Mikołaj Rej, Pisma wierszem (wybór),
oprac. Julian Krzyżanowski, BN I 151, 1954.[1]
WSTĘP
I. Człowiek i pisarz.
- 1543 r. – pamiętny rok: przełom zachodzący w ówczesnym życiu polskim. Ukazały się dzieła polskie i łacińskie (drukiem), do których należą:
- praca M. Kopernika „O obrotach sfer niebieskich”.
- zmarł młodo Klemens Janicius (zdolny poeta, chłop z pochodzenia), nie doczekawszy się wyjścia drukiem poematu przeznaczonego na wesele królewskie.
- publicyści łacińscy: Andrzej Frycz Modrzewski i Stanisław Orzechowski („Turcyka”, „Rzeczpospolita Polska”, „Wierny poddany”.
- książeczki satyryczno-obyczajowe: Andrzej Glaber („Senatulus, to jest sjem niewieści”) i „Ludycje wieśne” (humoreska, przedrzeźniająca judicia krakowskie).
- satyra wierszem Ambrożego Korczboka (Mikołaja Reja) „Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem i Plebanem”[2].
- wiadomości o Reju – w 1568 r. na końcu „Zwierciadła” dodany portrecik Reja napisany przez Andrzeja Trzecieskiego, „który widział wszytki sprawy jego”, pt. „Żywot i sprawy poczciwego szlachcica Mikołaja Reja z Nagłowic…”
- Mikołaj Rej ur. w 1505 r. w naddniestrzańskim Żórawnie, Nagłowice w krakowskim, szkoła w Skalmierzu (miał 10 lat), potem we Lwowie, w 1518 r. w Krakowie jako rzekomy student uni-wersytetu (naprawdę – szkoły średniej).
- 1523-1526 na senatorskim dworze wojewody sandomierskiego Andrzeja Tęczyńskiego” – tu dowiedział się, że nauka jest ważna, samouk.
- posiadał zdolności muzyczne i poetyckie.
- potem przebywał w otoczeniu hetmana i wojewody Mikołaja Sieniawskiego (nowości religijne, krytycyzm w stosunku do duchowieństwa i katolicyzmu).
- po śmierci ojca usamodzielnienie majątkowe, poślubienie posażnej panny – zapobiegliwy gospodarz, ruchliwy działacz polityczny i człowiek pióra.
- często się procesował.
- związany z ruchem egzekucyjnym, prawdopodobnie brał udział w „wojnie kokoszej” i ruchu rokoszowym w 1537 r.
- poseł, brał udział w obradach sejmu lubelskiego.
- po śmierci Zygmunta I przeszedł na luteranizm, a po 1562 r. na kalwinizm.
- 1540-1568 – lata twórczości literackiej:
- 1540 r. ogłoszono utwór dziś nie znany „Spectrum albo nowy czyściec”.
- dialogi, ocalał tylko jeden :Rozmowa Lwa z Kotem”, jeden w przekładzie czeskim „War-was”, fragment „Kostyra z Pijanicą”, reszta z tytułów: „Śmierć z szewcem”, „Gęś z kurem”, „Zatargnienie Fortuny z Cnotą”.
- 1543 r. „Krótka rozprawa”.
- 1545 r. „Żywot Józefa”.
- 1549 r. „Kupiec.
- 1545 „Psałterz Dawidów” (proza).
- 1557 r. „Postylla”.
- 1558 r. „Wizerunk własny”.
- 1562 r. „Żwierzyniec”.
- 1565 r. „Apocalipsis”.
- 1568 r. „Żwierciadło” i „Historia w Landzie” (autorstwo prawdopodobne”.
II. Kultura literacka.
- spuścizna – różnorodna, ale wewnętrznie bardzo jednolita.
- cele (program – umacniał go w przedmowach i posłowiach):
- uczyć – dostarczyć czytelnikowi zdrowego pokarmu umysłowego.
- bawić – dać mu godziwej rozrywki estetycznej.
- wzbogacenie umiłowanej mowy polskiej.
- twórczość jest narzędziem wychowawczym, środkiem „ćwiczenia” czytelnika”, drogą wiodącą go w świat wartości ogólnoludzkich, odziedziczonych po świecie starożytnym, uznanych i przyjętych przez krytyczną myśl humanistyczną Odrodzenia.
- Rej jest bardzo ludzki w stosunku do człowieka, chce być „towarzyszem” czytelnika, stale podkreśla swą prostotę, usprawiedliwia, dlaczego głos zabiera, usiłuje zachęcić do dobrego; rzadko gromi i grozi.
- wie, że dzieło nie może być tylko rozprawą, traktatem, musi zawierać w sobie jakieś inne składniki, dlatego kładzie nacisk na „dosyć śmiechu i ćwiczenia”.
- w miarę pisania rośnie sprawność pisarska, widoczna w coraz doskonalszym opanowaniu techniki poetyckiej, zwłaszcza w swobodnym władaniu wierszem, do swej pracy przenosi zwyczaje gospodarskie.
- gdy spodobało mu się jakieś dzieło obce, przyswajał je czytelnikowi, czasem przekładał bez odwoływania się do autora, czasem je przerabiał i dostosowywał do polskich warunków:
- „Wizerunk” – poemat łaciński Palingeniusa.
- „Żywot Józefa” – przeróbka tworu holenderskiego humanisty, Groousa (?).
- typowy pisarz przełomu średniowiecza i renesansu, np. „Kupiec” to dialog, przypominający średniowieczne moralitety.
- niekonsekwencje: Rej, przeciwnik katolicyzmu, atakujący jego dogmaty, hierarchię, stanowi-sko w państwie, w stosunku do biskupów tracił ostrość słowa i przenikliwość krytycznego spojrzenia.
- przewaga pierwiastków renesansowych.
III. W świecie „Krótkiej rozprawy”.
- uważana za najznamienniejszy okaz twórczości Reja w jej pierwszym stadium. Dzieło to ma znaczenie węzłowe: formą dialogu łączy się z innymi utworami pisarza; tematyką, postawie-niem pewnych zagadnień społecznych i politycznych, zapowiada dzieła późniejsze (aż po „Zwierciadło”).
- Rej upodobał sobie swobodną formę dialogu wierszem, pozwalając łączyć gawędziarsko wy-nurzenia poważne i żartobliwe, szkicować obrazki z życia codziennego, snuć refleksje moral-ne.
- 2 dialogi dochowały się w przekładzie („Warwas”) i w oryginale („Rozmowa Lwa z Kotem”).
- „Warwas” wprowadza zagadnienie małżeństwa i jego stron dodatnich oraz ujemnych. Dwoje młodych ludzi zastanawia się, co lepiej robić: żenić się, czy też nie, przy sposobności na ka-stach dialogu przewija się seria postaci niewieścich, szkicowanych z pogodnym uśmiechem ironisty, drwiącego z „ułomności” płci pięknej.
- problematyka ta powracać będzie w dziełach późniejszych: w „Wizerunku” – sława do mał-żeństwa, żona to towarzyszka wdzięczna, sprowadza rzecz do zestawienia swobody kawaler-skiej i wygody mężowskiej w sypialni; w „Zwierciadle” – małżeństwo to sielankowa spiżarnia wszelkich rozkoszy.
- „Rozmowa Lwa z Kotem” – poświęcona różnicom wolności pozornej i prawdziwej, wielkości w klatce i małości na swobodzie, Lew za kratami zwierzyńca i niepozorny krewniak, Kot domo-wy, zwierzak pospolity, ale wolny. Lew przemawia z jaśniepańską wyniosłością, lekceważy rozmówcę. Kot drwi z zamkniętego mocarza, woła: „Górą nasi! Chwała Bogu!”.
- podobnie w „Figlikach”, które otwiera anegdota, którą Zygmunt Stary mawiał o królu i szlach-cicu. Zamożny ziemianin ma się lepiej niż król, posiada bowiem to, co i on, wolny zaś jest od kłopotów panującego.
- w zestawieniu z tymi dwoma dialogami, ogłoszona w 1543 r. „Krótka rozprawa” uderza roz-ległością, doniosłością i aktualnością problematyki. Dialog przedstawicieli 3 stanów: szlachty, duchowieństwa i chłopów, omawia „zbytki i pożytki[3] dzisiejszego świata”.
- dialog pełen aluzji do najnowszych wydarzeń roztrząsa sprawy, które dochodziły do głosu na sejmach, sejmikach poświęcanych egzekucji praw, wszelakie bolączki codziennego bytowa-nia szlacheckiego i chłopskiego, jedynie bowiem ksiądz nie ma powodu do narzekań.
- na plan pierwszy autor wysunął stosunek duchowieństwa do szlachty i chłopów. „Krótka roz-prawa” przedstawia niedbalstwo kleru wiejskiego, który byle jak spełnia swe obowiązki kap-łańskie, a bardzo gorliwie zdziera swe owieczki. Kler uchyla się od świadczeń pieniężnych na rzecz państwa, z niechęcią opłacając kontrybucję (daninę na obronę kraju).
- ostrze satyry wymierzonej przeciw zachłanności niższego duchowieństwa świeckiego, mimo-chodem uderza również w annaty rzymskie, które powinno by się obracać na obronę kraju przeciw najazdom tatarskim.
- na zgodny atak Pana i Wójta Pleban odpowiada satyryczną wycieczką przeciw „nierządowi” szlacheckiemu w zakresie praw administracyjnych, sądowych i sejmowych.
- stosunki te pełniej, w oparciu o własne doświadczenie, przedstawia Pan, rozwodzący się nad niedomaganiami siły zbrojnej w państwie, reprezentowanej przez przestarzałe pospolite ru-szenie; w dalszych wywodach występuje zagadnienie bezbronności kresów południowo-wschodnich, systematycznie plądrowanych przez nieprzyjaciela.
- dopełnieniem uwag Pana są skargi Wójta na ucisk ze strony duchowieństwa, na ciężary po-datkowe, na swawolę żołnierską.
- Wójt nie widzi wyjścia, wie, że nad głowami chłopskimi szlachta i duchowieństwo porozumie-wają się i to kosztem chłopa.
- „Krótka rozprawa” nie stawia sprawy pańszczyzny jasno, choć czytelnik odczytywał je między wierszami; wskazuje na rosnący ucisk pańszczyźniany, którego Rej nie był zwolennikiem.
- Rej dużo miejsca poświęca satyrze obyczajowej, ośmieszającej zbytki życia szlacheckiego, częściowo magnackiego i mieszczańskiego. Przedmiotem jej są kosztowne stroje kobiece i męskie, przesada w pokarmach i napojach (zagraniczne wina), rujnująca namiętność myśliw-ska, marnotrawstwo złotej młodzieży, karciarstwo i pijaństwo.
- całość dialogu, godzącego w niedomagania życia zbiorowego szlachty, przybiera u końca obrót dość niespodziewany; po zarysie zaniedbań wojskowo-politycznych, „Krótka rozprawa” daje ostrą, choć ogólnikowym ujęciem złagodzoną krytykę przełożonych, tj. króla i jego oto-czenia.
- epilog to lament uosobionej Rzeczypospolitej, wskazującej na „przełożonych płochość”, ich niezaradność w obliczu podstawowych spraw państwa, ich łatanie dziur w dachu kościelnym przez obdzieranie dzwonnicy, ich nieudolność.
- biblijny obraz burzy, w której lekkomyślni sternicy łodzi państwowej pozostaną „bez nadzieje”, łączy się w zakończenie z nikłą wiarą, że ci, do których aluzje utwór zawiera – wyciągną z te-go wnioski.
- dialog wypełnia mnóstwo obrazków z życia szlacheckiego i chłopskiego:
- niedomagania sądownictwa.
- stosunki świata poselskiego.
- karykaturalnie pokazane wyczyny księży.
- nadużycia administracyjne.
- ok. 30 obrazków – dowodzą słuszności wysuniętych tez polityczno-społecznych, potęgują wy-razistość, poszerzają zakres poruszanych zagadnień podstawowych, nadają układowi prze-mówień charakterystyczną dlań pełnię epicką, właściwszą poematowi opisowemu niż dialogo-wi.
- Pan – średniozamożny ziemianin, dobrodusznie natrząsający się z Plebana, nie zawsze by-wa najlepszym sąsiadem, życzliwy dla Wójta, którego przestrzega, by niepotrzebnie nie robił sobie wrogów. Przedstawiciel klasy szlacheckiej. Zwolennik egzekucji praw, dobrze się orien-tuje w jej programie, rozumie konieczności życia państwowego. W zakończeniu wysuwa po-niekąd problemy międzynarodowe, gdy prawi o annatach, ostrzega przed lekkomyślnym za-mykaniem oczu na niebezpieczeństwo tureckie. Odznacza się orientacją w sprawach religij-nych. Katolik, krytycznie spogląda na swe wyznanie. Cytuje Biblię.
- Pleban – przeciwieństwo dobrodusznego ironisty. Tępy, choć sprytny przedstawiciel kleru wiejskiego, próżniak, opój, jego cel: „dobre imienie”. Pierwszy to proboszcz wiejski w literatu-rze polskiej.
- Wójt – pierwsza i jedyna na całe wieki próba wprowadzenia chłopa do dzieła literackiego, i to jako postaci pierwszoplanowej. Jest osobistością nieco dezorientującą. Ani inteligencją, ani sposobem widzenia życie nie ustępuje Panu, przypominając go swym drwiącym, przekornym uśmiechem, z jakim spogląda na swe środowisko i kłopoty. Poglądy wyraża bez ceremonii, klnąc osobę duchowną od „psiej maci”. Ma świadomość bezsiły politycznej swej klasy, której kosztem szlachta i duchowieństwo „pobracą się”.
- wypowiedzi nie mają charakteru wymiany zdań, są wypowiedziami (długimi wywodami, wy-kładami) na te czy inne tematy. Dialog jest układem deklaracji.
- Przezwyciężenie pesymizmu. Głębokie przekonanie o wartości człowieka czerpiącego z włas-nego wnętrza energii. Wójt jest reprezentantem masy chłopskiej, dialog nie kończy się jego zmiażdżeniem.
- humorowi towarzyszy u Reja ironia, z jaką spogląda on na przygody ludzkie. Narzędziem jej są czynniki językowe, pozwalające naganę przybrać w szatę pozornej pochwały, np. krótka wzmianka o rozpuście duchowieństwa.
- postawa Reja: moralisty, satyryka, humorysty i ironisty jest zarazem postawą świetnego rea-listy renesansowego. Obserwuje on życie jednostkowe / zbiorowe i rozumem usiłuje odgad-nąć czynniki, które o przebiegu zjawisk społecznych stanowią.
IV. Trzy dialogi późniejsze.
- „Żywot Józefa z pokolenia żydowskiego” 1545 r.; „Kupiec” 1549 r.; „Rzecpospolita chramiąc tuła się po światu” – w odpisach.
- 2 pierwsze dialogi pochodzą z tego samego źródła: łacińska dramaturgia renesansowa.
- „Żywot…” – utwór łacinnika holenderskiego Corneliusa Crocusa pt. „Comoedia sacra cui titu-lus Joseph”. W budowie Rej poszedł za tradycjami dramatu średniowiecznego, zwanego mi-sterium. Dialog Reja wykazuje właściwości sceny misteryjnej: brak motywacji realistycznej, li-czącej się z nakazami czasu i przestrzeni:
- Józef opowiada w domu swój sen wróżebny, który matka tłumaczy jako zapowiedź jego wyniesienia.
- ojciec wysyła go w pole do braci.
- bracia przyjmują go niechętnie.
- Zefira rozmiłowała się w Józefie.
- Józef siedząc w więzieniu, wykłada sny towarzyszom niedoli.
- na dworze faraona.
- organizator akcji przeciwgłodowej, wspaniałomyślnie wybacza Potyfarowi.
- stosunki Józefa z braćmi, których głód zapędził do Egiptu.
- ich dwukrotny powrót do ojca.
- przybycie Beniamina do Józefa.
- przybycie sędziwego Jakuba.
- audiencja przybyszów u faraona i uzyskanie jego zgody na osiedlenie się plemienia żydo-wskiego nad Nilem.
- wśród powodzi słów można dostrzec niezwykłe losy i niezwykłe cierpienia ludzkie.
- „Kupiec, to jest kstałt a podobieństwo Sądu Ostatecznego” wywodzi się z dzieła Naogeorga pt. „Mercator seu Iudicium”. Naorgeorg udramatyzował w obrazie śmierci i losów pośmiert-nych Kupca zagadnienie teologiczne – stosunek wiary i dobrych uczynków jako środków roz-strzygających o zbawieniu człowieka. Są one bez wartości, jedynie wiara jest kluczem do nie-ba.
- część I – śmierć, a raczej kłopoty przedśmiertne Kupca, którego ksiądz próbuje bezskutecz-nie od potępienia ratować sakramentami, a któremu z pomocą przychodzi wysłannik z nieba.
- część II – wędrówka Księcia, Biskupa, Gwardiana i Kupca na sąd pośmiertny; przebieg sądu, zakończonego potępieniem katolickich potentatów, a zbawieniem wierzącego Kupca.
- „Rzeczpospolita chramiąc tuła się po światu” – utwór pozbawiony zakończenia.
- atak na Zygmunta Augusta za ślub z Barbarą Radziwiłłówną.
- całość dialogu-paszkwilu ma charakter alegoryczny.
V. ...
Volakis