Maciej St. Zięba, Agnostycyzm.pdf

(78 KB) Pobierz
Powszechna Encyklopedia Filozofii (wersja dla WWW)
• Agnostycyzmzakresowy
• Agnostycyzmpsychologiczny
• Agnostycyzmwywołanysceptycyzmem
• Agnostycyzmkrytyczny
• Agnostycyzmwfilozofiiindyjskiej
– A.epistemologiczny
– A.metafizyczny
– A.teologiczny
AGNOSTYCYZM (gr.   gnwstoc[ágnostos]—niepoznawalny)—terminwpro-
wadzonydofilozofiiw1863przezT.H.Huxleya( CollectedEssays ,Lo1893)
naoznaczenieniepoznawalno±cirzeczywisto±ciistniej¡cejpozazjawiskami.
Wznaczeniuogólnyma.tostanowiskoteoriopoznawczegłosz¡ceniepoznawal-
no±¢czegokolwiek(a.powszechny)albookre±lonegoprzedmiotuczykategorii
przedmiotu(a.cz¦±ciowy);specyficzn¡odmian¡a.teoriopoznawczegojesta.re-
ligijny(teologiczny),podkre±laj¡cyograniczono±¢lubniedoskonało±¢poznania
Bogaprzezstworzeniarozumne.
Niekiedya.uto»samiasi¦niesłuszniezesceptycyzmem.Tenostatnijednak
nieprzyjmujezcał¡pewno±ci¡całkowitejlubcz¦±ciowejniepoznawalno±ci
prawdy,alewrozmaitejformiepreferujew¡tpieniewobecwarto±cipoznania
ludzkiego.
A.powszechnyniewyst¦pujefaktycznie,arozumiany±ci±le(nieistnie-
jewogólepoznaniewarto±ciowe)prowadziłbydosprzeczno±ci.Natomiasta.
cz¦±ciowyzdarzasi¦cz¦stowokresachkrytycyzmulubwprzypadkuzajmo-
waniakrytycznejpostawypoznawczej.Zale»nieodprzyjmowanychpogl¡dów
epistemologicznychorazsposobuuzasadnianiaswegostanowiskaa.przybiera
rozmaitepostacie.
Agnostycyzmzakresowy —głosiefektywn¡ograniczono±¢zasi¦guwiedzy
ludzkiej;jestonaniezupełnainieb¦dzienigdyzupełna,boludzko±¢nie
zdoławyczerpa¢niesko«czonegoprzedmiotupoznaniawsko«czonymczasie.
Przyjmuj¡cistnienierzeczylubzjawiskniepoznawalnych,tymsamymaninie
zaprzecza,»erzeczyczyzjawiskas¡niepoznawalneznatury,aniniezakłada
granicywirtualnejpoznawalno±cirzeczy.
Agnostycyzmpsychologiczny —towynikuznaniawzgl¦dnejsłabo±ciio-
graniczono±cipoznawczychwładzczłowieka.Najwy»sze,ostatecznetajemni-
ce±wiatas¡dlaumysłuludzkiegozbytskomplikowane,zbytrozległeiprze-
wy»szaj¡cemiar¦jegosprawno±ci.Niepoznawalno±¢ichjestnietylewynikiem
strukturyrzeczy,ileraczejwypływazograniczonychzdolno±ciwiedzotwór-
czych.A.psychologicznywyst¦powałnajcz¦±ciejwfilozofiistaro»ytnej.Gło-
szono,»ezmysłyniedaj¡wiedzyrzetelnej,b¡d¹podkre±lano,»eumysłsam
niemo»edoj±¢doprawdy.Ograniczono±¢całegopoznaniawyra¹niepostawił
Ksenofanes(mo»nawiedzie¢jedyniewpewnymstopniu)orazsofi±ci(mini-
malizmpoznawczy).Podkoniec±redniowiecza,azwł.wczasachnowo»ytnych
bardziejszczegółowookre±lanoniedostatkiwładzpoznawczychczłowieka.Naj-
cz¦±ciejjednak,gdykrytykowanozdolno±¢poznawcz¡jednegotypu,towysoko
agnostycyzm PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 1
ocenianoinnyjejrodzaj;np.D.Humeuwa»ał,»ewra»eniazmysłoweiichpa-
mi¦cioweobrazy(idee)stanowi¡jedyne¹ródłorzetelnegopoznania:wiedza
orzeczywisto±ciwykraczaj¡capozafaktyniebudzizaufania;niemo»emywie-
dzie¢nicpewnegoo±wiecie.Niedasi¦nieobalalniepozna¢,czywogólejaki±
±wiatistnieje,bowył¡czn¡podstaw¡takiegopoznaniajestaktywno±¢podmio-
tu,niezale»nawzasadzieodjakiejkolwiekrzeczywisto±ciprzedmiotowej.Hume
ograniczyłrzeteln¡wiedz¦do±ci±leformalnejiczystofaktycznej.
Agnostycyzmwywołanysceptycyzmem —wyst¦pujenajcz¦±ciejwepiste-
mologii.Stwierdzaj¡csprzecznerozwi¡zaniatychsamychproblemóworazlicz-
nebł¦dywsystemiewiedzy,nietrudnoprzyj¡¢tez¦oograniczono±ciludzkiego
poznania.Nicwi¦cdziwnego,»estaro»ytnisceptycygłosilia.wstosunkudo
prawdfilozoficznych,wczasachnowo»ytnychza±scjenty±ciwyznawalia.wsto-
sunkudopoznaniapozanaukowego,anawetniekiedyidopewnychodmian
poznanianaukowego.Takia.pojawiłsi¦np.w„doctaignorantia”uMikołaja
zKuzy,wtezieJ.d’Alambertaoniemo»liwo±cizbudowaniapełnegosystemu
wiedzy,wpozytywizmieE.LittregoorazuscjentystówK.PaersonaiA.Baina.
A.zostałutwierdzonyprzezsceptycyzm,któryprzyj¡ł(niebezwpływuI.Kan-
ta)postaw¦zasadniczegominimalizmupoznawczego.Niem.przyrodnikE.du
Bois-Reymondtwierdziłnajpierw,»epoznanieistotymateriiisiły,pocz¡tkuru-
chu,powstania±wiadomo±ciorazwolno±ciwolile»ypozagranicaminauki.Ta
niewiedzaniejesttymczasowa,leczdefinitywna(ignoramusetignorabimus).
Pó¹niejdoł¡czyłjeszczedotychwiecznychzagadek:pocz¡tek»ycia,celowo±¢
przyrodyipowstaniarozumnegomy±lenia,dlaktórych,przynajmniejnarazie,
niewida¢uzasadnionegorozwi¡zania.Donaukhumanistycznychnatomiast
rozczarowałsi¦E.Renan.Uwa»ał,»enienale»ypróbowa¢rozstrzyga¢zagad-
nie«,alezachowywa¢si¦tylkojakoobserwatorprzeszło±ci.NaprzełomieXIX
iXXw.a.wyst¡piłzcał¡sił¡uteoretykównauki.Zakwestionowałkonieczno±¢
praw(É.Boutroux)orazichobiektywno±¢(H.PoincaréiP.Duhem).Konwen-
cjonalizmuwa»a,»efaktynaukowenies¡rzeczywiste,lecztylkorzeczywisto±¢
symbolizuj¡.Naukaniejestzdolnawyzwoli¢si¦zkonwencjiisymboli,niejest
wi¦czdolnadouj¦ciarzeczywisto±ci.Natereniefizyki,aczkolwieknotujesi¦
niew¡tpliwyogromnypost¦p,a.niewygasa;np.W.Heisenbergdowodzi,»ena-
uka,mimoudoskonaleniaswychmetod,instrumentówipomysłów,niezdoła
wyj±¢pozaokre±lonegranice.
Agnostycyzmkrytyczny —stanowiwnowszejfilozofiinajszerzejuzasad-
nionestanowisko.Zajegotwórc¦uwa»asi¦I.Kanta,któregoa.byłwynikiem
specyficznejkrytykipoznania.Władzamipoznawczymis¡zmysły,umo»liwia-
j¡cekontaktzrzeczywisto±ci¡,orazumysł,któryj¡ujmujeiwyja±nia.Naczyn-
no±cimy±leniaskładaj¡si¦dwieró»nefunkcje:tworzeniepoj¦¢zmateriałudo-
±wiadczalnego(tazdolno±¢umysłuzostałanazwanarozs¡dkiem—Verstand)
orazwyci¡ganiewnioskówwybiegaj¡cychpozatenmateriałwdziedziniebytu
absolutnego(rozum—Vernunft).Wiedzaniewychodz¡capozazjawiskanieza-
dowalarozumu.Chceonapozna¢rzeczysamewsobie(Dingansich).Krytyka
rozumupokazujejednak,»erzeczysamewsobies¡niepoznawalne,agłówne
poj¦cia,jakierozumwytwarza,tj.ideeduszy,wszech±wiataiBoga,niemaj¡
rzeczowejpodstawy;mo»najeuzasadni¢psychologicznieipraktycznie.Neo-
kantyzmposzedłdalej.Twierdził,»epoznanieniemo»eby¢odzwierciedleniem
agnostycyzm PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 2
przedmiotów,alejedynieukształtowaniemichprzezumysł,do±wiadczenienie
przeciwstawiasi¦my±liapriorycznej,bosamoj¡zawiera;przedmiotnieprze-
ciwstawiasi¦podmiotowi,bosambyłjegowytworem;sprawdzeniemprawdy
niemo»eby¢zgodno±¢wyobra»e«zrzeczami,borzeczynies¡wprostdost¦pne.
DoteoriipoznaniaKantanawi¡załW.Hamilton.Twierdziłon,»e±wiado-
mo±¢naszastykasi¦wył¡czniezezjawiskami,aniezrzeczami.Negowałpo-
znaniemetafizyczne(poznaniebytujestniemo»liwezapomoc¡umysłu,który
jesttakzbudowany,»eograniczato,coistnieje,prawamiwzgl¦dno±ci).Chocia»
mo»emypozna¢,»eistniejeto,conieuwarunkowane,niepoznamyjednakjego
natury.Oryginalneuj¦ciea.podałH.Spencer.Usiłuj¡cstworzy¢systemwiedzy
wyja±niaj¡cej,obejmuj¡cejwszystkiezjawiska,przyj¡łistnienierzeczywisto±ci,
aleuznałj¡zaniepoznawaln¡.Wynikałotoznaturysamychrzeczy.Pocz¡tko-
wotwierdził,»egranicami¦dzypoznawalnymaniepoznawalnymprzebiegatak
samojakmi¦dzyprzedmiotemnaukiireligi¡.Pó¹niejdoszedłdoprzekonania,
»etajemnicajestrównie»ostateczn¡tez¡nauki.DoKantanawi¡zalitak»ejego
zwolennicyF.A.LangeiH.Helmholtz.Twierdzilioni,»enietylkorzeczysame
wsobies¡niepoznawalne,lecztak»eniejestznanawłasnaja¹«.St¡dniewie-
my,czyrzeczyistniej¡realnie,czysamoichprzeciwstawianiezjawiskomniejest
uwarunkowanenaszymsposobemmy±lenia.Helmholtz,woparciuobadania
wzakresieoptykiiakustyki,uzasadniałpogl¡d,i»narz¡dywzrokuisłuchu
przekształcaj¡wpewienstałysposóbswebod¹ce.Uwa»ał,»ewtensposób
uzasadniłodstronyfizjologicznejteori¦Kanta.A.typukantowskiegopodj¡ł
równie»H.Vaihinger.OdLangegozapo»yczyłonpoj¦ciefikcjiiuczyniłjefun-
damentemswejfilozofii.Fikcj¡nazwałwszystko,cojestwumy±le,aconie
odpowiadarzeczywisto±ci,cho¢jestpotrzebnedo»ycia(np.poj¦ciaogólne,teo-
riefilozoficzne,bardziejabstrakcyjnepoj¦ciamatematyczneiprzyrodnicze).Va-
ihingernegowałprawdziwo±¢teorii,przyjmuj¡cjedyniejejwi¦ksz¡lubmniejsz¡
przydatno±¢praktyczn¡.Niemate»sensupytanieoprzyczyn¦iistot¦rzeczy.
Współcze±nieniewyst¦puj¡ju»dawneformyradykalnegoa.Trzebajed-
nakuzna¢,»ewpewnymstopniuwiedz¦ludzk¡cechuj¡ograniczeniazarówno
zestronywładz,jakiprzedmiotówpoznawanych.Równie»niebrakwzgl¦d-
nejtajemniczo±cistworzonymprzeznauk¦obrazom±wiataiczłowieka.Nie
przeszkadzatojednakprzyj¦ciuzasadniczejtezy,»erzeczywisto±¢dajesi¦uj¡¢
poznawczodo±¢wielostronnie:»ejest,jakajest,jaksi¦zmieniaitp.Wiedzaprzy
tymstajesi¦corazpełniejsza,wszechstronniejsza,ogólniejsza,gł¦bszaibardziej
usystematyzowana.A.ostałsi¦przedewszystkimwodniesieniudometafizyki
klasycznej.Powszechnieuznajesi¦zawzorcowepoznanieaprioryczne,wyst¦-
puj¡cewlogiceimatematyce,orazempirycznetypuprzyrodniczegolubhu-
manistycznego(sprawaodr¦bno±citegoostatniegojestdyskusyjna).Pluralizmu
poznawczegodo±¢cz¦stonierozci¡gasi¦wła±nienatak¡wiedz¦metafizycz-
n¡,któramiałabycharakteranalityczno-koniecznyizarazemrealistycznyoraz
dotyczyławszelkiegobytu.Wydajesi¦,»eoprócznieporozumie«płyn¡cych
zniewła±ciwegorozumieniakoncepcjimetafizykiklasycznejzawiniłatuzbyt
ciasnaimonistycznakoncepcjawiedzyracjonalnej.Aleituwida¢gotowo±¢do
dyskusji.Neopozytywi±ci,aczkolwiektraktuj¡zdaniametafizykiklasycznejja-
kopozbawionesensufaktualnego,nieuwa»aj¡si¦zaagnostyków.Wyst¦puj¡
wyra¹nieprzeciwhasłu„ignorabimus”,głosz¡c,»eniemazagadnie«(niepo-
agnostycyzm PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 3
zorniepostawionych),któreniebyłybynierozwi¡zalne;s¡wył¡cznietakie,które
niemogłyby¢rozwi¡zanewdanychwarunkach.
Bibliografia: G.Michelet, Dieuetl’agnosticismecontemporain ,P1920;A.ychli«ski, Teologia,
jejistota,przymiotyirozwójwedługzasad±w.TomaszazAkwinu ,Pz1923;N.Hartmann, Grundzüge
einerMetaphysikderErkenntnis ,B1949 4 ;R.Garrigou-Lagrange, Dieu.Sonexistenceetsanature.
Solutionthomistedesantinomiesagnostiques ,P1955;M.F.Sciacca, Agnosticismo ,R1957;I.D¡mbska,
Sceptycyzmfrancuski—XVI–XVIIwieku ,To1958;G.Siewerth, DasSchicksalderMetaphysikvon
ThomaszuHeidegger ,Ei1959;P.M.vanBuren, TheSecularMeaningoftheGospel ,NY1963
( RedenvonGottinderSprachederWelt ,Z1965);E.Schillebeeckx, Révélationetthéologie ,P1965;
R.M.Chisholm, TheoryofKnowledge ,EC1966( Teoriapoznania ,Lb1994);F.Buri, Wiekönnen
wirheutenochverantwortlichvonGottreden ,T1967;H.R.Schlette, DerA.unddieChristen ,w:
WahrheitundVerkündigung ,Pa1967,I123–147;W.Słomka, Do±wiadczeniechrze±cija«skieijegorola
wpoznaniuBoga ,Lb1972;B.Chwede«czuk, Spóronatur¦prawdy ,Wwa1984.
StanisławKami«ski,StanisławZi¦ba
Agnostycyzmwfilozofiiindyjskiej —terminemtymokre±lasi¦kilka
ró»nychzjawisk.
A.epistemologiczny,tj.odrzuceniemo»liwo±ciwszelkiegopewnego
poznania,głoszonyjestprzezpokrewn¡materialistomszkoł¦ajñ¯anika.
A.metafizyczny(lubsoteriologiczny)buddyjski,zw.milczeniemBud-
dy,jestdefactoodmow¡udzielaniaodpowiedzinapytaniametafizyczneczyko-
smologiczne,implikuj¡ceodpowied¹dychotomiczn¡,np.„czywszech±wiatjest
wieczny”,„czywszech±wiatjestniesko«czony”,„czy±wi¦ty(arhat)istniejewja-
ki±sposóbpo±mierci”,jakonapytanianieistotnedlasoteriologicznegoceluosi¡-
gni¦cianirv¯an . y.Wpó¹niejszymbuddyzmie,wszkolemadhyamaka,rozwin¡ł
si¦wteori¦a.ontologicznego,zw.teori¡odrzucaj¡c¡dychotomie(adv¯ayav¯ada),
głosz¡c¡niemo»liwo±¢poznaniarzeczywisto±ciwjejaspekcieistnienialubnie-
istnienia,konieczno±¢przyj¦ciastanowiskapo±redniego(„aniistnieje,aninie
istnieje,aniistniejeinieistniejezarazem,aniniejesttak,»eaniistnieje,aninie
istnieje”),zw.powstawaniemuwarunkowanym(prat¯ıtyasamutp¯ada).
A.teologicznyniektórychszkóładvaitaved¯antytoteza,»eabsolut
ijegostosunekdo±wiatajestniewyra»alny(anirvacan¯ıya).
Bibliografia: S.Radhakrishan, IndianPhilosophy ,Lo1954( Filozofiaindyjska ,I–II,Wwa1959–
–1960).
MaciejSt.Zi¦ba
agnostycyzm PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 4

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin