanie

nie s¡ jeszcze gotowi do prawdziwej demokracji.

4 Zob. Andrzej Walicki, „Rosja Putina a polityka polska”, „Prze-

gl¡d” 2004, nr 9.

139

BOP s. c., tel. 553 46 59 PP 66 2004 [21] 16 XII 2004 r.

de Lazari, Andrzej - Pozytywista Putin (2004).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: