FORMA PIEŚNI

JEDNOCZĘŚCIOWA FORMA PIEŚNI

Jednoczęściowa forma pieśni jest złożona z jednego małego lub wielkiego okresu,
w którym poprzednik i następnik łączą się na podstawie podobieństwa lub odmiany.

DWUCZĘŚCIOWA FORMA PIEŚNI

Dwuczęściowa forma pieśni powstaje przez połączenie dwóch okresów, z których drugi rozwija się motywicznie z pierwszym i łączy z nim na zasadzie wariantu.

TRZYCZĘŚCIOWA FORMA PIEŚNI (ABA)

Trzyczęściowa forma pieśni – część środkowa operuje odrębnym materiałem motywicznym.

KANON

Kanon – polifoniczna forma powstała w średniowieczu na gruncie muzyki ludowej; polega na ustawicznym imitowaniu się głosów przez cały ciąg utworu.

Poszczególne głosy kanonu opierają się na jednej linii melodycznej, ale wchodzą
w różnych momentach przebiegu.

Literatura:

·         kanony średniowieczne, występujące pod nazwami: rota, rondellus, caccia, fuga, round itd.

·         Summer is icumen in – 6-głosowy kanon wokalny, tzw. rota (z ok. 1310 r.)

·         G. de Machault (XIV w.), Ballada nr 17

·         J. des Prés, Fuga trium vocum (kanon zagadkowy)

·         G.P. Palestrina, Missa ad fugam in perpetuto canone

·         M. Eckel, Kanon grupowy 16-głosowy (4 grupy kanoniczne 4-głosowe)

·         H. Purcell, Kanony

·         A. Caldara, Kanony

·         G.Ph. Telemann, Kanony

·         J.S. Bach, Musikalisches Opfer

·         J.S. Bach, Kunst der Fuge

·         J.S. Bach, Wariacje...

·         J.J. Fux, Missa canonica

·         J. Haydn, 24 kanony

·         W.A. Mozart, 4 kanony zwierciadlane

·         J. Brahms, 13 kanonów op. 113 na chór żeński

FUGA I INNE FORMY POLIFONICZNE

FUGA

Fuga (łac. ‘ucieczka’) – ustępy imitacyjne występują na przemian z innymi, swobodnie kontrapunktującymi.

·         ustępy są zwane epizodami

Pierwsze przeprowadzenie to ekspozycja fugi.

Temat (tzw. dux – głos prowadzący) otrzymuje swą imitacyjną odpowiedź w głosie drugim (zwany comes – głos towarzyszący), po czym przechodzi przez wszystkie pozostałe głosy fugi.

Literatura:

·         J.S. Bach, Wohltemperiertes Klavier (48 preludiów i fug)

·         J.S. Bach, Kunst der Fuge

·         J.S. Bach, Fugi organowe

·         J.S. Bach, Fugi wokalne

·         W.A. Mozart, Symfonia C-dur „Jowiszowa” (finał)

·         L. van Beethoven, Fugi z sonat fortepianowych – B-dur, op. 106; As-dur,
op. 110

·         L. van Beethoven, Wielka fuga B-dur, op. 133 (na kwartet smyczkowy)

CHACONNE I PASSAGAGLIA

Oparte są na stale powtarzanej w basie frazie melodycznej, tzw. basso ostinato.

Literatura:

·         J.S. Bach, Passacaglia c-moll (na organy)

·         J.S. Bach, Chanconne d-moll z IV Sonaty (na skrzypce solo)

TOCCATA

Toccata – utwór na instrument klawiszowy, na przemian ustępy akordowe
i pasażowe.

Literatura:

·         J.S. Bach, toccaty organowe i klawesynowe

RONDO

Rondo w swej klasycznej postaci jest bardzo złożoną formą trzyczęściowej pieśni.

Polega na przeplataniu jednego tematu głównego (lub całej grupy tematycznej), kilkakrotnie powracającego, innymi myślami, kontrastującymi z tematem i w rozmaity sposób przygotowującymi jego powrót.

Schematy:

·         A-B-A1-B-A

·         A-B-A-C-A

·         A-B-A-C-A-B1-A

·         A-B-A-C-A-D-A itp.

·         A-B-A-C-A-D..., typowy dla francuskiej muzyki klawesynowej XVIII wieku

Temat główny – ritornel (lub refren)

Myśli poboczne – epizody (inaczej kuplety)

Rondo starofrancuskie:

·         F. Couperin, ronda w Suitach klawesynowych

·         J.-Ph. Rameu, ronda klawesynowe ze zbioru Pièces de clavecin

Rondo klasyczne:

·         J. Haydn – finały Sonat na fortepian:

o       e-moll (wg wyd. Petersa nr 2)

o       C-dur (nr 5)

o       D-dur (nr 7)

·         J. Haydn, finał Koncertu D-dur na fortepian (Rondo All’ungherese)

·         W.A. Mozart, Ronda D-dur i a-moll na fortepian

·         W.A. Mozart, finał serenady Eine kleine Nachtmusik

·         L. van Beethoven, Ronda C-dur I G-dur, op. 51 na fortepian

·         L. van Beethoven, finały wielu sonat na fortepian, m.in.:

o       A-dur, op. 2 nr 2

o       Es-dur op. 7

o       D-dur op. 7

Rondo romantyczne i nowsze:

·         C.M. Weber, finał Sonaty C-dur, op. 27 na fortepian

·         C.M. Weber, Rondo brillante Es-dur, op. 62 na fortepian

·         N. Paganini, finały Koncertów na skrzypce D-dur op. 6, h-moll na fortepian

·         F. Chopin, Ronda na fortepian

·         B. Woytowicz, Rondo rustico z 12 etiud na fortepian (nr 6)

SONATA, SYMFONIA, KONCERT, UWERTURA

Klasyczna forma sonaty kształtowała się w XVII i XVIII wieku.

Do jej powstania przyczyniły się różne formy dawniejsze, np. canzona, sonata da chiesa, czyli sonata kościelna, w końcu XVIII wieku składała się z czterech części: adagio – allegro – grave – allegro, oraz sonata da camera o budowie suity. Wzajemna wymiana elementów tych form oraz wpływy form innych, jak np. uwertury włoskiej i francuskiej, doprowadziły do powstania w połowie XVIII wieku formy już bardziej zbliżonej do sonaty. Dokonała się ona w twórczości Haydna i Mozarta
w połowie XVIII wieku. Mówimy zatem oddzielnie o sonacie staroklasycznej
lub przedklasycznej oraz o sonacie klasycznej, takiej jaka skrystalizowała się
u klasyków wiedeńskich, a potem podlegała dalszemu rozwojowi.

Formy allegra sonatowego nie należy utożsamiać z sonatą, która jest formą cykliczną, tj. składa się z kilku zamkniętych w sobie i oddzielnych części, wiążących się w całość cyklu. Allegro sonatowe tworzy I część cyklu sonatowego. Opiera się ono w zasadzie na szeroko rozbudowanej trzyczęściowej formie pieśni.

Allegro sonatowe składa się z trzech części organicznie ze sobą powiązanych: ekspozycji, przetworzenia i repryzy. Zasadą tej formy jest dualizm tematyczny,
tj. kontrast dwóch tematów, które w rozmaitym ustosunkowaniu wzajemnym przewijają się przez ekspozycję, przetworzenie i repryzę.

Ekspozycja – wprowadza słuchacza w materiał tematyczny utworu, przedstawia mu dwa zasadnicze tematy całości. Tematy te mogą mieć formę dwu- lub trzyczęściowej małej pieśni, tzn. być całą grupą tematyczną. Oba tematy kontrastują ze sobą tonacją i ogólnym charakterem.

Pomiędzy obu tematami rozwija się łącznik – ustęp przejściowy, niesemantycznie, motywicznie niekiedy zależny od tematu pierwszego i modulujący do tonacji tematu drugiego.

Ponieważ ekspozycja jest zwykle powtarzana, występujący po drugim temacie ustęp zwany epilogiem, czasem bardzo obszerny, nawiązuje do początkowej ekspozycji.

Przetworzenie – operuje elementami obu tematów, rozbija je na motywy, przeciwstawia je sobie, a głównie przechodzi modulacyjnie przez rozliczne tonacje. Niekiedy w punkcie największego odchylenia modulacyjnego wprowadza zupełnie nowy temat.

Repryza – wraca do tonacji głównej i do obu tematów, które jednak teraz są utrzymane w tej samej tonacji. Może kończyć się kodą, która wprowadza nieraz nowy temat lub też rozwija w charakterze przetworzenia, co nadaje jej bardziej samoistny charakter.

Schemat:

I.                    Ekspozycja:

1. 1. temat pierwszy w tonacji głównej
   2. łącznik modulujący
   3. temat drugi w tonacji dominanty lub paraleli
   4. epilog

II.                  Przetworzenie:

     element pierwszy i drugi tematu, ewentualnie nowy temat, modulacje

III.                Repryza

1. 1. temat pierwszy w tonacji głównej
   2. łącznik modulujący
   3. temat drugi w tonacji głównej
   4. koda

Koncert

Cykl sonatowy tworzy podstawę formy solistyczno-orkiestrowej, tj. koncertu.

Koncert klasyczny – 3 części: allegro sonatowe, adagio, allegro.

Dla budowy koncertu charakterystyczna jest wirtuozowska kadencja przed końcem allegra sonatowego.

WARIACJE

Cykl wariacyjny składa się z licznych, krótkich ustępów w nieokreślonej ilości,
z których każdy opera się na tym samym temacie, wariacyjnie zmienianym.

Wariacje to forma w zasadzie czysto instrumentalna, właściwa utworom solowym, kameralnym i orkiestrowym. Występuje bardzo często jako pierwsza, druga
lub ostatnia część cyklu sonatowego, kwartetu lub nawet symfonii...