2
Struktura społeczna a uczestnictwo w kulturze
[w:] Antonina Kłoskowska: Socjologia Kultury
Główną domenę badań kultury jako komunikowania się stanowi uczestnictwo kulturalne rozumiane jako zbiór podstawowych środków i przekazów ujmowany w powiązaniach z głównymi elementami struktury społecznej. Większość badań socjologicznych odnosi się do obiektywnych warunków uczestnictwa kulturalnego i wyborów prowadzących do ekspozycji na przekazy, niewiele zaś bada twórczość i odtwarzanie kultury. Mówiąc o możliwościach uczestnictwa w kulturze ma się na myśli zwykle działy kultury zorganizowanej przez instytucje publiczne w krajach rozwiniętych: prasę, radio, telewizję, film i kino, publikacje i udostępnienie książek przez biblioteki, spektakle teatralne, koncerty i wystawy muzealne. Dane ilościowe uzyskane z badań statystycznych powyższych okoliczności uczestnictwa skorelowane są z podstawowymi kategoriami społecznymi określanymi na zasadzie cech formalnych: wiek, płeć, miejsce zamieszkania, zawód, wykształcenie. Pierwsze są zmiennymi zależnymi (warunkowanymi), drugie niezależnymi (warunkującymi).
Liczebność przekazów o standaryzowanej treści np. nakładów wydawnictw czasopiśmiennych i książkowych, liczby odbiorników radia i telewizji jest miarą demokratyzacji kultury, natomiast ilość przekazów o zróżnicowanej treści np. tytułów książek, programów telewizyjnych, premier teatralnych jest miarą bogactwa kultury i możliwości wyboru stojących do dyspozycji najaktywniejszych (często najbardziej wymagających). Wielość różnorodnych przekazów podobnego poziomu o niewielkiej cyrkulacji charakteryzuje model uczestnictwa kulturalnego wąskiej elity, najszerzej bowiem rozpowszechnione kanały transmisji kulturalnej przynoszą zhomogenizowane treści.
Syntetyzujące ujęcie sfery zjawisk warunkowanych ma najczęściej postać podziału na trzy style kultury:
· Kultura wyższa (elitarna) – charakteryzuje się tworzeniem pod kontrolą elit działających w ramach określonej estetycznej i intelektualnej tradycji. Elity te zajmują naczelne miejsce w systemie oświaty, sztuki i rozrywki, realizują wartości naczelne tych systemów i dostarczają normatywnych modeli działania w ich obrębie. Kryteria odbioru pochodzą nie od odbiorców ale od twórców. Kultura elitarna jest zogniskowana w relacji twórców i kwalifikowanych krytyków. Oczywiście wskutek procesu homogenizacji wyższa kultura dociera po części do szerszej publiczności.
· Kultura popularna (masowa) – często bywa utożsamiana z terminem „kultura masowa” jako określenie faktycznej szerokiej cyrkulacji i odbioru standaryzowanych treści, bez przesądzania o ich charakterze, klasowej proweniencji i adresie oraz ideologicznym obliczu. W jej skład wchodzą przekazy kulturowe zyskujące szeroką aprobatę dzięki m.in. łatwości odbioru.
· Kultura ludowa (folklorystyczna) – jest to kultura układu pierwotnego, rozwijająca się w małych, głównie wiejskich społecznościach lokalnych, ale także w plebejskich obszarach społeczności miejskich. W miarę zacierania się ich izolacji kultura ta przestaje być samowystarczalna, trwa jednak jako część wyposażenia kulturalnego małych grup pierwotnych. Jej wątki i formy są także wykorzystywane przez inne układy (disco polo).
Bardzo trudne jest w rozwiniętych społeczeństwach ścisłe przyporządkowanie wyodrębnionym kategoriom społecznym (klasom, warstwom) określonych stylów kultury. O współczesnej kulturze symbolicznej poszczególnych klas mówić można w dwóch znaczeniach:
1. w ujęciu dystrybutywnym – jako o kulturze klas czyli o ogóle treści kulturalnych i kanałów ich przekazu np. kultura robotników, chłopów.
2. w ujęciu kolektywnym – jako o kulturze klasowej, czyli swoistych dla tej klasy wartościach i formach kultury wchodzących do całości dorobku kulturalnego społeczeństwa i nie ograniczonych w odbiorze do członków tej klasy np. kultura robotnicza, chłopska (ethos).
Zróżnicowanie klasowe kultury jest zmienne i nie zawsze odpowiada ostrości podziałów klasowych, zależy także od roli kultury jako społecznie uznanego wskaźnika zróżnicowania i dobra o prestiżowym charakterze. Jeżeli ta prestiżowa funkcja jest nikła, przynależności do wyższych kategorii społeczno-ekonomicznych nie towarzyszy udział w wyższej kulturze.
W dziedzinie wartości uznawanych oraz w dziedzinie sposobu rozumienia i interpretacji symbolicznych przekazów mamy do czynienia ze szczególnie silnym wpływem kultury społecznej unifikującej i standaryzującej doświadczenia kulturalne. Pierwszym czynnikiem standaryzacji jest wpływ rodziny który ujednolica elementy przekazu w obrębie małej grupy choć jest zarazem czynnikiem różnorodności z punktu widzenia makrostruktur. W rodzinie dokonuje się zadanie przekazania podstawowego, ogólnonarodowego kodu językowego oraz jego subkodowych odmian klasowych i regionalnych. Drugim czynnikiem unifikacji jest szkoła nazywana przez P. Bourdieu gwałtem symbolicznym ponieważ szkolny system transmisji kultury symbolicznej ma w całości charakter przymusowy (wybór i ocena przekazywanych elementów kultury oraz utrwalenie kryteriów ocen). O samym wyborze treści kulturalnych decyduje w dużej mierze repertuar obiektywnie dostępnych przekazów który zależy od prowadzonej polityki kulturalnej (ewentualnie pluralizmu polityk różnych podmiotów). Polityka może jednak o wiele łatwiej eliminować pewne treści niż działać w celu faktycznej recepcji i określeniu charakteru odbioru. Działają tu bowiem mechanizmy aktywnego, twórczego odtworzenia (ogółu reakcji odbiorcy na przekaz symboliczny) których podmiotem są sami odbiorcy. A ich odbiór efektów działalności artystycznej zależy głównie od wykształcenia i kompetencji kulturowej. Szczególnie estetyczna funkcja artystycznych przekazów podlega różnicującym wpływom wykształcenia.
Podsumowując. Wszystkie powyższe wnioski, dotyczące klasowego-zawodowego charakteru różnicowania uczestnictwa w kulturze, mają ciągle charakter hipotetyczny. Główną zmienną jest poziom i charakter wykształcenia.
Opracowanie: Robert Radlak / DTP: Michał Pyka
Punkroc