skaładnia-kategoria czasu.doc

Kategoria czasu

Gramatyki języka polskiego wspominają o trzech czasach, określanych jako przeszły (praeteritum), teraźniejszy (praesens) i przyszły (futurum). Z punktu widzenia morfologii tylko czas przeszły jest uniwersalny, tj. da się go urobić w zasadzie od każdego czasownika. Jedynie czasowniki niedokonane (imperfectiva) mają czas teraźniejszy, jedynie czasowniki dokonane (perfectiva) mają tzw. czas przyszły prosty. Oba te czasy są formalnie identyczne, tzn. czas teraźniejszy i czas przyszły prosty wyglądają tak samo, a ich rozróżnienie zależy wyłącznie od aspektu czasownika (niedokonany – dokonany). Wszystkie te cechy występują i w innych językach słowiańskich. Polski ma również tzw. czas przyszły złożony, występujący w dwóch równoznacznych postaciach i urabiany tylko od czasowników niedokonanych. Podobne formacje peryfrastyczne (opisowe) znajdziemy we wszystkich językach słowiańskich, jednak szczegóły mogą być inne.

Czas teraźniejszy

·        informuje o tym, że czas zdarzenia jest równoznaczny z czasem wypowiadania komunikatu;

·        formalnie, morfologicznie jest on nienacechowany, tzn. brak osobnego;

·        morfemu czasu teraźniejszego;

·        brak rozróżnienia rodzajowego;

·        czasu ter. nie mają czasowniki dokonane;

·        funkcja wskazywania równoczesności zdarzeń i z chwilą mówienia, o tym zdarzeniu (teraźniejszy czas aktualny) nie jest jedyną funkcją czasu teraźniejszego; czas ter. używany jest również do wyrażania zdarzeń względnie stałych, zwyczajowych, powtarzających się w dłuższym czasie lub zdarzeń czasowo nieograniczonych, pozaczasowych, np. gorączka oznacza chorobę. Mówimy wówczas o teraźniejszym czasie nieaktualnym. Akcje pozaczasowe mogą być wyrażane przez formy czasu przyszłego czasowników dokonanych, np. Kruk krukowi oka nie wykole.

·        formy czasu teraźniejszego stosowane są również w opowiadaniach o zdarzeniach przeszłych jako zabieg stylistyczny „unaoczniający”, czyli jako presens historikum (czas teraźniejszy użyty w znaczeniu czasu przeszłego), np. Idę wczoraj ulicą i ....

Czas przeszły

·        informuje, że czas zdarzenia jest wcześniejszy niż czas wypowiadania komunikatu;

·        tworzy się go przez dodanie do tematu  czasu przeszłego morfemu fleksyjnego -ł-;

·        w tym czasie następuje rozróżnienie rodzajowe:

r. m. – ø, (-e)

r. ż. – a

r. ń. – o

r. m.os. – i (ł:l)

r. n.m.os. –y

·        do wykładników czasu i rodzaju dochodzą wykładniki osoby (w czasie przeszłym):

Liczba pojedyncza             

1. - m                                         

2. - ś

3. - ø

Liczba mnoga

1. - śmy

2. - ście

3. - ø

·        wykładniki osoby łączą się z tematem na zasadzie aglutynacji, czyli luźnego połączenia końcówek fleksyjnych z tematem czasownika, co przekłada się na możliwość odłączenia ich od czasownika i dołączenia np. do zaimka osobowego: Ty to zrobi-ł-e-ś // Ty-ś to zrobi-ł. Oznacza to więc, że w czasie przeszłym końcówki są ruchome, np. kiedym widział może zastępować kiedy widziałem, zwłaszcza w tekstach archaizowanych, ludowych, potocznych;Należy jednak pamiętać, że tak czy inaczej końcówka osobowa należy do czasownika.

·        do form czasu przeszłego należą również formy bezosobowe czasowika zakończone na -no, -to.

Czas przyszły

Informuje, że czas zdarzenia jest późniejszy niż czas wypowiadania komunikatu. Wyróżniamy dwie formy czasu przyszłego:

A. Prosty

B. Złożony

ad A. Czas przyszły prosty:

·        tworzą go czasowniki dokonane; czas przyszły czasowników dokonanych ma formy proste takie same jak czas teraźniejszy odpowiadających im podstawowych czasowników niedokonanych, np. piszę: napiszę, przepiszę, zapiszę;

·        brak rozróżnienia rodzajowego;

ad B. Czas przyszły złożony, in. niedokonany:

·        tworzą go czasowniki niedokonane;

·        budowa formalna:

1. forma osobowa czasu przyszłego czasownika być + bezokolicznik

lub:

2. forma osobowa czasu przyszłego czasownika być + forma 3 osoby czasu przeszłego odpowiedniej liczby i rodzaju

Obie formy są poprawne!

·        Ponieważ bezokolicznik jest formą nieodmienną, czasowniki w czasie przyszłym z bezokolicznikiem nie odmieniają się przez rodzaje, a liczbę wyrażają jedynie końcówki słowa posiłkowego: będę, będziemy.

·        Jeśli w skład czasu przyszłego wchodzi osobowa forma czasownika (3 os.) czasu przeszłego wówczas istnieją osobowe formy dla 3 rodzajów w l.p. i dla 2 w l.mn.

Pełny paradygmat z 3 czasami mają tylko czasowniki niedokonane w trybie oznajmującym!!!

W trybach przypuszczającym (subjunctivus) i rozkazującym (imperativus) nie wyróżnia się czasów!!!

·         Czasownik być (jako jedyny) ma odmianę wyjątkową. Jest niedokonany, ale tworzy czas przyszły prosty. Ruchome końcówki występują również w czasie teraźniejszym, nie tylko w czasie przeszłym, jak u innych czasowników, np. jam jest może zastąpić ja jestem.

·        Czasowniki widzieć – zobaczyć, mimo że urabiane od różnych rdzeni, tworzą w dzisiejszej polszczyźnie parę aspektową. Oto pełna lista ich form czasowych w trybie orzekającym (oznajmującym, indicativus).