Odkrywanie modernizmu - Sheppard - Problematyka modernizmu.doc

Richard Sheppard, Problematyka modernizmu europejskiego

[w:] Odkrywanie modernizmu, pod red. T. Nycza

WSTĘP METODOLOGICZNY

Zdefiniowanie modernizmu sprawia wiele trudności. Jednym z problemów jest brak jasnych granic chronologicznych:

·         przyjmuje się lata 1885–1935

·         czasem początek jest przesuwany do 1970 r. (by objąć Nietzschego i Rimbauda)

·         koniec bywa przesuwany do lat 50., gł. w Ameryce Północnej (by objąć wczesne powieści Vladimira Nabokova, późną poezję Williama Carlosa Williamsa, abstrakcyjny ekspresjonizm i dzieła stworzone pod wpływem modernistów europejskich, którzy wyemigrowali do USA)

Są trzy strategie w podejściu do modernizmu:

1.      definiowanie go przez wskazanie jednej lub wielu cech kluczowych, problemów czy „cech wspólnych” (gł. w latach 70.)

·         np. bezkompromisowy intelektualizm, nihilizm, nieciągłość, pociąg do elementu dionizyjskiego, formalizm, postawa zdystansowania, użycie mitu jako arbitralnego środka porządkowania sztuki, refleksyjność, antydemokratyzm, subiektywizm, uczucie alienacji i osamotnienia, poczucie ciągle obecnej groźby chaosu w połączeniu z nastawieniem poszukiwawczym, doświadczenie panicznego przerażenia, ironia wywodząca się z pęknięcia między jaźnią i światem, świadomość, obserwacja, zdystansowanie, metafora to esencja poezji

·         żadna z tych cech, wyrwana z kontekstu, nie jest charakterystyczna dla modernizmu

2.      wskazanie jednej lub więcej cech kluczowych modernizmu i wyostrzenie ich przez umieszczenie ich w jednowymiarowym kontekście historycznym, historycznoliterackim lub socjologicznym

·         modernizm byłby kontynuacją lub sprzeciwem wobec romantyzmu, reakcją przeciw estetyzmowi, odwróceniem konwencji realizmu, sprzeciwem wobec ekspresjonizmu, futuryzmu, surrealizmu, prekursorem postmodernizmu, produktem doświadczenia wielkomiejskiego i (lub) wielkiej wojny, wynikiem przymuszania sztuki poważnej do odstąpienia funkcji utylitarnej na rzecz mediów masowej komunikacji i rozrywki

·         tych opozycji nie da się obronić, bo moderniści byli „spadkobiercami tradycji, przeciw której się buntowali” (Allan Wilde), jednocześnie używali i sprzeciwiali się konwencjom estetycznym, które były wyznacznikami kilku wcześniejszych oraz współczesnych prądów artystycznych

·         modernizm rozwinął się z wielości zjawisk artystycznych, sprzeciwiał się im i antycypował jakąś wielość, rozwinął się z kompleksu doświadczeń społeczno-historycznych, a wstrząs spowodowany przez nowoczesne miasto-giganta i wielką wojnę był po prostu najbardziej gwałtownym pośród nich

3.      modernizm wiązał się z globalnym przemieszczeniem dokonującym się w pewnym spektrum dyscyplin

·         przemieszczenie to było następstwem imperializmu i urzeczowienia społeczeństwa

·         modernizm to zespół odpowiedzi na dostrzeżony kryzys, to zjawisko heterogeniczne

·         w Wielkiej Brytanii wielka wojna nie wywołała takiego wstrząsu jak na kontynencie, dlatego powstały tam awangardy (georgianizm, imagizm, wortycyzm) mniej radykalne

·         modernizm nie tylko odbijał globalny proces dotykający wszystkich sfer życia, ale też próbował go zrozumieć i zobrazować jego złożoność, zbadać ewentualne konsekwencje

Wielu modernistów wyrosło z liberalnego i humanistycznego przekonania, że człowiek jest w stanie zrozumieć świat i opanować go, ale zaczęli oni odczuwać, że zdobycze techniki, nauki, ekonomii stają się dysfunkcjonalne i potencjalnie totalitarne.

Poczucie braku norm wywołało „paniczne przerażenie”, które widać w wielu utworach:

·         obraz Duchampa Panna młoda rozebrana przez swoich kawalerów, powieść Zamiatina My, stwierdzenie z Manifestu surrealistycznego Bretona, że jesteśmy zmuszeni żyć w racjonalnie skonstruowanej klatce, z której, używając cywilizacji i postępu jako pretekstów, wygnane jest wszystko, co nie poddaje się konwencji

·         Kafki Kolonia karna, trylogia Gas Kaisera, obrazy wojenne Otto Dixa – pokazują, jak racjonalnie skonstruowany system obraca się lub grozi obróceniem się we własne przeciwieństwo

·         miasto i szaleństwo łączą się ze sobą, bo ta instytucja, która została stworzona jako społeczeństwo jednostek popierających ideał porządku racjonalnego, zaczęła ulegać przemianie w szalone megalopolis, kojarzone z ciemnością, sferą demoniczną, żywiołem (np. Malte. Pamiętniki Malte-Lauridsa Brigge Rilkego, gdzie szaleństwo Paryża ma taki wpływ na bohatera, że odsłania czającą się w nim samym paranoję)

Przyczyny różnorodności modernizmu:

1.      elementy subiektywne uwikłane w każde dzieło

2.      różnice w sposobach transkrypcji i uwypuklenia obiektywnej problematyki:

·         mroczne przeczucia nadciągającego nieubłaganie zagrożenia (wczesna twórczość Klimta, Przedwiośnie Hugo von Hofmannsthala)

·         kryzys dorastania lub inne ujęcia łatwiej przyswajalne (Niepokoje wychowanka Torlessa Musila)

·         przerażone postaci ludzkie skręcające się w obronnych pozach, ale bez tła, które wskazywałoby przyczynę tego przerażenia (obrazy Egona Schielego: Autoportret z chińskimi lampionami, Matka i córka, Akt miłosny)

·         ujęcie w kategoriach mitologicznych, quasi-mitologicznych lub nad-realnych (Śmierć w Wenecji Manna, Proces Kafki)

·         użycie obrazów pochodzących z nowoczesnego, tj. miejsko-technologicznego świata (Krajobrazy apokaliptyczne Ludwiga Meidnera)

3.      różnice w stopniu złożoności sposobu prezentowania problematyki:

·         zawikłanie i wielowymiarowość wypaczające samo medium, którego się używa, np. język (poezja Augusta Stramma)

·         zaangażowanie w subiektywną problematykę, stosunkowo prostą, mimo ciężaru pompatyczno-złowrogiej retoryki (poezja niemieckich Aktywistów, Upierzony wąż Lawrence’a, Wprowadzenie do metafizyki Heideggera)

4.      różnice w naturze i złożoności odpowiedzi, jakie dają utwory na dostrzeganą problematykę:

·         bardzo złożona reakcja, która daje wrażenie obcowania ze sztuką w czystej formie

·         nadmiernie prosta reakcja, która może generować utwory utopijne lub totalitarne, choć modernistyczne

Cele rozprawy Shepparda: sporządzenie mapy najistotniejszych aspektów modernistycznej problematyki, a także przedstawienie ważnych sposobów, w jakie twórcy modernistyczni reagowali na tę problematykę.

MODERNIZM JAKO DIAGNOZA

W sercu problematyki modernistycznej leży poczucie, że współczesna kultura europejska doświadcza przewrotu w sferze podstawowych założeń i modeli pojęciowych, na których opierała się epoka liberalnego humanizmu (która rozpoczęła się w renesansie, osiągnęła apogeum w oświeceniu, a teraz zbliża się do kresu).

Hugo Ball, opierając się na Nietzschem, wyróżnił trzy aspekty globalnego przewartościowania wszystkich  wartości:

1.      zmiana w pojmowaniu tego, co konstytuuje rzeczywistość

2.      zmiana w pojmowaniu tego, co konstytuuje naturę ludzką

3.      zmiana w odczuwaniu relacji między człowiekiem i rzeczywistością

Zmieniające się poczucie sensu rzeczywistości

W XIX w. nauka (newtonowski mechanicystyczny  model wszechświata, geometria euklidesowa) doszła do trzech przekonań co do rzeczywistości fizykalnej:

·         jest ona materialna, złożona z nierozkładalnych cząsteczek materii (atomów)

·         pozostaje w harmonii z samą sobą, obdarzona jest statycznością, bo ilość energii we wszechświecie pozostaje stała

·         funkcjonuje w zgodzie z mechaniczną zasadą przyczynowości, współoddziaływanie nieredukowalnym atomów odbywa się w sposób ciągły i przewidywalny

Założenia te zakwestionowało odkrycie przez Clerka Maxwella zjawiska pola elektyrcznego oraz odkrycia Alberta Einsteina, Louisa de Broglie, Erwina Schrodingera i Paula Diraca w dziedzinach fizyki subatomowej i astrofizyki – w tym „metaświecie” zaobserwowano nieregularności, luki, nie dało się do niego zastosować zasady przyczynowości, a czas i przestrzeń zrelatywizowały się.

Henri Poincare dowodził, że geometria euklidesowa jest konwencjonalna i względna. Daje się zastosować w sferze „zwyczajnego doświadczenia”, ale nie we wspomnianych metaświatach.

Związki między nauką a filozofią i literaturą:

·         ruchy Browna (przypadkowy ruch cząstek subatomowych) – Manifest Marinettiego (1913) o sowach na wolności

·         teoria względności – odczyt Johannesa Baadera (1920), który łączy z nią ruch Dada

·         centralne miejsce filozofii Nietzschego (Dionizos, wola mocy, wola życia); myśli Schopenhauera i Bergsona w dekadzie przed wojną; zainteresowanie filozofią Wschodu (taoizm)

·         opiewany w tekstach włoskiego futuryzmu dinamismo universale; odejście od składni opartej na rzeczowniku w stronę składni opartej na czasownikach nieprzechodnich lub zwrotnych; poczucie dadaistów, że rzeczywistość jest anarchiczna i wielowymiarowo zmienna; płynne i pozaprzyczynowe przedstawienie miasta w Ulissesie Joyce’a –– rzeczywistośc nie jest materialna, stała i regularnie uporządkowana, lecz energetyczna, zmienna i chaotyczna

·         teksty stawiają sobie jako problem centralny wtargnięcie metaświata w pośrednią strefę doświadczenia, zburzenie pozornie bezpiecznego świata mieszczańskiego przez złe moce, żywioły, demoniczne siły (Conrada Jądro ciemności, Manna Czarodziejska góra, Kafki Proces, Gombrowicza Trans-Atlantyk [estancja Gonzala])

·         pisarze wyczuwają, że wewnątrz rzeczywistości konwencjonalnej i poza nią jest królestwo dynamicznych energii, obcych humanistycznym i klasycznym pojęciom porządku

Nowe techniki w literaturze i sztuce:

·         malarze modernistyczni porzucają ustalony punkt widzenia związany z perspektywą odziedziczoną po renesansie, prozaicy dystansują się od sekwencji linearnych, wszechwiedzących i godnych wiary narratorów, spójności trybu narracyjnego

·         wprowadzenie zaburzenia linearnego porządku przyczynowego i czasowego (Prousta W poszukiwaniu straconego czasu, Joyce’a Ulisses)

·         projektowanie narratorów, których perspektywa jest szczególna, ograniczona, co pozbawia narrację wiarygodności (Głodomór Kafki, Marlow z Jądra ciemności Conrada, Serenus Zeitblom z Doktora Faustusa Manna)

·         wieloperspektywizm (Fale Virginii Woolf, powieści polifoniczne)

·         elastyczność lub nieuchwytność relacji między autorem, narratorem i protagonistą (u Kafki, w Fałszerzach Gide’a)

·         techniki montażu wywodzące się z aperspektywicznych trybów przedstawienia wizualnego; pastisz, parodia i inne środki retoryczne

Wiktor Szkłowski (rosyjski teoretyk formalista) określił te techniki mianem „ostranienie” (uniezwyklenie, defamiliaryzacja), Brecht nazwał to efektem alienacji.

Zmieniające się poczucie sensu natury ludzkiej

XIX-wieczny liberalny humanista uważał, że człowiek jest z natury moralny, obdarzony władzą umysłu, która pozwala mu dociekać tajemnic Natury i sprawować władzę nad nim samym. Twierdził, że człowiek jest miarą wszechrzeczy.

W 1886 r. Ernst Mach napisał w Uwagach na temat analizy wrażeń zmysłowych: „Ja jest nie do uratowania”. W Wiedzy i błędzie rozwinął to, pisząc, że „ego” to pozbawiona substancji fikcyjna etykieta denotująca zbitki wrażeń.

W XIX-wieczny liberalizm uderzyła najbardziej filozofia Nietzschego. W notatkach, które jego siostra zebrała pod tytułem Wola mocy (1910–11), pisał, że istnienie zaimka nie powinno prowadzić do błędnego mniemania, że istnieje odpowiadająca mu jednolita substancja czy organiczna komórka. Natura ludzka jest dionizyjska, rządzi nią amoralny bóg nierozumu i ciemności.

Podobne idee głosili potem: Freud, Jung czy Alfred Adler. Nauka zaczęła zmierzać w stronę „psychiatrii dynamicznej”, która rozwinęła się początkiem XX wieku wokół powstałej wokół Freuda szkoły psychoanalitycznej, która twierdziła, że zachowanie człowieka wymuszone jest przez moce nieświadomości, które są irracjonalne i amoralne, poznawalne tylko w sposób pośredni – przez sny i neurozy; że są wrogo nastawione do konwencjonalnej mądrości, która je ignoruje. Człowiek jest zdany na łaskę prymitywnych bóstw, które dotąd próbował ignorować lub opanować, czego rezultatem była wielka wojna i głęboki niepokój (np. dlatego, że zignorowaliśmy Śmierć, powróciła ona z tym większą mocą, by narzucić nam swą realność za pośrednictwem wojny). Człowiek próbuje ukryć przed samym sobą cierpienie psychiczne przez religię, kulturę, poszukiwanie wiedzy, ale to przeniesienia pozbawione mocy.

Teologia modernistyczna zwracała uwagę na nieracjonalne, wzbudzające bojaźń aspekty doświadczenia religijnego. Karl Barth pisał, że Bóg wdziera się jak kataklizm w ludzki świat, by skazać człowieka na jego małość i bezsilność, by wyzwolić w nim świadomość jego miejsca w porządku rzeczy. Istoty ludzkie są na łasce rządzących nimi irracjonalnych, prymitywnych mocy. Mogą one być psychologiczne lub metafizyczne, ale pomijanie ich prowadzi do katastrofy.

Odbicia filozofii w sztuce i literaturze:

·         podobne do bestii lub masek twarze kobiet na Pannach z Awinionu Picassa – graficzne wyrażenie poczucia, że logos (związany z głową) i tożsamość ego (związana z twarzą) są iluzjami przysłaniającymi bestialską rzeczywistość

·         Gottfried Benn w poemacie Lekarz pisze: „Korona stworzenia, świnia, człowiek: – / przestaje jednak z innymi zwierzętami” – człowiek nie jest już uważany za centrum moralne racjonalnego świata, istotę ontologicznie wyróżniającą się (Ezra Pound przyrównuje go do centaura, który w połowie jest zwierzęciem, w połowie czymś innym)

·         człowiek wychodzi w pozbawione zabezpieczeń królestwo, w którym nie ma już kontroli nad własnymi czynami i moralnością (jak np. Hans Castrop Manna, gdy znalazł się w sanatorium w Berghof)

·         tytuły powieści XIX-wiecznych składają się z imion lub nazw własnych stworzonych przez człowieka miejsc (Pani Bovary, Mansfield Park...), tytuły modernistyczne są bardziej metaforyczne (Jądro ciemności, Proces, My...) – rzeczywistość i natura są czymś więcej niż to, co da się po ludzku przywłaszczyć, nazwać i wyjaśnić

·         teksty zmierzają do destabilizacji tożsamości protagonisty oraz struktur genealogii i własności, z którymi owa tożsamość jest powiązana (Kurtz Conrada, Józef K. Kafki...) – każdy z nich osiągnął coś, co początkowo wydaje się bezpieczne i stabilne, przez zaniedbanie, wyparcie lub dokonanie gwałtu na tym, co zmienne, naturalne; postaci stały się nazbyt pewne siebie, a w konsekwencji wszyscy zostają poniżeni

Niektórzy moderniści wzięli sobie za cel ochronę świadomości (właśnie dlatego, że jest zagrożona). Georg Simmel w eseju Mentalność mieszkańców wielkich miast wyodrębnił postawę zblazowanego intelektualizmu jako najbardziej odpowiednią dla współczesnego mieszkańca miasta, który pragnie zachować spoistość swojej osoby. Teksty, które mają podobne przekonanie, cechują się:

·         chłodnym racjonalizmem i ironicznym sceptycyzmem

·         centralne miejsce zajmuje indywidualna tożsamość, która usiłuje uodpornić się na wpływy zewnętrzne, by móc obserwować świat z niezależnej pozycji

·         troska kubistów i imagistów o kontrolowaną, analityczną bezosobowość

·         oddzierająca z iluzji analiza jaźni pojawiająca się w ekspresjonistycznych (auto)portretach

Świadomość jednostkowa pozostaje z rozpaczliwym pytaniem, czym jest, lub stanowczym naleganiem, że jest. Dlatego Pound łączy imagizm z poszukiwaniem samego siebie. Wiersz imagistowski to zapis epifanicznego momentu, gdy przedmiot zewnętrzny i obiektywny ulega transformacji czy wdziera się w przedmiot wewnętrzny i subiektywny. Idealna forma sztuki nowoczesnej to okrąg. Pound oręduje za otwarciem się na momenty, kiedy pęknięcie między pozbawioną centrum jaźnią i pozbawionym porządku zewnętrznym światem zostaje lub wydaje się, że zostaje przekroczone w jednej chwili, momencie transcendencji.

Zmieniające się rozumienie relacji między człowiekiem i rzeczywistością

Myśliciele i pisarze XIX-wieczni postulowali współgranie sfer materialnej, ludzkiej i metafizycznej (Baudelaire Correspondances), moderniści – poczucie ich wzajemnej dyslokacji (Baudelaire Romantyczny zachód słońca). Modernistycznego doświadczeniu towarzyszy poczucie wydziedziczenia, wygnania, obrazy spustoszenia. To wyobcowanie widać głównie w modernistycznym potraktowaniu 4 pytań:

1.      o status rozumu

·         ataki na władze rozumu sprawowaną w imieniu innych władz natury ludzkiej (apolliński rozum atakowany w imię dionizyjskiej witalności, przez futurystów w imię energii, przez ekspresjonistów w imię ekstazy, przez dadaistów w imię spontaniczności, intuicji i wyobraźni, przez surrealistów w imię snu i nieświadomości)

·         fluktuacje rzeczywistości i złożoność natury ludzkiej mogą zostać uchwycone tylko przez władze nieracjonalne

·         nawet matematycy (Poincare) poskreslają centralny charakter intuicji, a fizycy (Heisenberg, Planck) zarysowują granice rozumu

2.      o status języka

·         Ferdinand de Saussure w pośmiertnie wydanym dziele Kurs językoznawstwa ogólnego (1907–11) twierdził, że język jest względny i podlega ciągłej ewolucji, to arbitralny system znaków i...