Zapożyczenia w języku polskim
Zapożyczenia (wg. Rybickiej-Nowackiej):
I. leksykalne (morfemowe): bez zmian wcielone do systemu polszczyzny: burmistrz, biżuteria, hardy,
II. kalki językowe:
A. strukturalne:
- wyrazowe (słowotwórcze): niem. czasopismo, światopogląd, ang. nadwaga,
- frazeologiczne: fr. gwóźdź sezonu, punkt honoru, niem. tu jest pies pogrzebany,
- składniowe: ros. ryzykować (czym?), na adres, łac. ACI,
B. semantyczne (pod wpływem j. obcego zmienia się znaczenie wyrazu):
- ros. cienki (dowcip),
Dodatkowo można wyodrębnić pożyczki fonetyczne (wpływ na wymowę wyrazu polskiego). Wpływ jęz. czeskiego i jęz. ruskich na polski.Ze wzzględu na sposób zapożyczenia można wyodrębnić pożyczki bezpośrednie i pośrednie.
1. Kontakty językowe polszczyzny i wpływy języków obcych:
- dialekty germańskie: IX-Xw.,
- język łaciński: X-XX w. (11 wieków oddziaływania na j. polski),
- język czeski: X-XVI w. (7 wieków oddziaływania na j. polski),
- język niemiecki: XII-XX w. (9 wieków oddziaływania na j. polski),
- języki tatarskie i tureckie: XIII-XVII w.,
- język węgierski: XIV-XVI w.,
- języki ruskie: XIV-XIX w.,
- język włoski: XVI-XVII w.,
- język francuski: XVI-XX w.,
- język rosyjski: XIX-XX w.,
- język angielski: XIX-XX w.
ŁACINA – język elity intelektualnej, język elitarny, jego znajomość nobilitowała użytkowników.iturgiczna, urzędowa, sfera sztuki: literatura piękna i retoryka, ktore dopiero
2. Łacina w okresie staropolskim:
- elitarny język pisany i subkod mówiony (sfera sakralo-liturgiczna, urzędowa, sfera sztuki: literatura piękna i retoryka, ktore dopiero się kształtują w polskim),
- poezja polsko-łacińska (Filip Kallimach, Konrad Celtis, Jan z Wiślicy, Jan Dantyszek, Klemens Janicki),
- ars dictandi (sztuka dyktowania – sztuka redagowania listów, dokumentów, kronik) – XII, XIII w. początki (Kronika Galla Anonima, Wincentego Kadłubka, Jan Ostroróg, Filip Kallimach, Życiorys Grzegorza z Sanoka).
n Ostroróg, Filip Kallimach, Życiorys Grzegorza z Sanok
3. Łacina w okresie średniopolskim:
- elitarny język pisany i mówiony (zwiększa się zasięg łaciny, rozwijają się szkoły, łaciną włada nie tylko duchowieństwo,ale i szlachta), nadal dominuje w kościele (choć reformacja wprowadza j. polski),
- język nauki (Andrzej Frycz Modrzewski, Mikołaj Kopernik), przestaje być głównym językiem urzędowym (sukcesywnie zmniejszają się jego wpływy),
- zmniejsza się rola łaciny w sztuce literackiej (od połowy XVI w. artyści tworzą w j. polskim, np. Jan Kochanowski, który swoje pierwsze dzieła napisał po łacinie),
- zmniejsza się rola łaciny w retoryce ( w sejmie zaczyna przeważać polski),- nadal znajomość łaciny nobilituje, jest to język świadczący o wysokim wykształceniu i inteligencji,- w 2 poł. XVII i XVIII w. pojawia się na salonach konkurent łaciny: j. francuski.
4. Łacina w okresie nowopolskim:
- sukcesywnie zmnejsza się rola łaciny, język elitarny w odniesieniu do religii katolickiej (szczególnie w odn. do liturgii), dopiero w XX w. zastąpią łacinę języki narodowe,
- język nauki międzynarodowej, języka terminologii naukowej (np.medycznej), ograniczony w 2 poł. XX w.,
- w XX w. łacina stała się j. bardzo elitarnym, którym posługuje się niewielka liczba użytkowników (głównie humaniści).
5. Najstarsze zapożyczenia (formalnosemantyczne, wyrazowe, fonetyczne, pośrednie, naturalne) :
- cesarz < goc. kaisar < łac. caesar,
- deska < germ. disk < łac. discus (krążek),
- wielbłąd < goc. ublandus < łac. elephantus (słoń).
6. Staropolskie zapożyczenia:
a) pośrednie:- anioł < czes. anjel < łac. angelus,- sumienie < czes. svědomi < łac. conscientia,
b) bezposrednie:- manna, cedr, palma, pergamin
7. Średniopolskie zapożyczenia:
I. LEKSYKALNE:
a) formalnosemantyczne:
- decyzja, deklaracja, reforma, propozycja,
- aktor, architekt, polityk, profesor, ampułka, kolumna,
b) repliki strukturalne: Rzeczpospolita (replika łac. respublica),
II. SŁOWOTWÓRCZE:
a) sufiksy (-ika/-yka: fizyka, -acja: korporacja, -ant: umizgant, -izm: egoizm, -alny: generalny, -ijny: melodyjny),
b) złożenia na wzór grcko-łacińskich: białogrzywy, wiatronogi.
III. FLEKSYJNE:
a) końcówka -a w M. rzecz. lm. (bardzo popularna, w npol. już archaiczna): akta, amfiteatra, talenta,
IV. SKŁADNIOWE:
- accusativus cum ifinitivo: widziemy pszczoły miód robić,
- orzeczenie na końcu zdania (dyskusyjne): dziatki miłe, jako to wy sami dobrze wiecie...
8. Przyczyny zapożyczeń z łaciny:
- w okresie staropolskim: potrzeba nazywania nowych desygnatów,
- w okresie średniopolskim: potrzeba nazywania nowych desygnatów, potrzeba nazywania inaczej (synonimika, stylistyka), potrzeba formułaowania przekazu w stylu wysokim (ekspresja słowa, awans jezyka), potrzeba kultury wysokiej (awans kulturowy, społeczny). Zapożyczeniom sprzyjały: rozwój szkolnictwa, odrodzenie tradycji antycznej, konwencja barokowa hołdująca zasadzie: jedność w różnorodności.
9. Sztuka latynizowania makaronizowania.
LATYNIZM (fr. latynisme < łac. latinus) – el. jęz., najcześciej wyraz zapożyczony z łaciny i przystosowany do polskiego systemu językowego (np. kosciół).
MAKARONIZM (włos. macaroni, drobne cząsteczki, płn.włos.gw. maccherone, głupiec, prostak) – obcy element jęz. (u nas łaciński) przeniesiony w oryginalnej obcojęzycznej postaci (wyrazy, zdania, zw. frazeol., maksymy, przysłowia, końcówki).
XVI w. makaronizowanie – zabawa poetycka polegająca na łączeniu w utworze wierszowanym różnych języków w celach humorystycznych, komicznych.
Barok – epoka makaronizowania – konwencja mająca na zasadzie kontrastu, konceptu (pomysłu), polifonii językowej zaskoczyć, wzruszyć (łac. movere).
10. Zapożyczenia z języka czeskiego (czechizmy, bohemizmy), X-1 poł XVI w.:
77% terminów łacińskich dostało się do polszczyzny przez czeski, kraj ten wszedł wcześniej w zasię wpływów kultury zachodniej.
1. Zapożyczenia fonetyczne:
- straż, władać, błagać, Władek (por. Włodek),
- czeskie u wypiera polskie nosówki: poruczyć zam. poręczyć,
- czeskie g zam. polskiego h: gańba (por. też czes. hańba),
- dyspalatalizacje: serce, wesele, śmiertelny,
2. Zapożyczenia leksykalne (głównie terminy religijne):
- biskup, kościół, anioł, diabeł, klasztor, ofiara,
- żak, szkoła, tablica,
- hardy, władza, tabor,
11. Zapożyczenia z języka niemieckiego (germanizmy):
XII-XVI w. - kolonizacja na prawie niemieckim, leksyka związana z:
- organizacją miejską (burmistrz, gnima, sołtys),
- budownictwem (cegła, mur, rynek, ratusz),
- mieszkanie, sprzęty (grat, kuchnia, zegar),
- przemysł, rzemiosło, handel (bednarz, cech, jarmark, koszt, mistrz, murarz),
- prawo, sądownictwo (cło, czynsz, glejt, gwałt, myto, mord, żołd),
- materiały, strój, uzbrojenie (bawełna, fartuch, kołnierz, kiecka, sznur),
- górnictwo (hałda, huta, kilof, szyb),
- imiona własne (Olbracht<Albrecht, Biernat<Bernard).
XIX-poł. XX w. - zabory:
- leksyka: fajny, frajda, heca, firma,
- zapoż. strukturalne, słowotwórcze (kalki): korkociąg, czasopismo, duszpasterz,
- zapoż. strukturalne, frazeologiczne: jako taki, wyciągnąć wniosek,
Germanizmy nigdy nie cieszyły się dużym prestiżem, nie było mody na germanizmy, wręcz odwrotnie – polski bronił się przez wyrazami niemieckimi.
12. Zapożyczenia ruskie, dziś ukraiński i białoruski (rutenizmy), głównie XVI-XVII w., ale również później do XIX w.:
Związane z ekspansją Polski na wschód, polszczeniem się rus. szlachty. Ich ślady w listach Stanisława Augusta, Radziwiłłów, Sapiehów.
Pożyczki fonetyczne:
- PEŁNOGŁOS: czeremcha, czereśnia, czerep,
- wpływ na zanik a ścieśnionego (nie było go na wschodzie),
Leksyka:
- terminy wojskowe i obozowe: znachor, zbrojny, rubież, nahajka, tuman, harmider, hałastra, car,
- ekspresywizmy (często w literaturze, np. u Reja są nacechowane stylistycznie): sobaka, morda, duby, czupryna, hulać, harować,
- nazwiska typu: -icz, -owicz, wyparly stare -ic, -owic (Chodkiewicz, Mickiewicz).
13. Zapożyczenia węgierskie (hungaryzmy), XV-XVI w.:
Związane z panowaniem Stefana Batorego, kontaktami handlowymi, wojskowymi i dynastycznymi (obecność studentów węgierskich w Krakowie). Część słownictwa związana jest z językiem górali, którzy byli mieszanką nacji polskiej, węgierskiej, słowackiej, rumuńskiej).
- deresz (siwy koń), hajduk, hejnał, szyszak, orszak, dobosz, czaty, katana,
- baca, juhas,
- dziś; leczo.
14. Zapożyczenia turecko-tatarskie (orientalizmy...
selatemmix