FLEKSJA
1. Słowotwórstwo a fleksja
2. Charakterystyka języka fleksyjnego, fuzyjność, aglutynacja, sposoby wiązania wyrazów w zdaniu
3. Kategorie fleksyjne
4. Klasyfikacje części mowy
5. Jednostki analizy fleksyjnej
a) temat fleksyjny: rzeczowniki twardotematowe, miękkotematowe, zmiennotematowe, niezmiennotematowe, alternacje w tematach rzeczownika, supletywizm
b) końcówka fleksyjna
6. Rzeczownik:
a) rodzaj rzeczownika
b) liczba rzeczownika
c) przypadek rzeczownika
7. Przymiotnik
Ad 1. Słowotwórstwo a fleksja
Słowotwórstwo – bada relacje między różnymi leksemami, które związane są pochodnością.
Fleksja – bada relacje między różnymi formami tego samego leksemu.
Ad2. Charakterystyka języka fleksyjnego
● w j. flek. związki wyrazowe w zdaniach wyrażone są końcówkami fleksyjnymi.
● do zespolenia wyrazów w zdaniu w j. flek. służą formy fleksyjne, których wykładnikami są końcówki fleksyjne.
● wykładnikiem funkcji wyrazu w zdaniu jest forma gramatyczna, a nie miejsce, pozycja, którą dany wyraz zajmuje w zdaniu (tak się dzieje w j. pozycyjnych- np. angielski czy francuski), ani też alternacje (jak ma to miejsce w j. alternacyjnych).
●fuzyjność – jest podstawową cechą języka fleksyjnego, jest to zjawisko silnego zespolenia tematu fleksyjnego i końcówki fleksyjnej.
● obok form fuzyjnych występują również, choć zdecydowanie rzadziej, formy aglutynacyjne. Aglutynacja – zjawisko przeciwne do fuzyjności, co oznacza, że końcówki flek. I temat flek. Nie są ze sobą tak silnie zespolone, są jakby sklejone, czyli możemy je od siebie oddzielić. Formy aglutynacyjne w j. polskim:
- formy czasu przeszłego, np. mówiłaś – Tyś mówiła
- formy czasu teraźniejszego od osobowej formy czasownika być: jestem, jesteś, np. głodnym – jestem głodny
- formy trybu przypuszczającego.
● w j. flek. Końcówki często, acz nie zawsze, kumulują funkcje – jeden morfem gramatyczny zawiera kilka informacji.
Ad 3. Kategorie fleksyjne
W j. flek. Wyróżnia się 2 grupy kategorii fleksyjnych:
A. kategorie imienne, czyli rodzaj, liczba, przypadek (jeszcze w XIX w. wyrazem imię obejmowano: rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki.
B. kategorie werbalne(in. czasownikowe), czyli osoba, liczba, czas, tryb, strona, aspekt.
Ad 4. Klasyfikacje części mowy
O podziale na części mowy mówili już uczeni w starożytności, np.
przymiotnik oznaczał przymiot, cechę, imię, verbum (czasownik).
Kwestia przynależności do określonej części mowy jest częściowo umowna. Nie ma bowiem jednego systemu klasyfikacji. Istnieją 3 zasadnicze kryteria – podstawy klasyfikacji cz. mowy.
1. znaczeniowa (semantyczna) klasyfikacja według Tadeusza Milewskiego
2. fleksyjna (morfologiczna) klasyfikacja według Zygmunta Saloniego
3. klasyfikacja składniowa- Romana Laskowskiego
Ad1. klasyfikacja znaczeniowa Tadeusza Milewskiego
Podstawą tej klasyfikacji jest znaczenie wyrazu – wspólne choć bardzo ogólne. I tak: rzeczownik oznacza nazwę rzeczy, przedmiotu; przymiotnik – cechę; czasownik- czynności; liczebnik ma związek z liczbą.
System ten nie ma wielkiej wartości, bowiem zupełnie inaczej może być jak coś istnieje w rzeczywistości, a inne może być jego słowne ujęcie, In. słowna realizacja. Postępując w ten sposób rzeczowniki nazywające nazwy czynności należałoby zakwalifikować do czasowników, co oczywiście byłoby niedorzecznością. Więc jest to system zawodny. Znany, szkolny test na odróżnienie cz. mowy, polegający na zadawaniu pytań, również odwołuje się do intuicji semantycznej.
Ad2.Klasyfikacja fleksyjna Zygmunta Saloniego
Zakwalifikowanie wyrazu do określonej części mowy zależy od tego, przez co on się odmienia. Opis ten również nie wyczerpuje wszystkiego. Z. Saloni przyjął w podziale gramatycznym leksemów kryterium morfologiczne, a więc odniesienie do kategorii morfologicznej. Jego klasyfikacja zrywa z tradycyjnym zestawieniem cz. mowy. Autor nie znajduje podstaw do pozostawienia zaimków jako odrębnej klasy (zaimki rzeczowne to po prostu rzeczowniki itp.). Znacznemu ograniczeniu ulega klasa liczebników. Pozostały w niej tylko l. główne i zbiorowe, pozostałe to przymiotniki, wyeliminował także z serii liczebników głównych, np. tysiąc, milion, ćwierć- są to rzeczowniki.
Ad 3. klasyfikacja składniowa Romana Laskowskiego
Główne kryterium: samodzielność syntaktyczna!!!
Jest to najnowsza i w wielu punktach odchodząca od tradycji propozycja opisu cz. mowy. Autor rozróżnia aż 13 „klas funkcjonalnych” wyrazów na podstawie funkcji składniowej w zdaniu.
Z punktu widzenia składni podzielił on wyrazy na samodzielne (czasownik, rzeczownik, przymiotnik, przysłówek, liczebnik) i niesamodzielne (spójniki, przyimki, partykuły, konektory względne, In. względniki, modalizatory, In. partykuło-przysłówki.
Jednostki analizy fleksyjnej:
A:TEMAT FLEKSYJNY
B: KOŃCÓWKA FLEKSYJNA
Ad 1. Temat fleksyjny: początkowa część wyrazu zawierająca jego znaczenie, In. realno-znaczeniowa część wyrazu. W temacie występować mogą, ale nie muszą, alternacje( ilościowe i jakościowe). W skład tematu wchodzą wszystkie afiksy słowotwórcze.
Ad 2. Końcówka fleksyjna: funkcjonalna część wyrazu, nie zmienia jego znaczenia, ale wskazuje na jego formę. Jest wykładnikiem formy fleksyjnej. Wszystkie wyrazy odmienne dadzą zanalizować się na temat fleksyjny i końcówkę fleksyjną.
●Wszystkie tematy rzeczowników i przymiotników kończą się na spółgłoskę.
●Jeżeli temat w dopełniaczu l.p. kończy się na spółgłoskę twardą – to mówimy o rzeczowniku twardotematowym, a gdy kończy się na spółgł. miękką lub funkcjonalnie miękką – to mówimy o rzeczowniku miękkotematowym.
Spółgłoski funkcjonalnie miękkie: sz, z, ż, dz, dż, c, cz,l;
●Jeżeli podczas odmiany przez przypadki następują alternacje w temacie to rzeczownik nazywa się zmiennotematowym, a jeśli nie występują – o niezmiennotematowym.
●w rzeczownikach twardotematowych zawsze mają miejsce alternacje spółgłoskowe.
●Całościowa zmiana tematu w jednym paradygmacie (w jednej umowie) to supletywizm, np. rok : lata; człowiek : ludzie.
RZECZOWNIK I JEGO RODZAJ
Inwentarz form gramatycznych jednego pełnego(tzn. nieefektywnego) leksemu rzeczownikowego sprowadza się do liczby 14.
Rodzaj rzeczownika jest cechą stałą! Rzeczownik ma stały rodzaj, on przez rodzaje się nie odmienia. Rodzaj rzeczownika jest kategoria syntaktycznie(składniowo) niezależny, tzn. nie zależy od rodzaju innych wyrazów w zdaniu. W przypadku rodzaju rzeczownika mówimy więc o rodzaju klasyfikującym. Dla porównania przymiotnik, liczebnik mają rodzaje syntaktycznie zależne, tzn. ich rodzaje zależą od rzeczownika, z którym się w zdaniu łączą.
Rodzaj naturalny a gramatyczny
- rodz. naturalny związany jest z płcią.
- rodz. gramatyczny przysługuje nie desygnatowi, lecz nazwie.
- nie zawsze rodzaj naturalny zgadza się z rodzajem gramatycznym.
- rodzaj rzecz. osobowych związany jest z rodz. naturalnym, czyli płcią nazywanych przez nie osób. Uwydatnia to końcówka fleksyjna, a nadto nieraz specjalny formant, np. pan-pani, Konopnicki-Konopnicka.
- nieraz rzecz. męski nazywa kobietę i odwrotnie, np. Ona jest świadkiem, doktorem; On jest sędzią, starostą. Uwaga! Dodany przymiotnik zdradza jego właściwe znaczenie.
- w rzecz. żywotnych nieosobowych nie zawsze uwzględnia się różnicę płci. Niekiedy język nastręcza możliwość odróżniania rodz. męskiego od rodz. żeńskiego wśród rzeczowników żywotnych nieosobowych, np. kogut-kura, gęsior-gęś, wół-krowa, wilk-wilczyca, lew-lwica. Jednak rodzaj męski i żeński nie zawsze da się uwydatnić w rzeczowniku, który nazywa istotę żywą niebędącą człowiekiem, np. ptak, sęp, dzik, żmija, mewa, ćma, łosoś, ryba.
- rzecz. nieżywotne są także trojakiego rodzaju, ale tu nie jest on oznaczeniem jakości danego przedmiotu, lecz zależy wyłącznie od formy wyrazu i dlatego nazywa się rodzajem gramatycznym, w odróżnieniu od rodzaju naturalnego związanego z płcią.
- w pewnym stopniu rodz. ma związek z końcówką fl.:
r. m. – zero
r. ż. – a
r. ń – o.
- rodz.rzecz. jest w pewnym sensie konwencjonalny, umowny.
- przyjmuje się zatem, że rodz. jest kategorią syntaktyczną, służącą przede wszystkim sygnalizowaniu połączeń między składnikami wypowiedzenia.
Ile jest rodzajów w j. polskim?
Odpowiedź na to pytanie wymaga obserwacji kontekstów i końcówek we wszystkich przypadkach. W szczególności polem obserwacji powinno objąć się te przypadki, w których zarysowują się największe różnice, tj. mianownik i biernik obu liczb! W wyniku takiej procedury uzyskamy co najmniej 5 rodzajów:
1. męskoosobowy
2. niemęskoosobowy:
- męskożywotny
- męskorzeczowy lub męskonieżywotny
- żeński
- nijaki
- rodz. gramatyczny ściśle wiąże się z liczbą. Dowodem na to są trudności z zakwalifikowaniem rodzajowym pluralia tantum. Trudności te wynikają z faktu, że wstępne zaszeregowanie rodzajowe odbywa się jednak na podstawie mianownika l.p., dlatego rodz. pluralia tantum nie można określić. Wiemy tylko, że nie jest to rzecz. męskoosobowy.
Uwaga! Głównym kryterium podziału rzeczowników na klasy deklinacyjne jest gramatyczna kategoria rodzaju!
Liczba rzeczownika
●Jest kategorią morfologiczną syntaktycznie niezależną, determinującą. Liczba przymiotników, czasowników jest kategorią morfologiczną syntaktycznie zależną, determinowaną przez kategorię liczby rzeczownika.
●Podstawową funkcją semantyczną(nominatywną) kategorii liczby jest informowanie o liczebności zbioru przedmiotów nazywanych przez dany leksem rzeczownikowy, przy czym użycie liczby mnogiej sygnalizuje wieloelementowość zbioru, tzn. informuje, że liczba przedmiotów tworzących zbiór nazywany przez dany leksem rzeczownikowy jest większa niż jeden. Tego typu informację o liczebności zbioru nazywamy kwantyfikacją numeryczną zbioru.
●Kwantyfikacja numeryczna zbioru możliwa jest jedynie dla rzeczowników policzalnych, czyli rzecz. oznaczających przedmioty fizyczne jednostkowe, wzajemnie rozróżnialne. Są to głównie rzecz. oznaczają przedmioty ograniczone przestrzennie, o określonym kształcie oraz oznaczające jednostkowe akty ograniczone czasowo( dźwięk, akord, okrzyk, błysk, skok, rzut).
Rzecz., w których znaczenie nie jest wbudowana informacja o kształcie bądź o czasowej ograniczalności, o jednostkowym charakterze faktu to rzeczowniki niepoliczalne. Nie podlegają one kwantyfikacji numerycznej.
● Wszystkie rzecz. niepoliczalne pozbawione są fleksyjnej kategorii liczby i możemy je podzielić na: singularia tantum (występujące wyłącznie w liczbie pojedynczej, niemającve liczby mnogiej) oraz pluralia tantum (występujące tylko w liczbie mnogiej).
●Uważa się, że w parze form l.p : l.m to ta pierwsza jest członem nienacechowanym. Oznacza, że formy l.p mają szerszy zasięg i są przez to niejednoznaczne. Używanie form człowiek, pies może mieć charakter ogólny, formy te mogą odnosić się do całego gatunku, a nie do pojedynczego przedstawiciela. Takie użycie l.p. nazywa się użyciem generycznym (gatunkowym).
●Liczba podwójna:(dualizm) – używana w staropolszczyźnie (jeszcze XVIIw.) na oznaczenienie 2 przedmiotów lub osób. Używana była w odniesieniu do par przedmiotów, głównie par naturalnych, które z czasem nabrały znaczenia zwykłej l.m.
Liczba podwójna miała 3 formy przypadkowe: dwa kmiecia, dwu kmieciu, dwoma kmieciom, które były wielofunkcyjne, obsługiwały 6 przypadków. Również przymiotniki i czasowniki stojące w składni zgody z danym rzeczownikiem przybierały odpowiednie końcówki dualne. Pozostałości tej liczby zachowały się w rzecz., które oznaczały przedmioty w naturalny sposób występujące parzyście, np. oczy, ręce, uszy.
PRZYPADEK RZECZOWNIKA
Jest kategorią funkcjonalnie, syntaktycznie zależną – głównie od czasownika, szczególnie wtedy, gdy rzecz. pełni w zdaniu funkcję podmiotu i dopełnienia. Różne czasowniki życzą sobie określonych przypadków. Ma tu miejsce zjawisko rządu gramatycznego, czyli zjawisko polegające na rządzeniu przypadkiem rzeczownika przez czasownik.
Odmiana przez przypadki nie jest jednakowa i zależy głównie od rodzaju rzeczownika.
Odmiana przez przypadki to DEKLINACJA!
SZEREGII DEKLINACYJNE
Roman Laskowski – wydziela na podstawie liczby pojedynczej dwa szeregi końcówek (deklinacyjne). Wszystkie rzeczowniki odmieniają się według I lub II szeregu deklinacyjnego.
O przynależności do szeregu deklinacyjnego decydują równocześnie:
●zakończenie rzeczownika w Mianowniku liczby pojedynczej
●rodzaj gramatyczny.
Do I szeregu należą:
- rzeczowniki rodzaju męskiego i nijakiego zakończone na: zero, o, e, ę, np. dom, las, sadło, rzeczowniki zdrobniałe.
Do II szeregu należą:
- rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone na: zero, a, i, o:
♥zero – miękkotematowe, np. myśl, noc
...
dorka_dorkowska