Jan Kochanowski
Dzieła polskie (oprac. Julian Krzyżanowski)
I. Wstęp – Poeta Czarnoleski
§ w roku 1578 został ogłoszony drukiem Psałterz Dawidów przkładania Kochanowskiego zadedykowane Piotrowi Myszkowskiemu (przyjacielowi i mecenasowi poety, biskupowi płockiemu, późniejszemu biskupowi krakowskiemu, podkanclerzowi koronnemu, sekretarzowi królewskiemu)
§ poemat Muza jest manifestem poetyckiego wpatrzenia się w przyszłość
§ nadzieja sławy była wynagrodzeniem teraźniejszych porażek
§ urodził się 1530r. w Sycynie pod Radomiem
§ miał liczne rodzeństwo
§ był synem sędziego sandomierskiego
§ skończył studia na Uniwersytecie Krakowskim 1544 – 49 oraz w Królewcu i Padwie 1552 – 1555, 1556, 1558
§ w Królewcu związany był z dworem księcia pruskiego Albrechta w latach 1551 – 1552, 1555 – 1556
§ do Polski wracał przez Niemcy i Francję
§ uzyskał wykształcenie filologiczne, znał także łacinę
§ w czasach uniwersyteckich bywał na dworach Tarnowskich, Tęczyńskich, Firlejów
§ zawarł wtedy znajomości z przyszłymi dygnitarzami: Andrzejem Niteckim, Łukaszem Górnickim, Andrzejem Trzecieskim, Stanisławem Fogelwederem, etc.
§ po powrocie został sekretarzem króla Zygmunta Augusta, ale kariera dworska nie przyniosła mu żadnych większych godności
§ dzięki poręce Myszkowskiego był po przyjeździe w 1559 r. „świeckim księdzem”, proboszczem Poznania i Zwolenia, tzn. opłacał księdza odprawiającego posługę kapłańską, a Kochanowski ciągnął dochody z probostw (wtedy było to powszechne; też nie dało mu to wyższych urzędów)
§ ok. r. 1574 poślubił Dorotę Podlodowską porzucając wcześniej dworki kostium i zrzekając się dóbr kościelnych
§ po ślubie powrócił do ojcowskiego Czarnego Lasu
§ miał sześć córek (trzy z nich zmarły) i syna pogrobowca
§ jego utworu bardzo długo były wyłącznie w odpisach ręcznych
§ dawny znajomy Jan Zamoyski oraz przyjaciele poety namawiali go do zebrania utworów, i tak:
o w 1578 r. Psałterz Dawidów i Odprawę posłów greckich
o w 1580 r. Treny i Pieśni
o w 1584 r. Fraszki
§ zmarł nagle 2 sierpnia 1584 r. jadąc do Lublina, aby pozyskać króla w sprawie zamordowanego w Turcji brata żony
§ pochowano go w Zwoleniu
§ w XVI w. szlachta polska dążyła do egzekucji praw, aby zwiększyć tym samym swoje przywileje – wcześniej wprowadzono konstytucji Nihil Novi
§ jedyne znane publiczne wystąpienie polityczne poety to mowa po ucieczce Henryka Walezego 25 listopada 1575 r., która została określona za nieudaną
§ w tym wystąpieniu można odnaleźć sympatie prosłowiańskie – wysunął kandydaturę syna cara Ivana Groźnego w czasie bezkrólewia, chciał zjednoczyć kraje słowiańskie
§ w znanych poematach politycznych Zgoda i Satyr zalecał spokój i cierpliwość zamiast posunięć radykalnych, uzasadniał konieczność reformy sądownictwa, czy szkolnictwa wyższego – Akademia Krakowska chyliła się wtedy ku upadkowi
§ Kochanowski reprezentował postawę humanisty renesansowego
[przeciw średniowieczu, systemowi feudalnemu, całości życia Kościoła mającego władzę nad państwem i życiem społecznym oraz przeciw bogactwom i potędze kleru]
§ dzieła jego charakteryzują się awyznaniowością (Krzyżanowski zalicza do tego też Treny, podczas gdy inni badacze uważają je za chrześcijańskie)
§ Krzyżanowski uważa go za predeistę, co także różnie bywa komentowane przez innych biografów Kochanowskiego
§ w jego utworach pojawia się człowiek jako jednostka, do głosu dopuszcza etykę praktyczną i zasady moralności (z antyku zaciąga wartość cnót – przyjaźni, poczucia obowiązku, patriotyzmu, czy umiarkowania oraz bohaterstwa, przywiązania do dziejów narodu, kult poprzestania na małym)
§ pokazuje ideał życia wiejskiego, ziemiańskiego średniozamożnego szlachcica
§ poeta trzymał się ściśle wystudiowanych wzorów literatury i filozofii starożytnej
o obficie wprowadzał motywy mitologiczne
o był wrażliwy na przyrodę, ale i na otaczające go drobiazgi (np. przy opisie sobótki)
§ ale czasem odchodził od tych wzorców, m.in. poprzez dokładne odtwarzanie tego, co dostrzegał w otaczającej go rzeczywistości; umiał odtworzyć charakter swojej epoki
§ tworzył także wierszowane humoreski: Szachy, Apoftegmata, Broda
§ starał się także przekładać z łaciny, czy greki – przetłumaczył jedną z pieśni Iliady, urywek z Alcestis Eurypidesa, poemat Katula, pieśni Horacego, różne epigramaty, Odprawę posłów greckich, sparafrazował Psałterz - traktował je jako próby pióra
§ Kochanowski jest myślicielem – moralistą
§ tak jak przystało na humanistę doby renesansu, kładł nacisk na odrębność mowy poetyckiej od potocznej:
o w zakresie słownictwa: (założenie - brak wulgaryzmów, rzadkie neologizmy, staranność w jak najdokładniejszym wyrazie myśli) Jan wprowadził to z umiarem – we Fraszkach oddał potoczną mowę dworską, aby były bardziej realne, w Odprawie i Psałterzu pojawiały się neologizmy (np. trupokupcy, stokorodny)
o składnia: czysto polska, czasem pojawiają się składnie łacińskie; często stosuje przekładnie (inwersję), porównania i przenośnie z odcieniem antycznym
o wersyfikacja: stosował głównie ośmio-, jedenasto- i trzynastozgłoskowce rymowane parzyście, zwykle żeńskie, gramatyczne
§ po śmierci poety drukarz – humanista Jan Januszewski wydał tomik z jego utworami w 1585
II. Tomik I
v ZGODA
· personifikacja Zgody – autorki prowadzonego monologu
· prowadzi ona monolog do „potomków Lecha słowieńskiego”
· czuje się nieproszonym gościem – Rzeczypospolita przez wewnętrzne problemy i kłótnie, brak jedności, samolubstwo i reformacje nęka ją i osłabia
· nieprzyjaciele (tzn. sąsiednie państwa) cieszą się z tego, bo:
o chcą odebrać Polsce wolność
o królestwo macedońskie Aleksandra upadło dopiero, gdy jego następcy je podzielili
o nikt nie zdołał powalić Rzymu, zrobił to dopiero spór Cezara z Pompejuszem (tzn. upadek republiki)
o Turcy zagrabili rozdrobnione feudalnie królestwo bizantyjskie, etc.
· Polacy muszą się pogodzić i zachować Polskę dla potomnych – chodzi tu głównie o krytykę „egzekucji dóbr i praw koronnych”, czyli spór między szlachtą, magnaterią i królem
o zwolennicy egzekucji chcieli ograniczenia praw króla, aby bez zgody sejmu nie rozporządzał ziemiami państwowymi oraz nie mógł odebrać zaległych dóbr państwowych osobom prywatnym (tzn. magnatom, czy szlachcie)
o Kochanowski jest jej przeciwnikiem – popiera silną władzę króla
· Zgoda krytykuje także
o kler, ponieważ jedni wdali się w „rozkoszy nieprzystojne i prózne biesiady”, inni zajęli się gospodarstwami i pieniędzmi, a poza tym to część z nich jest niedouczona – „A jakoż uczyć mają nie umiejąc sami?”
o nieuczonych, samozwańczych teologów – reformatorów
o rycerz – szlachcica, który nie zajmuje się obroną ojczyzny (był to czas tatarskich najazdów), ale gadaniem – w końcu już nawet z ironią mówi „wyprawcież na Podole mnichy”
· porusza zagadnienie reformacji – wszystkich przeciwników odsyła do odbywającego się ówcześnie soboru trydenckiego, zwołanego do rozstrzygnięcia sporów dogmatycznych Kościoła, 1562 – 1563
· częściowo jest to też obrona duchowieństwa – twierdzi, że ludzie nie mogą mieć przodkom za złe nadanie duchownym dóbr, bo dzięki temu jest teraz dużo szpitali, czy przytułków przy klasztorach
· szlachta krytykuje wcześniejsze nadawanie dóbr zasłużonym (odnosi się to do egzekucji praw), bo myślą wyłącznie o swoich interesach, chociaż sami piastują najwyższe stanowiska kościelne od 1496 r.
· ogólnie podmiot liryczny krytykuje szlachtę za:
o łakomstwo
o swawolę
o wzgardę sądów
o zuchwalstwo
o wszeteczność
o brak stałego wojska
· namawia wszystkich do trzymania się swojego zawodu, bądź powołania – tzn. księża do kościoła, a szlachta do walki – i nie naruszania dóbr Rzeczpospolitej, a dbania o wspólne dobro
v SATYR ALBO DZIKI MĄŻ
· dedykacja: „Zygmuntowi Augustowi królowi polskiemu przypisany”
· Przedmowa:
o do króla o przyjęcie tak skromnego podarunku, czyli tego poemaciku
o ostrzega, że Satyr „gani rząd i postępki, jedno iż nie łaje [ale] przypomina wiek dawny”
o jest najstarszym stworzeniem na świecie
· całość jest monologiem Satyra, który ma rogi i kosmate nogi, jest niezwykle brzydki, a Polacy dawno wygnali go ze swojej ziemi
· twierdzi on, że w kraju każdy myśli tylko o pieniądzach „w Polszcze jedno kupcy a rataje”
· przypomina, że dawni Polacy byli waleczni, nie byli chciwi i zachłanni, bo dla nich liczyła się ojczyzna – oni to sprawili, że Polska urosła i była wolna; dzisiejsi natomiast odrzucili broń, a „w przyłbicach kwoczki siedzą”
· znowu zwraca się do polskiej szlachty
· aluzyjnie odnosi się do wyprawy Chrobrego i następnej Krzywoustego na Kijów, mówiąc o dzielności przodków, którzy nie pragnęli złota (za przykład podaje również Prusaków, którzy bez dużych funduszów potrafili się dobrze gospodarować)
· skarży się wciąż, że Tatarzy łupią Polskę, że omal nie wplątaliśmy się w wojnę z Turcją, że Szwedzi chcą przejąć Inflanty, że car Iwan rości sobie prawa do ziemi kijowskiej, że „przyjaźnimy się” niepotrzebnie z Habsburgami
· wyśmiewa szlacheckie udawanie bogatych zarówno między sobą, jak i przed obcymi; personifikuje Zbytek, któremu ciągle mało, który wystawia się na pokaz z gościnnością, który przesadza z drogim ubiorem „Pochlebce - to jego [zbytku] dwór, a rada – zwodnicy, (…) strzegą drzwi dłużnicy”
· znowu odwołuje się do egzekucji praw – szlachta nie jest skora do oddania dóbr królewskich
· twierdzi, że dobry chrześcijanin to ten, kto żyje wg „wolej Pana swego”, a nie jest jedynie wymowny, czy wygodnicki (w tym wypadku odsyła także do soboru w Trydencie)
· chociaż jest postacią pogańską (mitologiczną) mówi, że wiary uczył się od pustelników i wie, co to wiara szczera i kto to Bóg
· broni pleban przed oszczerczymi oskarżeniami, co do ich majątku – ludzie mają pretensję o dziesięcinę, a i tak nikt jej nie płaci
· idealizuje przeszłość – dawniej nie było chciwości, a ludzie nie pragnęli sławy za sam fakt bycie szlachcicem, ale wielką odwagę i waleczne uczynki; rządzili się cnotą – potępiali zbrodnię i zdradę, którą teraz się nagradza
· ...
Volakis