Produkcja ksiazki w Polsce w XV i XVI wieku.doc

10. Produkcja książki w Polsce w XV i XVI wieku

XV w.

·  drukarnie powstałe w Polsce  w XV w. są krótkotrwałe (tzw. efemerydy), działalność żadnej nie przekracza okresu kilku lat

·  pojawiają się w najbardziej ożywionych centrach życia kulturalnego (Kraków, Wrocław, Gdańsk)

·  KRAKÓW - ośrodek naukowy, kulturalny, artystyczny; rozkwit gospodarczy (XIV-XVI w.); środowisko uniwersyteckie, dwór królewski, biblioteki prywatne ® klimat sprzyjający rozwojowi sztuki drukarskiej

·  anonimowość druków sprawiła, że przez długi czas nie znano nazwiska pierwszego drukarza polskiego

·  1473 – Kasper Straube - pierwszy drukarz krakowski; pochodził z Bawarii, był niemieckim drukarzem wędrownym; przez Lipsk i Drezno przybył do Polski i nakładem bernardynów wydał w latach 1473-77 cztery dzieła:

1)   Almanach na r. 1474 (Almanach Cracoviense ad Annum 1474) - kalendarz astrologiczno-lekarski; jednostronnie zadrukowana karta kalendarza ściennego; odnaleziony w 1880 r.; wskazywał np. kiedy puszczać krew

2)   Franciszka de Platea (z Platei) Opus restitutionum usurarum et eexcommunicationum (1475) – o odszkodowaniach, lichwie i klątwach kościelnych

3)   Jana Turrekrematy Explanatio in Psalterium (1475/6) – komentarz do psalmów; największy objętościowo

- dzieło wytłoczone nierówno (różne odcienie farby, „przebijanie” na kolejną stronę)

- składany jednoszpaltowo

- wolne miejsca na inicjały, które miały być namalowane ręcznie

- kolofon ma błąd gramatyczny (?); podano w nim nazwę miejscowości - „Cracis impresse” (tłoczono w Krakowie)

- sygnet na końcu (wzorowany na znaku mogunckiej oficyny Fusta i Schööffera) z monogramami Chrystusa i Marii na tarczach

4)   św. Augustyna Opuscula (1476/7) – pisma drobne

·  posługiwał się czcionkami z oficyny Güntera Zainera z Augsburga, gdzie praktykował i skąd czcionki ukradł lub dostał; piękna, okrągła i szeroka czcionka

·  nie znano tożsamości drukarza; 1910 – prof. B. Ulanowski natrafił w aktach krakowskiego sądu biskupiego na informację z 1476 r., że „Kaspar z Bawarii, drukarz ksiąg, obecnie w Krakowie zamieszkały” zobowiązuje się płacić alimenty Marcie z Czarnej Wsi (16 gr. rocznie)

·  nazwisko drukarza zostało ustalone w r.1933 przez J. Serugę, archiwistę i bibliotekarza, który natknął się w księgach wójtowskich Krakowa na zapis (z 1477 r.) o sporze drukarza Straubego z Krakowa z balwierzem Jakubem

·  [prof. J. Muszkowski w dziele Początki drukarstwa w Krakowie podważa identyfikację Kaspra (Ulanowskiego) ze Straubem wskazując na fakt, że Straube pochodził z Saksonii (Drezno, Lipsk), a impresor Kasper był Bawarczykiem]

·  po kilkuletniej pracy oficyna Straubego zniknęła bez śladu

·  druga prasa – założył ją pod koniec XV w. Szwajpolt Fiol(notowany też  jako Świętopełk, Sebald, Feiel, Fayl, Veyl) – czeladnik; przywędrował do Polski z Frankonii; z zawodu był hafciarzem, należał do cechu złotników; wynalazł sposób urządzenia wodociągów do odwadniania kopalń w Olkuszu; interesował się górnictwem, co zbliżyło go do Jana Turzona, przy którego wsparciu finansowym uruchomił w Krakowie drukarnię (1483-86), nastawioną na tłoczenie ksiąg w języku cerkiewnosłowiańskim (cyrylica) dla wschodnich cerkwii prawosławnych

·  Fiol liczył na chłonny rynek wschodni (ruski, ukraiński, może moskiewski)

·  1490 – Fiolowi ukradziono papier:)

·  1491 – Fiol zamówił u Rudolfa Borsdorfa z Brunszwiku nowe czcionki – 230 „ruskich liter”, wykonanych wg wskazówek Fiola

·  cztery duże księgi liturgiczne:

1)     Czasosłowiec (1491) – rodzaj brewiarza, zawierał modlitwy i psalmy

- ma (podobnie nr 2) ozdobny kolofon z herbem Krakowa, nazwiskiem drukarza, miejscem i datą druku

- pierwszy drzeworyt figuralny w Polsce - Ukrzyżowanie

2)     Osimohłasnik albo Oktoich (1491) – zbiór hymnów św. Jana z Damaszku; na osiem głosów

3)     Triod’ postnaja – modlitwy i rytuał wielkopostny

4)     Triod’ cwietnaja – pieśni, modlitwy i rytuał wielkanocny

- obydwie Triody są wykonane prymitywniej, bez daty i miejsca wydania

·  druki wydane starannie pod wzgl. typograficznym

·  pracownicy Fiola: Gawrzyjał (Gabriel), Bohusz, Jan

·  1491 – Fiol oskarżony o herezję i uwięziony; uniewinniony po procesie w 1492, ale oficyna upada – kapituła gnieźnieńska zakazuje drukowania i sprzedawania dzieł; ® pierwszy akt ingerencji cenzury kościelnej w Polsce (wg Bieńkowskiej)

·  obecnie druki Fiola znajdują się gdzieś w Rosji

·  Fiol przebywa w Krakowie do 1499 r., potem prowadzi kopalnię w Złotym Stoku na Śląsku; w końcu wraca do Krakowa

·  hipoteza: problem z lokalizacją zagadkowej oficyny i drukarza, zwanego w inkunabulistyce europ. „Typographus Leonis I papae Sermones” (drukarz Kazań papieża Leona I); działała w latach 1470-78; znamy 7 druków w 50 egz. rozsianych po świecie;

·  czcionka holenderska, przetworzona w oficynach Kolonii (m. in. u Zella)

·  w Polsce znaleziono komplet druków i najwięcej zachowanych egzemplarzy

·  wg E. Szandorowskiej – oficyna w Chełmnie, dokąd w 1473 r. przybyli Bracia Wspólnego Życia; z macierzystego domu w Zwolle mieli przywieźć i uruchomić drukarnię; ale: brak na to dowodów, Zwolle nie miało jeszcze wówczas drukarni i wśród druków nie ma żadnych przydatnych dla szkoły Braci; wg A. Lewickiej-Kamińskiej – Wrocław, wiąże się z warsztatem Elyana i kanonika Mikołaja Merbotha; w latach 1470-75

·  *inni „niepewni”: Jan Pepelau – nie znamy jego druków; notowany w latach 1483-84; mógł wydawać druki popularne, wchłonięte przez czytelników; Jan Krüger w Krakowie

·  WROCŁAW – pierwsza drukarnia na Śląsku: Kasper Elyan(Elian, Helian), kanonik katedry wrocławskiej, ur. w Głogowie ok. 1435 r.; studiował w Lipsku, Krakowie i w Erfurcie; wpisał się do kolegium polskiego przy uniwersytecie lipskim – uważał się więc za Polaka; w Kolonii, u Ulryka Zella nauczył się drukarstwa, zapożyczał od niego krój czcionek (leżące S)

·  1470 r. – powraca do kraju; przy materialnej pomocy kapituły zakłada drukarnię (1475-83)

·  pierwsze druki:

1)   Historia de transfiguratione Domini

2)   Statua synodalia episcoporum Wratislaviensium (Statuty synodalne biskupów wrocławskich) – 1475 r.; tutaj w Statutach Konrada na kartach 13v i 14r: trzy modlitwy codzienne („Ojcze nasz”, „Zdrowaś Maria”, „Wierzę w Boga”) w języku polskim i niemieckim (jako zalecany wzór poprawnego tekstu w językach narodowych) ® pierwszy tekst polski, jaki ukazał się w druku

- obecnie: biblioteki we Wrocławiu i w Pradze

·  z oficyny Elyana wyszły też dwa dzieła polskich autorów: Mikołaja z  Błonia Tractatus de sacramentis (Traktat o sakramentach) i Mateusza z Krakowa Confessionale

·  głównie: dzieła o tematyce kościelnej, do użytku duchowieństwa (dzieła Tomasza z Akwinu, Jana Gersona); jeden utwór świecki: Facecja Loggia

·  ogólnie: co najmniej 9 (Szwejkowska), 10 (Bieńkowska) lub 12 (Sowiński) dzieł, niektóre wydawane parokrotnie; niski poziom typograficzny (gruby papier, prymitywny skład, nierówna linia czcionek)

·  1843 r. – Elyan wyjeżdża do Rzymu, a przedtem oddaje drukarnię w depozyt mieszczaninowi, Janowi Kluge; po śm. Elyana odzywają się jego dłużnicy – nie znamy dalszych losów drukarni

·  [pierwsza książka wydana w języku polskim: Raj duszny Biernata z Lublina (1513), wyd. przez F. Unglera – modlitewnik; było to tłumaczenie i przeróbka popularnej książki łacińskiej Hortulus animae; zaginął w czasie II wojny światowej; lub Historyja umęczenia Pana Jezu Krysta, wyd. przez K. Hochfedera (ok. 1508) – znana tylko ze wzmianek bibliografów]

·  druk w językach narodowych – wiąże się go z humanizmem renesansowym, ale nie do końca słusznie; chęć przybliżenia ludziom tekstów religijnych (Polska, Niemcy)

·  *GDAŃSK – pod k. XV w. przybył tam, z Magdeburga lub Lubeki, wędrowny drukarz Konrad Baumgarten (Baumgart) z Wirtembergii; zaczął pracować jako introligator; 1498 – założył oficynę drukarską

·  wykonał cztery druki; odnaleziono kartę z próbnymi odbiciami trzech druków; zachowała się w całość tylko Agenda dla diecezji wileńskiej (1499)

·  1500-02 – w Ołomuńcu – wydrukował ok. 9 dzieł

...