Archiwum publikacji w serwisie Publikacje edukacyjne
Samokontrola i samoocena w nauczaniu zintegrowanym
Na etapie edukacji wczesnoszkolnej dzieci nie tylko zaczynają lepiej rozumieć same siebie ale także zaczynają oceniać informacje o sobie. Samoocena rozwija się w miarę, jak dziecko rośnie i zależy od czynników poznawczych i społecznych. W szkole poprzez porównywanie się z innymi a także ze swoimi wyobrażeniami o tym, jakie chcą być, narażone są na samooceny zarówno pozytywne jak i negatywne, dzięki czemu poznają swoje mocne jak i słabe strony, swoje zalety i wady.
Samoocena obejmuje opinie o sobie samym i o własnych wiadomościach lub zdolnościach. Może być ona: - zawyżona - wybór zadań i kierunków działania jest zbyt trudny w stosunku do możliwości - zaniżona - następuje wtedy przypisywanie sobie niższych możliwości niż posiadane w rzeczywistości. Istnieje jeszcze samoocena niestabilna. Może ona występować w dwóch postaciach: - jako samoocena jeszcze nie ukształtowana - jako samoocena ulegająca zmianom pod wpływem aktualnych doświadczeń.
Ważnym składnikiem samooceny dzieci, związanym z ich oceną własnych zdolności do nauki jest pojęcie "Ja w roli ucznia". Dzieci, które radzą sobie z wymaganiami szkoły, mają przekonanie o swoich wyższych kompetencjach, a słabsi uczniowie mogą dojść do wniosku, że ich kompetencje są niskie. Na obraz własnej osoby bardzo silnie oddziaływają otrzymywane informację zwrotne, które dzieci same interpretują. Występuje przy tym zjawisko "wyuczonej bezradności". Ma ono miejsce wówczas gdy dziecko doznając niepowodzenia w wykonaniu jakiegoś zadania, przypisuje je wyłącznie brakowi zdolności. Dokonując ogólnej oceny własnej osoby, może wówczas stwierdzić: "Nigdy nie nauczę się rozwiązywać zadań z treścią". Jeżeli tak będzie myśleć o sobie, to spadnie jego motywacja do rozwiązywania następnych zadań. Dziecko będzie przekonane, że nawet gdyby poświęciło na naukę dużo czasu i włożyło w to wiele wysiłku - nie osiągnie sukcesu. W dużym stopniu to poczucie braku własnych kompetencji oddziałuje na dalszą pracę dziecka w szkole. Jak to pokonać? Ważne jest, aby przekazywać dzieciom informacje we właściwy sposób. Niepowodzenia i porażki zdarzają się przecież wszystkim i nie muszą oznaczać braku zdolności. Ewentualnie można przypisywać dziecięce niepowodzenia brakowi wysiłku z ich strony. Na pewno należy przeciwdziałać takim sytuacjom ponieważ zaniżona samoocena może nawet doprowadzić do zahamowania rozwoju dziecka.
Uczniowie na poziomie nauczania zintegrowanego oceniają siebie często poprzez porównywanie się z innymi uczniami. Czasami podczas porównywania swoich wyników z wynikami innych uczniów dochodzą do wniosku, że nie radzą sobie jednak tak dobrze jak do tej pory myślały. Doprowadzić to może do unikania pokazywania swoich wytworów na forum klasy. Zdecydowanie nie unikają tego dobrzy uczniowie. Istnieje więc pewna zależność między porównaniami społecznymi a poczuciem własnej kompetencji ucznia.
Jednym z codziennych zadań nauczycieli nauczania zintegrowanego jest przygotowanie dziecka do dalszej, efektywnej nauki i właściwego zachowania w środowisku. W tym mieści się również przygotowanie uczniów do oceny własnych osiągnięć oraz własnego postępowania. Ważne jest, żeby w klasie stworzyć taki klimat, w którym dzieci traktują niepowodzenia jako rzecz mogącą się zdarzyć, według powiedzenia bowiem "Tylko ten nie popełnia błędów, co nic nie robi". Dobrze, gdy nauczyciel przekona uczniów, iż błędy popełniają wszyscy ale chodzi o to, żeby na błędach się uczyć i unikać ich w przyszłości.
W jaki sposób na co dzień wdrażać uczniów do samokontroli a w efekcie do samooceny? Przede wszystkim próby samokontroli i samooceny pracy ucznia powinny pojawiać się często, ponieważ z natury do nauczyciel kojarzony jest z ocenianiem. Wdrażanie do tych czynności powinno być zaplanowanym i rozwijającym się procesem w trzyletnim okresie pierwszego etapu kształcenia. Należy zróżnicować zakres i sposób samokontroli w klasie pierwszej, drugiej i trzeciej. Dzieci muszą dorosnąć, czyli różne formy samokontroli i samooceny powinny być dostosowane swoją formą i stopniem trudności do ich możliwości.
We wdrażaniu uczniów do czynności samokontrolujących i samooceniających pomagają nam, nauczycielom autorzy podręczników do nauczania zintegrowanego. Przykładem tego może być podręcznik z ćwiczeniami "Ja i moja szkoła" wydawnictwa MAC EDUKACJA. Jego autorzy często zachęcają dzieci do oceny (wiersza czy opowiadania) jak i samooceny po wykonaniu zaproponowanych zadań. Z doświadczenia pracy z tym podręcznikiem mogę powiedzieć, że uczniowie robią to chętnie i w miarę upływu czasu coraz trafniej.
Nie zawsze korzystać należy jedynie z propozycji autorów książek. Nauczyciel powinien samodzielnie i często tworzyć sytuacje sprzyjające samoocenie. Samoocena zawiera następujące składniki: - zliczenie błędów i braków - ich podział na zasadnicze i mniej istotne - porównywanie ilości błędów i braków ze skalą ocen - wystawienie oceny. Nauczyciel, włączając się w końcowym momencie, ustosunkowuje się nie do błędów lecz do tego jak sobie uczeń z nimi poradził. W momencie wystąpienia błędów ważne jest: - jak dzieci sobie z nimi radzą - na ile je dostrzegają - na ile je poprawiają w czynnościach samokontrolnych. Czynności samokontroli i samooceny zmniejszają dystans pomiędzy nauczycielem i uczniem na rzecz bardziej przyjaznych stosunków.
Samoocenie powinny podlegać nie tylko osiągnięcia dydaktyczne, ale również społeczne. Zachowanie na zajęciach lub w czasie przerwy można odnieść do obowiązujących norm i zasad. Samoocena bowiem to również krytyczny stosunek do swojego zachowania lub postępowania. Podsumowując, w edukacji wczesnoszkolnej stosowanie samokontroli i samooceny przynosi pożądane efekty, gdyż: - wyzwala ona motywację wewnętrzną - pozwala dostrzec słabe i mocne strony swojej pracy - pomaga samodzielnie dostrzegać i poprawiać błędy - zwiększa samodzielność i odpowiedzialność - umacnia poczucie własnej wartości. Jestem przekonana, że podejmowanie systematycznych działań i czynności sprzyjających przyzwyczajeniu uczniów do dokonywania samokontroli i samooceny jest jednym z warunków uzyskania lepszych efektów uczenia się.
Bibliografia 1. A.Brzezińska, E.Misiorna, Ocenianie dziecka w młodszym wieku szkolnym 2. I.Adamek, Podstawy edukacji wczesnoszkolnej 3. J.Poplucz, Samokontrolne i autokreatywne czynności uczniów 4. M.Kulig, Samoocena - jej rodzaje i rola w funkcjonowaniu ucznia w zespole rówieśników
Jolanta Sawicka Szkoła Podstawowa nr 7 im. Noblistów Polskich w Szczecinku
Samokontrola i samoocena uczniów w edukacji wczesnoszkolnej
Osiągnięcia uczniów podlegają kontroli i ocenie. Wynika to z tradycji systemu szkolnego."My byliśmy oceniani jako uczniowie i teraz jako nauczyciele oceniamy uczniów. Najczęściej czynimy to tak samo, albo bardzo podobnie."1 Powinniśmy jednak ciągle poszukiwać nowych form kontroli i oceny, a zwłaszcza takich, które będą zachęcały uczniów do dalszej nauki, osiągania coraz to lepszych wyników, a jednocześnie będą satysfakcjonujące zarówno dla ucznia, jak i nauczyciela. Kontrola i ocena - to forma oddziaływania wychowawczego i dydaktycznego zmierzająca do wyrobienia u uczniów nawyku systematycznej i rzetelnej pracy. W. Okoń podaje, że "Kontrola wyników nauczania to ogół zabiegów nauczycieli mających na celu:1. obserwację, analizę i ocenę postępów w nauce i zachowaniu zarówno pojedynczych uczniów, jak klas i szkół oraz wykorzystanie danych do dalszej optymalizacji pracy dydaktyczno-wychowawczej; (...)2. informowanie uczniów, rodziców oraz innych osób odpowiedzialnych za wychowanie, o postępach uczniów poprzez rzeczowe oceny, stopnie i świadectwa szkolne."2 Zorganizowana, systematyczna kontrola przebiega w trzech etapach: kontroli wstępnej, bieżącej i końcowej. Materiały uzyskane w toku kontroli podlegają ocenie. W.Okoń pod pojęciem oceny szkolnej rozumie "ustosunkowywanie się nauczyciela do osiągnięć ucznia, czego wyrazem może być określony stopień szkolny lub opinia wyrażona w formie pisemnej czy ustnej, a także zewnętrzne objawy zachowania się nauczyciela (mimika, gest)."3Na podstawie powyższej definicji można stwierdzić, że ocena szkolna rozumiana szerzej niż stopień szkolny musi zawierać pisemne lub ustne uwagi dotyczące pracy z podkreśleniem jej pozytywnych stron oraz wskazaniem błędów i sposobów ich poprawy. Ocena opisowa pozwala na docenienie wysiłku dziecka i zaangażowania w wykonane zadanie oraz umożliwia mu odnoszenie sukcesów na miarę jego możliwości i zdolności. Pełna i obiektywna informacja może być dla ucznia motywacją do podjęcia wysiłku w celu uzyskania lepszych wyników. Na ocenę opisowa może składać się nie tylko ocena nauczyciela, ale również ocena wewnętrzna, wychodząca od ucznia, tzw. samoocena.Już w klasach młodszych, na szczeblu edukacji wczesnoszkolnej, można wdrażać dzieci do samokontroli i samooceny. Planując zajęcia należy przewidzieć sytuacje, w których uczniowie będą mogli nabyć umiejętności dokonywania samokontroli i samooceny. Samokontrola oraz towarzysząca jej samoocena przejawia się w mniejszym lub większym stopniu podczas każdego procesu uczenia się ucznia. Aby przekonać się o ich znaczeniu w procesie edukacji, należałoby przeanalizować możliwości wdrażania uczniów do tego typu działań w trakcie nauczania i uczenia się.Czym jest samokontrola i samoocena? Można by powiedzieć, iż samokontrola jest procesem, w którym uczeń sprawdza swoje wyniki działania i poprawia zauważone błędy, bez oczekiwania na pomoc z zewnątrz. Dobrze zorganizowana samokontrola, tzn. wyposażenie ucznia w odpowiednie wiadomości i umiejętności oraz gotowe narzędzia sprawdzania, a także motywowanie uczniów posiada wysokie walory wychowawcze i dydaktyczne. Samoocena zaś jest nie tylko próbą oceny własnej pracy, ale pewnego rodzaju osobistym rachunkiem wiedzy, umiejętności, osiągnięć, aktualnych możliwości oraz czynnikiem motywującym. Uczy uczniów samopoznania, samokrytyki, pozwala na korektę poczynań błędnych, nieefektywnych działań.Analizując program edukacji wczesnoszkolnej można podać wiele przykładów sytuacji, w których uczniowie mają możliwość, po wykonaniu zadania, samodzielnie wyszukać w swojej pracy błędy i dokonać ich poprawy, a następnie poddać pracę samoocenie.Taką możliwość daje na przykład pisanie z pamięci, czyli odtwarzanie tekstu przez jego pisanie po obserwacji i zapamiętaniu obrazu graficznego tekstu, analizie ortograficznej i treściowej. Po zapisaniu przez uczniów całego tekstu następuje ponowne odsłonięcie go i indywidualne sprawdzenie tekstu na podstawie wzoru, a następnie omówienie poprawy i stworzenie listy wyrazów trudnych. Również pisanie pod dyktando, czyli ze słuchu można zakończyć autokorektą na podstawie podanego wzoru tekstu, czyli listy wyrazów trudnych. Samokontrolę można również wykorzystać w poznawaniu lub utrwalaniu zasad ortograficznych. Praca ta może polegać na wstawianiu przez ucznia odpowiedniej literki w wykropkowane miejsce w wyrazie, następnie sprawdzenie w słowniku ortograficznym poprawności wykonanego zadania. Takie formy poznania lub utrwalania pisowni wyrazów i zasad ortograficznych uprzyjemniają naukę, a jednocześnie poprzez samokontrolę pozwolą na refleksję, samoocenę stopnia opanowania zasad pisowni, pewnych umiejętności.Podobnie można planować i organizować nauczanie treści matematycznych w klasach I-III oraz tak kierować działalnością uczniów, żeby każde dziecko odczuwało satysfakcję i przyjemność z przyswajania wiedzy matematycznej.Treści matematyczne są szczególnie predysponowane do wykorzystania samodzielnego działania dziecka, któremu towarzyszy również samokontrola i samoocena. Na przykład przy rozwiązywaniu zadań z arytmetyki, kiedy zadanie nie wychodzi, uczeń musi wykryć błąd i próbować naprawić go analizując i rozwiązując zadanie ponownie, a następnie sprawdzając, czy osiągnął zamierzony wynik poprzez dokonywanie odwrotności działań, powtarzanie pomiarów. Można również zaproponować uczniom wykonanie działań i zadań podsumowujących wiedzę z określonego działu, a następnie po rozwiązaniu wszystkich zadań porównać wszystkie uzyskane wyniki z odpowiedziami na dodatkowej karcie. Każdemu zadaniu może być przyporządkowana określona liczba punktów, którą można uzyskać za zrobione zadanie. Po zliczeniu liczby uzyskanych punktów i porównaniu ich z liczbą punktów możliwych do zdobycia uczeń uzyskuje obraz wyników swojej pracy, a więc dokonuje samooceny. Możliwości samokontroli i samooceny dają również zadania z hasłami, polegające na obliczaniu działań, następnie porządkowaniu ich malejąco lub rosnąco wraz z literami lub symbolami przyporządkowanymi każdemu działaniu. Prawidłowo ułożone hasło jest sygnałem dla ucznia, że poprawnie wykonał zadanie.Znakomitą i bardzo cenną pomocą dydaktyczną wykształcającą u uczniów nawyk samokontroli i samooceny mogą być np. "fiszki autokorektywne". Autorem techniki "fiszek autokorektywnych" był C.Freinet. Wprowadził fiszki w celu umożliwienia uczniom utrwalania wiadomości i nabywania biegłości w ortografii, gramatyce i matematyce zgodnie z indywidualnym tempem pracy i zdolnościami ucznia. Zastosowanie tej techniki pozwala również na indywidualne uzupełnianie braków i usuwanie trudności w zakresie pisania i rachowania. Technika "fiszek autokorektywnych" jest szczególnie cenna w klasach o zróżnicowanym poziomie pracy. "Fiszki autokorektywne" są wykonane na kartkach różniących się kolorem lub symbolem. Jedne zawierają ćwiczenia lub zadanie do wykonania, inne zaś zawierają prawidłowe odpowiedzi, rozwiązania. Kartki są umieszczone w osobnych pudełka, z instrukcją pracy. Uczniowie mogą korzystać z fiszek na zajęciach jako uzupełnienie ćwiczeń lub w wolnym czasie.Kolejnym środkiem dydaktycznym usprawniającym samokontrolę i samoocenę mogą być zestawy samokontrole "mini Pus" złożone z piórnika kontrolnego i zeszytu ćwiczeń. Po wykonaniu zadania z danego ćwiczenia uczeń umieszcza klocek na odpowiednim polu znajdującym się w piórniczku. Po rozwiązaniu wszystkich zadań z ćwiczenia i ułożeniu klocków zamyka zestaw kontrolny, odwraca go, otwiera ponownie i porównuje otrzymany wzór z wzorem podanym w ćwiczeniu. Jeżeli wzór jest taki sam to znaczy, że ćwiczenie zostało wykonane prawidłowo. Jeżeli zdarzy się, że wzory będą się różniły, musi wyjąć klocki, które nie pasują do wzoru i ponownie wykonać zadanie. Taka forma samokontroli jest doskonałą formą nauki i jednocześnie zabawą. W klasach II-III można wprowadzić samoocenę uczniów za pomocą wykresu osiągnięć poszczególnych dziedzin edukacji i zachowania. Uczniowie po opanowaniu określonej umiejętności lub wykonaniu określonego zadania nanoszą na wykres ocenę w formie punktacji lub określonych symboli. Taka samoocena mobilizuje do lepszego działania i jest stymulatorem osobistego rozwoju.Uwzględniając i systematycznie wykorzystując w nauczaniu samokontrolę zadań i działań można wytworzyć w klasie, wśród uczniów klimat współpracy i wzajemnego zaufania. Podjęte działania z pewnością będą owocowały w późniejszym uczeniu się i samodzielnej pracy uczniów. 1 J. Jeziorska: Szkolne pytania czyli dylematy nauczania, Warszawa 1995, s. 100-101.2 W. Okoń: Słownik pedagogiczny. Warszawa 1984, s. 138.3 W. Okoń: Słownik..., s. 207.Literatura: 1. A.Nowicka -Chachaj: Samokontrola uczniów. W: Edukacja i dialog. 1993 nr 42. 2. W.Okoń: Słownik pedagogiczny. Warszawa 1984. 3. M.Żytko: Kontrowersje wokół problematyki oceniania w kształceniu zintegrowanym. W: Kształcenie zintegrowane. Informator edukacyjny, 1999 nr5. 4. K.Rau, J.Chodoń: Ocenianie opisowe a rozwój dziecka. Poznań 1999. 5. Techniki Celestyna Freineta w edukacji wczesnoszkolnej. Katowice 1998.
Opracowanie:Violetta Ryszczyknauczyciel SP Nr1 w Łaziskach Górnych
mg81s