Encyklopedia szkolna.doc

Encyklopedia szkolna - Historia

Henryk VIII, ur. 1491, zm. 1547, król Anglii od 1509, z dynastii Tudorów, ojciec Elżbiety I. W 1521 opublikował traktat, w którym potępił M. Lutra i wystąpił jako zwolennik papieża, za co otrzymał od pa­pieża Leona X tytuł "obrońca wiary". W następnych latach, gdy nie uzyskał zgody papieża Klemensa VII na unieważnienie małżeństwa z Katarzyną Aragońską, zerwał z Rzymem i doprowadził do utworzenia Kościoła anglikańskiego. Przeprowadzona 1536-39 sekularyzacja dóbr kościelnych wzbogaciła skarb monarszy oraz ludzi związanych z królem. Toczył liczne wojny z Francją (1511-13, 1522, 1543-46), okreso­wo pozostawał w sojuszu z Habsburgami; bezskutecznie dążył do podboju Szkocji. Is­totny wpływ na politykę zagraniczną H. miały jego liczne (sześciokrotne) małżeń­stwa.

Kościół anglikański, narodowy Kościół w Anglii, ustanowiony w 1534 przez króla ang. Henryka VIII. Bezpośrednią przyczy­ną zerwania z Rzymem i utworzenia K.a. był brak zgody papieża Klemensa VII (uza­leżnionego od cesarza Karola V) na unie­ważnienie małżeństwa Henryka VIII z Kata­rzyną Aragońską, krewną cesarza Karola V. Małżeństwo z Katarzyną unieważnił ar­cybiskup Th. Cranmer, a parlament przyjął akt o supremacji, na którego podstawie król został głową K.a. Zachowano hierar­chię, dogmaty, tradycje i częściowo formy liturgiczne Kościoła rzymskokatolickiego. Ustanowienie K.a. odpowiadało interesom większości społeczeństwa ang., w którym było coraz więcej zwolenników reformacji; przeciw niektórym formom organizacji K.a. występowali purytanie.

purytanie, grupa wyznaniowa Kościoła an­glikańskiego, powstała ok. 1560, dążyła do usunięcia z niego form katolickich, hierar­chii kościelnej i zwierzchnictwa królewskie­go. P. zbliżeni do kalwinizmu głosili ideał życia oszczędnego, pracowitego, bogoboj­nego. Odłamami p. byli prezbiterianie i in­dependenci. Pierwsi, bardziej umiarkowani, wśród których byli przeważnie bogaci kup­cy i przemysłowcy, organizacyjnie podlegali niezależnym od władzy świeckiej duchow­nym - prezbiterom, podporządkowanym synodowi. Troskę o życie religijne i czystość moralną wiernych prezbiterianie powierzali wybieranym pastorom. Independenci, wśród których przeważało średnie i drobne miesz­czaństwo oraz chłopstwo, dążyli do całko­witej samodzielności gminy, przeciwstawiali się wszelkim zorganizowanym formom kul­tu; nie mieli biskupów ani prezbiterów; do tego odłamu należał O. Cromwell i więk­szość jego armii. Podczas rewolucji ang. ( I 640-60) p., stanowiący większość w Izbie Gmin, występowali m.in. przeciw królowi oraz domagali się usunięcia biskupów z Izby Lordów.

S. GRZYBOWSKI Henryk VIII i reformacja w Anglii, Warszawa 1969. A. F. POLLARD Henryk VIII, Warsza­wa 1988.

Elżbieta I, ur. 1533, zm. 1603, królowa Anglii od 1558, ostatnia z dynastii Tudo­rów, córka Henryka VIII i Anny Boleyn. Jedna z najwybitniejszych władczyń w dzie­jach Anglii. Po śmierci przyrodniej siostry, Marii I, zw. Krwawą, objęła rządy w kraju podupadłym gospodarczo i politycznie, na skutek hegemonii hiszp. w Europie. Reakty­wowała prześladowany za Marii I Kościół anglikański. Początkowo była tolerancyjna dla katolicyzmu. Bunty i spiski katolików oraz skierowana przeciw E. bulla papieża Piusa V, która zwalniała poddanych E. ze złożenia przysięgi wierności, doprowadziły do stosowania represji wobec katolików; zostali pozbawieni praw politycznych, m.in. zabroniono im sprawowania urzę­dów i nie mogli być wybierani do parla­mentu. Ścięcie królowej Szkocji Marii Stu­art przyśpieszyło wybuch wojny z Hiszpa­nią, zakończonej klęską króla hiszp. Filipa II. Za panowania E. nastąpił rozkwit gos­podarczy i kulturalny Anglii, rozbudowano flotę i dokonano pierwszych podbojów ko­lonialnych. Wpływ E. na całokształt życia politycznego, gospodarczego i kulturalnego kraju był tak znaczny, że mówi się o epoce elżbietańskiej w Anglii.

G. BIDWELL Najcenniejszy klejnot. Elżbieta I angie!­.rka, Katowice 1974. S. GRZYBOWSKI Elżbieta Wielka, Wrocław 1989.

armada, zw. niezwyciężoną armadą, wielką armadą, hiszp. flota wojenna wysłana w 1588 przez Filipa II na podbój Anglii; liczy­ła ok. 130 okrętów (w tym 90 Wielkich jed­nostek bojowych) i ponad 30 tys. ludzi; jej dowódcą był książę A. Medina-Sidonia. An­glicy przeciwstawili a. 197 mniejszych okrę­tów, zwrotniejszych, o większej sile i dal­szym zasięgu ognia artyleryjskiego; jednym z dowódców floty ang. był F. Drake, żeg­larz i korsarz; w 1588 mianowany przez Elż­bietę I wiceadmirałem. W kilku bitwach u południowo-zachodnich wybrzeży Anglii, a zwłaszcza na wodach kanału La Manche w pobliżu Gravelines, a. poniosła wielkie stra­ty, a następnie rozproszyła się i częściowo zatonęła podczas burzy. Okręty hiszp., gna­ne wichrem aż za Szetlandy, wróciły do Hi­szpanii opływając Szkocję (wiele rozbiło się na skalistych wybrzeżach Hebrydów) i Ir­landię; straty wyniosły ponad 60 okrętów i ok. 20 tys. ludzi. Klęska a. oznaczała prze­łamanie przez Anglię dominacji hiszp. na morzach.

Henryk IV, ur. 1553, zm. 1610 król Na­warry od 1562 (jako Henryk I1I), król Fran­cji od 1589, z dynastii Burbonów. Tron Na­warry (małe pirenejskie królestwo na pogra­niczu Francji i Hiszpanii) odziedziczył po ojcu, Antonim. Brał udział w wojnach reli­gijnych po stronie hugenotów i został ich przywódcą. Małżeństwo H. z Małgorzatą de Valois, siostrą króla Francji, Karola IX, miało utrwalić kolejny rozejm między kato­likami i hugenotami. Jednak licznie przybyli do Paryża na wesele hugenoci zostali wymor­dowani w noc św. Bartłomieja; H. ocalił życie za cenę pozornego przejścia na katoli­cyzm; po ucieczce do La Rochelle powrócił do kalwinizmu, w którym był wychowany. Będąc prawowitym następcą nowego króla Francji, bezdzietnego Henryka III Waleze­go, musiał walczyć o uznanie swoich praw do tronu (tzw. wojna trzech Henryków: kró­la Francji, króla Nawarry i księcia Henryka Gwizjusza, kandydata stronnictwa katolic­kiego). Dopiero przejście na katolicyzm (1593, "Paryż wart jest mszy") otworzyło H. bramy stolicy i skłoniło opozycję kato­licką do złożenia broni. Głównym celem H. jako króla Francji było przywrócenie po­koju, odbudowanie kraju po wojnach do­mowych oraz wzmocnienie autorytetu mo­narchy. W 1598 H. wydał Edykt nantejski, gwarantujący hugenotom szerokie prawa polityczne i wolność wyznania. Wydanie Edyktu zakończyło wojny religijne we Fran­cji. Gwarancją jego przestrzegania były tzw. miejsca bezpieczeństwa z twierdzą La Ro­chelle, gdzie hugenoci mogli utrzymywać załogi wojskowe. H. zabiegał o podniesienie dobrobytu ("aby każdy chłop miał na nie­dzielę kurę w garnku"), starał się podnieść z upadku przemysł i handel. Dążył do wzmoc­nienia swej władzy, a tendencje absoluty­styczne uzasadniali od strony teoretycznej jego doradcy. Prowadził politykę antyhabs­burską; u progu przygotowywanej wielkiej wojny z Habsburgami został zasztyletowany przez fanatyka katolickiego. Tron pozosta­wił synowi z małżeństwa z Marią Medycej­ską, Ludwikowi XIII.

H. MANN Mtodość króla Henryka IV, Warszawa 1982.

hugenoci, hugonoci, wyznawcy kalwiniz­mu we Francji w XVI-XVII w. W drugiej połowie XVI w. h. stanowili znaczną siłę polityczną i gospodarczą; h. było wielu franc. książąt (także członek rodziny kró­lewskiej Antoni Burbon) i przedstawicieli wyższego duchowieństwa. W związku z ma­łoletniością króla Franciszka II, władza we Francji spoczywała w rękach wielkorząd­ców - katolickich Gwizjuszów (książąt de Guise). Rywalizacja między hugenockimi Burbonami a katolickimi Gwizjuszami do­prowadziła do wojen religijnych, trwają­cych z przerwami 1562-94. Wojny te, choć na tle religijnym, miały charakter polity­czny, ponieważ oba stronnictwa (skupiające przedstawicieli dwu wyznań) walczyły o własne wpływy w państwie. Próba pogodze­nia h. z katolikami, którą był ślub przy­wódcy h., króla Nawarry Henryka Burbo­na z siostrą króla Francji Karola IX, katoli­cką księżniczką Małgorzatą de Valois skoń­czyła się rzezią [zob. noc świętego Bartło­mieja]. Kres zmaganiom położyło objęcie tronu przez Henryka Burbona, który prze­szedł na katolicyzm ("Paryż wart jest mszy" - tak miał powiedzieć) i jako król Francji Henryk IV wydał w 1598 Edykt nan­tejski.

H. odegrali dużą rolę w rozwoju franc. gospodarki, np. doradca królewski B. Laf­femas przyczynił się do rozwoju farbiarstwa i jedwabnictwa, O. de Serres, autor znako­mitego przewodnika rolniczego i franc. mi­nister finansów, książę M. Sully, który pod­stawę dobrobytu widział w rolnictwie i ho­dowli, doprowadzili do podniesienia gospo­darki rolnej. Również spośród h. rekruto­wało się wielu dobrych rzemieślników i ku­pców (kalwinizm miał wielu zwolenników wśród mieszczan). W okresie panowania Ludwika XIII (1610-43) h. byli w opozycji do pierwszego ministra, kardynała A. J. Ri­chelieugo, dążącego do zaprowadzenia we Francji rządów absolutnych (dzięki swoim twierdzom, wojsku i organizacjom h. two­rzyli jakby państwo w państwie). Richelieu rozpoczął z h. nieubłaganą walkę zbrojną. Po kapitulacji w 1628 największej twierdzy hugenockiej La Rochelle h. musieli przyjąć podyktowane im warunki, m.in. oddać wszystkie twierdze, rozpuścić własne woj­sko, pozbawieni też zostali prawa do zgro­madzeń. W specjalnym "edykcie łaski" (1629) Ludwik XIII zapewnił im jednak wolność wyznania, aby nie zepsuć stosun­ków Francji z jej protestanckimi sprzymie­rzeńcami - Szwecją, Holandią i księstwa­mi niem. Za panowania Ludwika XIV roz­poczęły się ponownie prześladowania h,: w 1685 król odwołał Edykt nantejski i wpro­wadził zakaz emigracji na tle religijnym bez swego zezwolenia, pod karą. galer, konfi­skaty mienia, a nawet śmierci. Mimo to ok. 200 tys. h. udało się opuścić kraj. Osiedlili się gł. w krajach protestanckich - Anglii, Holandii i Brandenburgii, gdzie, jako do­brzy rzemieślnicy, cieszyli się uznaniem i byli pionierami wielu nowych gałęzi prze­mysłu.

S. GRZYBOWSKI Szpada pana admirata, Warszawa 1961. M. RICHARD Tycie codzienne hugonotów od Edy­ktu nantejskiego do rewolucji francuskiej, Warszawa 1978.

noc świętego Bartłomieja, rzeź hugeno­tów franc. dokonana przez katolików w no­cy z 23/24 VIII 1572. Hugenoci przybyli masowo do Paryża na ślub swojego przy­wódcy Henryka Burbona, króla Nawarry, z siostrą króla Francji Karola IX, katolicką księżniczką Małgorzatą de Valois. Ślub miał symbolizować pojednanie zwalczają­cych się hugenotów i katolików. Karol IX, przekonany przez Gwizjuszów (ród książąt lotaryńskich de Guise), że hugenoci będą stałym zagrożeniem dla władzy królewskiej, wyraził zgodę na dokonanie masakry. Za­mordowano tysiące hugenotów, niedobitki schroniły się w twierdzy La Rochelle. Zamie­szki ogarnęły i inne miasta. "Paryskie krwa­we wesele" uczyniło Karola IX w oczach hugenotów tyranem i krzywoprzysięzcą.

Edykt nantejski, edykt wydany w 1598 w Nantes we Francji przez króla Francji Hen­ryka IV; kończył okres wojen religijnych we Francji między katolikami i hugenotami. E.n. zapewniał hugenotom wolność wyzna­nia (wyznawania kultu zakazano tylko w Paryżu i jego okolicy oraz w miastach bis­kupich) i równouprawnienie polityczne z katolikami. Gwarancją bezpieczeństwa hu­genotów było zatrzymanie przez nich ok. 200 twierdz. E.n. został odwołany w 1685 przez króla Ludwika XIV.

La Rochelle [la roszel), miasto i port franc. nad Oceanem Atlantyckim; w XVI w. jedna z najważniejszych twierdz hugenockich. Lu­dwik XIII i jego minister A. J. Richelieu, dążąc do zlikwidowania opozycji hugenoc­kiej, doprowadzili do oblężenia twierdzy. Długotrwała (IS miesięcy) i pełna poświę­ceń ( 13 tys. ofiar spośród 18 tys. mieszkań­ców) obrona La R. zakończyła się 28 X 1628 kapitulacją. Hugenotom pozostawiono swobodę wyznania, lecz zakazano im pro­wadzenia działalności politycznej.