Fleksja czasownika

Koniugacja – ogół form czasownika.

Kategorie werbalne: osoba, czas, tryb, strona, aspekt; Czasownik odmienia się także przez liczby i rodzaje, jednak te kategorie nie są charakterystyczne wyłącznie dla czasownika.

Predykacja – czasownik w zdaniu pełni funkcję orzeczenia

Paradygmat czasownika

W skład paradygmatu czasownika wchodzą:

·        formy osobowe, czyli te, dla których można ustalić osobę, in. określone;

·        formy bezokolicznika; bezokolicznik to reprezentant danego leksemu, in. forma nieokreślona co do osoby, liczby, rodzaju i czasu;

·        formy imiesłowów nieodmiennych – czyli imiesłowy przysłówkowe (imiesłowy przymiotnikowe wyłączono z paradygmatu czasownika, obecnie przynależą do grupy przymiotników);

·        formy nieosobowe czasowników zakończone na – no, - to;

·        do klasy czasowników włącza się także takie leksemy nieodmienne, jak: trzeba, można, należy, warto, wolno, wiadomo, niepodobna; należy traktować je jak czasowniki nieodmienne. Nazywamy je czasownikami niewłaściwymi.

·        do klasy czasowników niewłaściwych należą także czasowniki: widać, słychać, czuć.

·        Kontekstowo czasownikami stają się takie rzeczowniki, jak: żal, gniew, wstyd, czas, np. Żal mi jej; Szkoda jej na to stanowisko. (By sprawdzić, czy dany wyraz jest w konkretnym przypadku czasownikiem, należy dodać cząstkę – by; bowiem jest ona właściwa tylko czasownikom, np. Szkoda by jej było na to stanowisko).

Wybrane formy czasownika

Bezokolicznik:

·        forma nieokreślona co do osoby, czasu, liczby i rodzaju;

·        wskazuje na czynności, ale nie ukazuje okoliczności

·        oparty jest na temacie czasu przeszłego

·        wykładnikiem morfologicznym bezokolicznika jest morfem – ć, dodawany do tematu czasownika (in. morfem fleksyjny, sufiks fleksyjny, cząstka). Nie jest to końcówka, bowiem wyraz nieodmienny nie może posiadać końcówki.

·        uogólniając, bezokolicznik zbudowany jest z rdzenia, przyrostka tematycznego oraz wykładnika morfologicznego (formalnego) –ć-.

·        Jednak nie wszystkie bezokoliczniki tworzone są przez dodanie –ć-. Bezokoliczniki, których temat zakończony jest na –k, -g-, nie są tworzone przez dodanie cząstki –ć-, lecz przez wymianę –k-, -g- na –c-, np. piek - ł ~ piec, bieg – ł ~ biec.

·        Bezokolicznik posiada kategorię aspektu, np. brać – wziąć; pisać – napisać.

·        Funkcja składniowa bezokolicznika:

a)     Orzeczeniem, np. Nie wychylać się;

b)    Podmiotem, np. Spacerować jest zdrowo;

c)     Dopełnieniem, np. lubię jeść, mogę jechać;

d)    Bezokolicznik występuje również w zdaniach podrzędnych celu, ale tylko wtedy, gdy jest wspólny podmiot, np. Idę do sklepu, żeby kupić chleb.

·                  Jeśli temat czasu przeszłego kończy się na –t-, -d-, to przed wykładnikiem morfologicznym –ć- ulegają one wymianie na –ś, np. krad-ł : kraś-ć

Imiesłowy przysłówkowe, in. nieodmienne – mają właściwości czasowników, oznaczają czynność lub stan, podobnie jednak jak przysłówki pozostają nieodmienne. Wykładnikiem morfologicznym imiesłowów przysłówkowych są czastki –ąc, -wszy, -łszy.

Funkcja składniowa: tworzą imiesłowowe równoważniki zdania podrzędnego.

a)   Imiesłowy przysłówkowe współczesne – tworzymy od tematu 3. osoby l. m. czasu teraźniejszego czasowników niedokonanych za pomocą przyrostka – ąc, np. myśląć, idąc.

W konstrukcji zdania z  imiesłowem współczesnym musi być ten sam podmiot!!!, np. Jadąc w tramwaju, czytał książkę – poprawnie; Idąc ulicą, padał deszcz – błędnie.

b)   Imiesłowy przysłówkowe uprzednie – tworzymy od tematu czasu przeszłego czasowników dokonanych za pomocą przyrostków – wszy, - łszy, np. przeczytawszy, skończywszy. Informuje o czynności wcześniejszej niż czasownik w formie osobowej.

Tematy fleksyjne czasownika

Paradygmat fleksyjny czasownika oparty jest na 2 tematach:

a)   na temacie czasu teraźniejszego

lub:

b)   na temacie czasu przeszłego (in. bezokolicznika).

Ad a) Temat czasu teraźniejszego uzyskujemy, odrzuciwszy końcówkę fleksyjną od 3. os. l.m. czasu teraźniejszego, np.

·       kup-uj-ą, gdzie: kup-uj to temat czasownika, a – ą – końcówka fleksyjna

·       pisz-ą, gdzie: pisz – to temat czasownika, a – ą – końcówka fleksyjna

Ad b) Temat czasu przeszłego uzyskujemy,  odrzuciwszy końcówkę fleksyjną od 3. os. l.p. czasu przeszłego lub wykładnik bezokolicznika - ć, np.

·    pis-a-ł – ø, gdzie: pis-a to temat czasownika, -ł to wykładnik czasu przeszłego, a – ø to końcówka fleksyjna.

Oba typy tematów mogą mieć albo tylko postać rdzenną, np. pisz, albo postać złożoną: postać rdzenna + przyrostek tematyczny, np. kup-uj.

Najczęściej są one morfologicznie złożone, czyli składają się na nie: rdzeń i przyrostek tematyczny.

Przykłady: - kup  -  uj  -   ą

                      /           \

              rdzeń       przyrostek

                                 tematyczny

  - kup – owa –  ł – ø

                       /            \

               rdzeń       przyrostek

                                 tematyczny

                            -  kup – i –   ł   -   ø

                     /           \

               rdzeń       przyrostek

                                 tematyczny

Alternacje w tematach:

1.     samogłoskowe, ale wyłącznie jakościowe (ilościowych brak)

2.     spółgłoskowe, np. proszę : prosić – funkcjonalnie miękka na miękką.

W tematach czasowników występują liczne formy supletywizmu;

Supletywizm – zmiana całościowa tematu w jednym paradygmacie (w jednej odmianie).

a)     supletywizm pełny, np. brać : wziąć, być : jestem/są/będzie, idę : szedł

b)    supletywizm częściowy, np. mieć : miał, ssę : ssiesz, wziąć : wezmę.

Kategorie werbalne – omówienie

Kategoria osoby

·        Jest kategorią fleksyjną większości czasowników;

·        Osoba osadza wypowiedź w sytuacji pozajęzykowej. Służy do zasygnalizowania stosunku między uczestnikami aktu mowy a podmiotem zdania.

·        Zakres kategorii osoby jest zależny od znaczenia czasownika. Nie mogą odmieniać się przez osoby czasowniki, których znaczenie wyklucza łączliwość z podmiotem nazywającym nadawcę lub odbiorcę. Należą tu czasowniki nazywające: - zjawiska atmosferyczne, np. świta; - stany fizyczne i psychiczne człowieka o niewyraźnym sprawcy, np. Marysię mdli, Marysi się nudzi; - uogólnione postawy modalne, np. trzeba, warto, wolno, należy. Z formalnego punktu widzenia mają one tylko formę 3. os. lp. W związku z tym dzielimy czasowniki na osobowe (właściwe) i nieosobowe (niewłaściwe).

·        Kategoria osoby jest syntaktycznie zależna – od podmiotu.

·        Wykładnikiem morfologicznym osoby jest końcówka osobowa (fleksyjna).

·        Paradygmaty koniugacji (typy koniugacji) - określane na podstawie końcówek koniugacyjnych 1. i 2. osoby liczby pojedynczej:

I.                   Ujęcie tradycyjne – Stanisława Szobera

Badacz punktem wyjścia uczynił formy 1. i 2. os. l.p. Na podstawie wydzielonych z tych form końcówek Szober dokonał klasyfikacji czasowników na cztery typy koniugacji:

1.     koniugacja – ę, - esz (piszę, piszesz)

2.     koniugacja – ę, - isz (widzę, widzisz)

3.     koniugacja –am, - asz (czytam, czytasz)

4.     koniugacja –em, - esz (umiem, umiesz)

II.               Ujęcie Romana Laskowskiego

To podejście jest próbą pogodzenia tradycji z wymogami współczesnej analizy morfologicznej. Kryterium podziału czasowników na określone grupy koniugacyjne stanowią końcówki osobowe w czasie teraźniejszym, a dokładniej formy 1. i 2. os.l.p. czasu teraźniejszego. Ze względu na nie wyróżnił on 3 grupy koniugacyjne:

1.     koniugacja – ę, - esz (piszę, piszesz)

2.     koniugacja – ę, - isz /-ysz (widzę, widzisz)

3.     koniugacja –am, - em, - asz, - esz (czytam, czytasz)

Słabą stroną ujęcia Laskowskiego jest konieczność założenia homonimii morfemów -e- oraz -i-/-y-. W formach 3. os. l. p. czasu teraźniejszego są to końcówki  fleksyjne, poza czasem teraźniejszym – przyrostki tematyczne. 

III.           Ujęcie Jana Tokarskiego

·        Jest to nowy opis, który przyjął się w leksykografii polskiej i sprowadza odmianę czasowników do jednej koniugacji, wśród której wyróżnił 11 grup.

·        Zamiast tradycyjnego podziału na temat fleksyjny i końcówkę przyjął trójpodział na: temat (rdzeń) + przyrostek tematyczny + końcówka fleksyjna.

·        W tym ujęciu czasowniki różnią się nie tyle końcówkami, co przyrostkami tematycznymi.

·        Zasób końcówek wg Tokarskiego jest jeden.

·        Obraz koniugacji przedstawia się następująco:

Końcówki osobowe w czasie teraźniejszym

Liczba pojedyncza             

1. – ę, - m                                         

2. - sz

3. - ø

Liczba mnoga

1. - my

2. - cie

3. - ą

Jeśli chodzi o rozstrzygnięcie przynależności morfemów – e, - i/ -y czy to do końcówek fleksyjnych, czy do przyrostków tematycznych – najsłuszniejszy jest pogląd Tokarskiego. Istnieje tylko jeden zasób końcówek (w trybie oznajmującym, w czasie teraźniejszym). Natomiast końcowe –a, -i, -y także w formie 3. os. l. p. to przyrostki rozbudowujące temat, a nie końcówki (najlepszy dowód – występują one też w 2. os. l.p. i l.m.

Są czasowniki, które można odmieniać  według dowolnie wybranego wzorca, np.: wykonywać: wykonuję lub wykonywam; wykonujesz lub wykonywasz. Uwaga! Nie można nakładać na siebie tych dwu form, bowiem po ich nałożeniu powstaje forma trzecia – niepoprawna!!! Zjawisko to nosi nazwę kontaminacji!

On wykonuje; On wykonywa – formy poprawne

On wykonywuje – forma błędna!!!

Końcówki osobowe w czasie przeszłym

Liczba pojedyncza             

1. - m                                         

2. - ś

3. - ø

Liczba mnoga

1. - śmy

2. - ście

3. - ø

Wykładniki rodzajowe

r. m. – ø, (-e)

r. ż. – a

r. ń. – o

r. m.os. – i (ł:l)

r. n.m.os. –y

Kategoria trybu

·        jest to kategoria syntaktycznie niezależna

·        wyraża ona modalność zdania; modalność - to wyrażenie stosunku mówiącego do treści, o której mówi

·        tryb posiada 3 zbiory form wyrażających 3 typy postaw mówiącego do treści wypowiadanych przez niego zdań: tryb oznajmujący, tryb przypuszczający, tryb rozkazujący

Tryb oznajmujący (orzekający)

...