OKUPACJA SOWIECKA ZIEM POLSKICH 1939-1941
KONFERENCJE IPN
INSTYTUT PAMIĘCI NARODOWEJ
KOMISJA ŚCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU
Zrealizowano przy pomocy finansowej Ministerstwa Kultury
redakcją Chmielowca
RZESZÓW-WARSZAWA 2005
Materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Przemyślu
18-19 września 2003 roku
przez Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej
- Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
Oddział w Rzeszowie
Recenzent Marek Wierzbicki
Okładka i strony tytułowe Krzysztof Findziński i Wojciech Czaplicki
Opracowanie redakcyjne Wanda Tarnawska
Korekta Marek Wójcik
Indeks osób Piotr Chmielowiec i Tomasz Bereza
Na okładce:
zdjęcia przedstawiające delimitację granicy sowiecko-niemieckiej w rejonie
Jarosławia
w październiku 1939 r. (ze zbiorów Muzeum w Jarosławiu)
i początek operacji „Barbarossa" w Przemyślu w czerwcu 1941 r.
(fot. Jacek Fischer, ze zbiorów Zofii Fischer, udostępnił Marek Czarnota)
Skład i łamanie Wojciech Czaplicki
Druk i oprawa
Instytut Technologii Eksploatacji
ul. Pułaskiego 6/10,26-600 Radom
© Copyright by Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko
Narodowi Polskiemu
Seria „Konferencje IPN": tom 23
ISBN 83-89078-78-3
?35/0
?
Spis treści
Wstęp - Piotr Chmielowiec.....................................
Wykaz skrótów..............................................
Tomasz Bereza
Obraz czerwonoarmisty na okupowanych ziemiach polskich (1939-1941) w dokumentach,
wspomnieniach i relacjach........................
Jerzy Węgierski
Zdrajcy, załamani, zagadkowi (próba oceny zachowań
wybranych oficerów konspiracji polskiej w Małopolsce Wschodniej,
aresztowanych w latach 1939-1941) ..............................
Rafał Wnuk
ZWZna Wołyniu 1939-1941 ....................................
? Zbigniew K. Wójcik
Okupacja i konspiracja w regionie przemyskim (1939-1941).
Studium porównawcze..........................................
Elżbieta Trela-Mazur
Sowiecki system oświatowy na ziemiach wschodniej Polski na przykładzie Wydziału
Oświaty Ludowej we Lwowie (1939-1940).................
Włodzimierz Bonusiak
Przemiany ekonomiczne w Małopolsce Wschodniej w latach 1939-1941 .
Grzegorz Hryciuk
Przemiany demograficzne w Galicji Wschodniej w latach 1939-1941....
Albin Głowacki
Formy, skala i konsekwencje sowieckich represji wobec Polaków
w latach 1939-1941............................................
Roman Dzwonkowski SAC
Represje wobec polskiego duchowieństwa katolickiego
pod okupacją sowiecką 1939-1941...............................
Krzysztof Kaczmarski
Przykłady represji sowieckich wobec działaczy Stronnictwa Narodowego w łatach
1939-1941............................................
Sławomir Kalbarczyk
Z badań nad losami polskich parlamentarzystów represjonowanych przez władze
sowieckie w latach 1939-1941 ........................
Piotr Niwiński
Warunki powstawania i funkcjonowania polskiej konspiracji
na Wileńszczyźnie w latach 1939-1941..................................... 188
Jan Jerzy Milewski
Okupacja sowiecka w Białostockiem (1939-1941). Próba charakterystyki........
201
Piotr Chmielowiec
Ostatnie tygodnie sowieckiej okupacji Przemyśla (maj-czerwiec 1941 r.).........
219
Indeks osób......................................................... 234
Wstęp
Zagadnienia związane z agresją ZSRS na Polskę 17 września 1939 r. i okupacją
wschodnich ziem II Rzeczypospolitej to jeden z najtrudniejszych tematów
najnowszej historii Polski. Oficjalna historiografia PRL przedstawiała ten okres
zgodnie z sowiecką wersją dziejów, której początek stanowiły zawarte w nocie z
17 września słowa zastępcy ludowego komisarza spraw zagranicznych, Władimira
Potiomkina, do ambasadora Wacława Grzybowskiego: „Rząd Radziecki polecił wobec
powyższych okoliczności Naczelnemu Dowództwu Armii Czerwonej, aby nakazało
wojskom przekroczyć granicę i wziąć pod swoją opiekę życie i mienie ludności
Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi. Rząd Radziecki zamierza równocześnie
podjąć wszelkie środki mające na celu uwolnienie narodu polskiego od
nieszczęsnej wojny, w którą wepchnęli go nierozsądni przywódcy i umożliwienie mu
życia w pokoju"1. Jednym z dowodów na zafałszowanie wzajemnych stosunków polsko-
sowieckich byl fakt konsekwentnego nieprzy-znawania się strony sowieckiej do
odpowiedzialności za zbrodnię katyńską aż do roku 1990.
Pierwsze opracowania poświęcone okupacji sowieckiej ukazały się już w latach
czterdziestych XX w. w środowiskach polskiej emigracji politycznej i wojskowej.
Wzrost zainteresowania historią najnowszą Polski wpłynął na pojawienie się w
końcu lat siedemdziesiątych pierwszych wydawnictw drugoobiegowych, w tym również
dotyczących stosunków polsko-sowieckich. Niewątpliwie do pionierskich należała
praca Jerzego Łojka, opublikowana po raz pierwszy w roku 19802. Przełom 1989 r.
w Polsce umożliwił rozpoczęcie badań mających na celu ukazanie prawdziwego
obrazu stosunków polsko-sowieckich w latach 1939-1989. Wśród zagadnień
domagających się wyjaśnienia znalazł się również okres tzw. pierwszej okupacji
sowieckiej w latach 1939-1941. Zmiany polityczne wpłynęły też na dostęp
historyków do źródeł archiwalnych, które w istotny sposób poszerzyły stan wiedzy
o omawianym okresie. Przykładem tego może być otwarcie archiwów rosyjskich oraz
litewskich, białoruskich i ukraińskich. Umożliwiło to wydanie zbiorów dokumentów
wcześniej niedostępnych dla badaczy. We współpracy Centralnego Archiwum
Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Instytutu Pamięci Narodowej
ze służbami archiwalnymi Ukrainy i Rosji (Państwowe Archiwum Służby
Bezpieczeństwa Ukrainy, Federalna Służba Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej)
opublikowano dokumenty poświęcone agresji sowieckiej na Polskę3, zbrodni
katyńskiej4, represjom wobec obywateli polskich5 oraz konspiracji
niepodległościowej6.
1 Cyt. za: A. Bregman, Najlepszy sojusznik Hitlera. Studium o współpracy
niemiecko-sowieckiej 1939--1941, Londyn 1987, s. 67.
2 J. Łojek [Leopold Jerzewski],^4gre.s/a 17 września 1939. Studium aspektów
politycznych, Warszawa 1990 (pierwsze wydanie krajowe Wydawnictwo „Glos",
Warszawa 1980).
3 Agresja sowiecka na Polskę w świetle dokumentów. 17 września 1939 ?., t. 1-3,
Warszawa 1994-1996; R. Szawłowski, Wojna polsko-sowiecka 1939, t. 2: Dokumenty,
Warszawa 1997.
4 Katyń: dokumenty zbrodni, t. 1: Jeńcy nie wypowiedzianej wojny. Sierpień 1939
- marzec 1940, red.
A. Gieysztor, R. G. Pichoja, Warszawa 1995; Katyń: dokumenty zbrodni, t. 2:
Zagląda: marzec-czerwiec 1940, red. A. Gieysztor, W. Kozlow, Warszawa 1998;
Katyń: dokumenty zbrodni, t. 3: Losy ocalałych: lipiec 1940 - marzec 1943, oprać,
zbiór., Warszawa 2002.
5 Okupacja sowiecka (1939-1941) w świetle tajnych dokumentów. Obywatele polscy
na kresach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką wiatach
1939-1941, red. T. Strzembosz, Warszawa 1996; Deportacje Polaków z północno-
wschodnich ziem II Rzeczypospolitej 1940-1941, red.
B. Gronek, G. Jakubowski, Warszawa 2001; Deportacje obywateli polskich z
Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi w 1940 r., Warszawa-Moskwa 2003.
6 Polskie podziemie 1939-1941, 1.1: Lwów-Kolomyja-Stryj-Ztoczów, Warszawa-Kijów
1998; Polskie podziemie na terenach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi w
latach 1939-1941, t. 1-2, Warszawa
7
Po 1989 r. ukazały się się pierwsze krajowe opracowania dotyczące ziem polskich
pod okupacją sowiecką w latach 1939-1941. Poruszały one m.in. sprawy agresji
Armii Czerwonej na Polskę 17 września 1939 r.7, represji wobec Polaków8 oraz
losów więźniów sowieckich w czerwcu 1941 r.9 Całościowa synteza tego okresu
została opracowana przez Albina Głowackiego10. Opublikowano również szereg prac
dotyczących okupacji sowieckiej w poszczególnych częściach Kresów Wschodnich i
liczne prace przyczynkowe11.
Nadal jednak istnieją obszary badawcze, które dotychczas były przez historyków
traktowane pobieżnie i nie doczekały się wyczerpującego omówienia. Należy do
nich przed wszystkim kwestia prześladowań i zbrodni dokonywanych przez okupanta
wobec Polaków, w tym ustalenie funkcjonariuszy sowieckich działających na
zajętych ziemiach polskich. Ważnym krokiem w kierunku realizacji tego ostatniego
postulatu jest praca Krzysztofa Jasiewicza dotycząca Zachodniej Białorusi12.
Pełnego opracowania nie doczekały się też dzieje społeczno-gospodarcze ziem
okupowanych, ich życie kulturalne, stosunki narodowościowe oraz relacje
zachodzące na linii władza-społeczeństwo, m.in. postawy poszczególnych grup
społecznych i narodowościowych wobec okupanta, a także stosunek władz sowieckich
do tychże grup. W dalszym ciągu trwają prace nad przedstawieniem pełnej listy
aresztowanych, rozstrzelanych i deportowanych w latach 1939-1941. Program ten
zapoczątkowany został przez Ośrodek KARTA i przyniósł do tej pory wydanie
piętnastu tomów imiennej listy Indeksu represjonowanych13.
Ułatwienia, jakie nastąpiły w dostępie do archiwów na Wschodzie po 1989 ?., nie
odnoszą się, niestety, do wszystkich obszarów badawczych. Część zbiorów,
zwłaszcza tych, w których mieszczą się materiały dotyczące polskiej konspiracji
niepodległościowej i jej zwalczania przez organy bezpieczeństwa państwowego ZSRS,
pozostaje zamknięta dla badaczy lub dostęp do nich jest mocno utrudniony.
Niedostępne są też dokumenty odnoszące się do współpracy mieszkańców zajętych
ziem wschodnich z organami władzy okupanta. Zapewne część z nich zostanie z
czasem wydana drukiem. Dobrym przykładem są tutaj dokumenty opublikowane we
współpracy służb archiwalnych Polski, Rosji i Ukrainy.
Instytut Pamięci Narodowej od początku swojej działalności przywiązywał dużą
wagę do pełnego wyjaśnienia losów Polaków pod okupacją sowiecką lat 1939-1941.
Warto wspomnieć tutaj o wydawnictwach źródłowych i postępowaniach prowadzonych
przez Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Kolejna rocznica
napaści sowieckiej na Polskę stała się okazją do zorganizowania przez IPN
Oddział w Rzeszowie,
-Moskwa 2001; Polskie podziemie 1939-1941. Od Wołynia do Pokucia, t. 3, oprać. J.
Szapowat, J. Tucholski, Warszawa-Kijów 2004.
7 R. Szawlowski, Wojna polsko-sowiecka 1939, t. 1: Monografia, Warszawa 1997
(praca wydana po raz pierwszy w Londynie w 1986 r. pod pseudonimem Karol
Liszewski); Cz. Grzelak, Kresy w czerwieni. Agresja Związku Sowieckiego na
Polskę w 1939 roku, Warszawa 1998.
8 P. Kołakowski, NKWD i GRU na ziemiach polskich 1939-1945, Warszawa 2002; S.
Kalbarczyk, Wykaz łagrów sowieckich miejsc przymusowej pracy obywateli polskich
w latach 1939-1943, cz. 1-2, Warszawa 1993,1997; Łagry. Przewodnik
encyklopedyczny, red. N. Ochotin, A. Rogiński, Warszawa 1998; S. Ciesielski, G.
Hryciuk, A. Srebrakowski, Masowe deportacje ludności w Związku Radzieckim,
Wrocław 1994.
9 Drogi śmierci. Ewakuacja więzień sowieckich z Kresów Wschodnich II
Rzeczypospolitej w czerwcu i lipcu 1941, oprać. A. Popiński, A. Kokurin, A.
Gurjanow, Warszawa 1995.
10 A. Głowacki, Sowieci wobec Polaków na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej
w latach 1939-1941, Łódź 1997.
11 Pełne przedstawienie literatury dotyczącej stosunków polsko-sowieckich w
latach 1939-1941 wykracza poza niniejszy wstęp.
12 K. Jasiewicz, Pierwsi po diable. Elity sowieckie w okupowanej Polsce 1939-
1941 (Białostocczyzna, Nowogródczyzna, Polesie, Wileńszczyzna), Warszawa 2001.
13 Indeks represjonowanych, t. 1-15, Warszawa 1995-2004.
8
w dniach 18-19 września 2003 ?., konferencji naukowej w Przemyślu pt. „Okupacja
sowiecka ziem polskich (1939-1941)". Towarzyszyła jej wystawa obrazująca
przebieg okupacji w regionie południowo-wschodnim „Okupacja sowiecka na prawym
brzegu Sanu".
Obrady konferencji przebiegały w pięciu blokach tematycznych: „Losy polskich
żołnierzy i oficerów w niewoli sowieckiej", „Konspiracja polska pod okupacją
sowiecką", „Przemiany społeczne i gospodarcze na terenach okupowanych przez
ZSRS", „Represje wobec obywateli polskich pod okupacją sowiecką" oraz „Przebieg
i skutki okupacji sowieckiej w wybranych regionach". Spośród czternastu
wygłoszonych referatów cztery dotyczyły sowieckiej polityki represyjnej wobec
różnych grup obywateli polskich, pozostałe poruszały inne apekty okupacji
sowieckiej (m.in. codzienne życie mieszkańców Kresów Wschodnich) oraz polskiej
konspiracji i oporu społecznego.
Tomasz Bereza porównał propagandowy obraz Armii Czerwonej ze wspomnieniami
świadków okupacji sowieckiej, którzy zetknęli się z jej prawdziwym obliczem.
Punktem wyjścia referatu Jerzego Węgierskiego była polemika z niektórymi tezami
zawartymi w książce Jacka Wilamowskiego Pętla zdrady. Zasadniczym wątkiem był
opis losów wybranych działaczy konspiracji w okupowanym Lwowie i próba oceny ich
postępowania w kontekście tytułu wystąpienia - „Zdrajcy, złamani, zagadkowi".
Rafał Wnuk przedstawił losy konspiracji polskiej na Wołyniu, a Zbigniew K.
Wójcik dokonał porównania tworzącej się konspiracji antysowieckiej i
antyniemieckiej w regionie przemyskim, podzielonym linią graniczną.
W części konferencji poświęconej przeobrażeniom społecznym i gospodarczym na
okupowanych ziemiach polskich zaprezentowane zostały trzy referaty. Elżbieta
Trela-Mazur przedstawiła sowietyzację szkolnictwa na Kresach Wschodnich,
Włodzimierz Bo-nusiak zaprezentował zmiany, jakich władze sowieckie dokonały w
przemyśle i rolnictwie, a Grzegorz Hryciuk omówi! przemiany ludnościowe.
Drugi dzień konferencji rozpoczął panel poświęcony represjom wobec obywateli
polskich. Albin Głowacki przedstawił formy, skalę i konsekwencje represji wobec
Polaków z lat 1939-1941. Kolejni prelegenci skupili się na represjach wobec
wybranych grup społecznych i zawodowych. W wystąpieniu ks. Romana Dzwonkowskiego
ukazane zostały losy duchowieństwa katolickiego, z kolei Krzysztof Kaczmarski
omówił represje wobec działaczy Stronnictwa Narodowego, zaś Sławomir Kalbarczyk
posunięcia wymierzone w przedstawicieli polskiego Sejmu i Senatu.
W ostatniej części konferencji przedstawiono referaty dotyczące okupacyjnych
dziejów na wybranych obszarach II Rzeczypospolitej. Jan J. Milewski
zaprezentował dwuletni okres sowieckiej okupacji województwa białostockiego.
Piotr Niwiński przedstawił dzieje konspiracji antysowieckiej i antylitewskiej na
Wileńszczyźnie w latach 1939-1941, a Piotr Chmielowiec skupił się na końcowych
tygodniach pierwszej okupacji Przemyśla - miasta-symbolu, ze względu na podział
pomiędzy dwóch okupantów.
Konferencja, dzięki swojej zróżnicowanej tematyce, poszerzyła znacznie stan
wiedzy o pierwszej okupacji sowieckiej. Dodatkowo, przez towarzyszącą jej
wystawę, przybliżono mieszkańcom regionu wydarzenia sprzed ponad sześćdziesięciu
lat.
Niniejsza publikacja stanowi opracowaną dla potrzeb wydawniczych wersję
referatów wygłoszonych na konferencji. Zachowano tu - w miarę możności -
wierność oryginałom, m.in. pozostawiono przymiotniki „sowiecki" i „radziecki"
tam, gdzie używali ich autorzy poszczególnych tekstów. Przypisy w każdym
artykule stanowią odrębną całość, więc niektóre źródła muszą się powtarzać w
kilku tekstach; nie zawsze redaktorowi udało się ujednolicić zapisy w przypadku
źródeł archiwalnych.
Wykaz skrótów
AAN
AAZ
ACz
ADŁ
ADP
AGKBZPNP-IPN
AIPN AW
AIPN
APP
ASRR
ASRS
AW
AW,HI
AWIH AZHRL BBWR BCh BGKUL DR
...
mircos