DEKLINACJA MĘSKA
Mianownik lp.
-o- -jo- -ŭ- -i- -en-
*vozъ, *duxъ *mǫžь *domъ *gostь *kamy
Uwagi do M.lp.
Po zmianach fonetycznych, tj. po zaniku jerów (będących w deklinacji psł. końcówkami tego przypadka), wykładnikiem przeważającej części rzecz. r. m. w M.lp. stało się zero morfologiczne, czyli tzw. końcówka zerowa: -ø, i spółgłoskowy wygłos tematu. Warto przypomnieć, że końcówki jerowe, które zanikły w języku polskim, doprowadziły do oboczności tematycznych (wóz : wozu, lód : lodu, bez : bzu, pies : psa).
W rzecz. dekl. –en-tematowej pierwotna krótka forma M. lp. została zastąpiona formą B. lp., por. psł. *kamy >pol. kamień. A to spowodowało wyrównanie postaci tematu M. lp. do tematu przypadków zależnych; tym samym rzeczowniki męskie tej deklinacji łatwo rozpoznać po zakończeniu –eń, a e jest w całym paradygmacie, por. płomień, promień, rzemień czy strumień.
Dopełniacz lp.
-a -‘a -u -i -e
*voza, *duxa *mǫža *domu *gosti *kamene
Uwagi do D. lp.
Stan staropolski:
1) zachowane tylko dwie końcówki: -a (z dawnych tematów na –o-//-jo-), -u (z dawnych tematów na –ŭ-);
2) brak poświadczeń końcówki –e, –i nawet w najstarszych zabytkach; w rzecz. dekl. –i, -en- występuje końcówka –a z dekl. –o-, -jo-;
3) ekspansja końc. –u, pierwotnie właściwej tylko kilku rzeczownikom na rzecz. dekl. –o-temat. (oboczne końcówki stpol. –a, -u, np. gniewa / gniewu, luda / ludu, obyczaja / obyczaju).
Stan współczesny:
-a: rzeczowniki żywotne (np. ducha, brata, także syna (tu prawdopodobnie pod wpływem formuły: W imię Ojca, Syna, Ducha), tylko w formie wołu – zachowana końc. rzecz. -ŭ-tematowych) oraz różne klasy rzecz. nieżywotnych, np. nazwy zdrobniałe (młotka, stolika), nazwy tańców (walca, poloneza), gier (pokera, tenisa), narzędzi (topora, młota), nazwy części ciała (policzka, łokcia), nazwy jednostek płatniczych, np. funta, dolara, oraz nazwy firmowe i gatunkowe (w tym eponimiczne) wyrobów przemysłowych, takie jak nazwy papierosów (giewonta, sporta), samochodów (forda, fiata, mercedesa), programów i systemów komputerowych czy części sprzętu komputerowego (Worda, Excela, Linuksa czy zipa, pen drive’a).
-u: rzeczowniki nieżywotne zapożyczone, abstrakcyjne, zbiorowe i materialne.
Proces repartycji (rozdziału) końcówek –a, -u do dziś nie w pełni ukończony, por. np. w NSPP tapczana albo tapczanu (obie formy dopuszczalne).
Celownik lp.
-u -‘u -ovi -i -i
*vozu, *duxu *mǫžu *domovi *gosti *kameni
Uwagi do C.lp.
Odziedziczone końcówki –u oraz -ovi (początkowo charakterystyczna tylko dla nielicznych rzeczowników) zwiększają zakres użycia. Zanik końcówki –i jako homonimicznej, nieprzydatnej, mało wyrazistej, właściwej dla nielicznych rzecz. męskich.
Ekspansja końcówki –owi z deklinacji –ŭ-tematowej: na prawie wszystkie rzeczowniki męskie. Przyczyna ekspansji – jej wyrazistość, jednoznaczność (wskazuje wyłącznie na C. lp. rodzaju męskiego). Ostatecznie w deklinacji męskiej utrwaliła się końcówka –owi, a końcówka –u zachowała się w nielicznych rzeczownikach (ok. 20), np. ojcu, bratu, księdzu, panu, chłopu, chłopcu, psu, kotu, lwu.
W stp. jeszcze liczne formy z –u, np. ku głosu, ludu, synowcu; także formy oboczne, np. bogu /bogowi, biskupu / biskupowi.
Końc. –owi miała w do XVI w. swój wariant –ewi. Ta wariantywność była ograniczona regionalnie (terytorialnie) do Wielkopolski i Mazowsza (Małopolska i Śląsk: –owi w każdej pozycji). Ich użycie było zależne od rodzaju spółgłoski w wygłosie tematu:
· -owi występowało po spółgłosce twardej, np. kościołowi, gniewowi, prorokowi;
· -ewi występowało po spółgłosce miękkiej lub stwardniałej (historycznie miękkiej), np. kmieciewi, Andrzejewi, pisarzewi, mężewi, ślachcicewi.
Oboczność –owi w tematach twardych : -ewi w tematach miękkich to jedna z najstarszych cech regionalno-dialektalnych poświadczona w zabytkach. Do dziś utrzymuje się w gwarach wielkopolskich.
Biernik lp. (pierwotnie = M.lp.)
-o- ...
dorka_dorkowska