nkwd.pdf

NARCYZ ŁOPIANOWSKI

ROZMOWY Z NKWD

1940 – 1941

EDYCJA KOMPUTEROWA:

WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL

MAIL: HISTORIAN@Z.PL

MMII ®

Wstęp

W marcu 1940 roku w obozie w Starobielsku NKWD przepro-

wadziło ankietę wśród więzionych tam polskich oficerów, z których

połowa zadeklarowała chęć przeniesienia do niemieckich obozów

jenieckich, a reszta chciała odesłania do jednego z krajów

neutralnych (Węgry, Rumunia, Bułgaria i Turcja). Według Z.

Berlinga, jedynie 64 oficerów wybrało trzecie rozwiązanie i

wyraziło chęć pozostania w ZSRR i wzięcia udziału w przyszłej

wojnie z Niemcami po stronie ZSRR.

Pół roku później kierownictwo NKWD w osobach Ł. Berii i W.

Merkułowa podjęło już konkretne rozmowy z wybranymi (spośród

ocalałych więźniów Kozielska i Starobielska), polskimi oficerami

na temat utworzenia w ZSRR — na wypadek przyszłej wojny z

Niemcami — dywizji polskiej, bez informowania o tym Rządu RP.

Najwcześniejsza publikowana relacja o rozmowach funkcjonariuszy

NKWD z grupą polskich oficerów w końcu 1940 roku została

zamieszczona w ogłoszonych po raz pierwszy we Włoszech w roku

1944 Wspomnieniach starobielskich Józefa Czapskiego. Na

podstawie informacji m.in. ppłk. dypl. Zygmunta Berlinga, ppłk.

Leona Bukojemskiego i płk. Eustachego Gorczyńskiego pisał

Czapski:

,,W październiku 1940 r. osiem miesięcy przed wybuchem wojny

niemiecko-sowieckiej, bolszewicy sprowadzili do specjalnego

obozu pod Moskwą, a potem do samej Moskwy, paru naszych

oficerów sztabowych, m. in. płk. Berlinga, i zaproponowali im

przygotowanie Armii Polskiej przeciwko Niemcom. Berling już

wtedy szedł na tę koncepcję, stawiał jednak bardzo ostro jeden

warunek — do Armii tej będą mogli wejść wszyscy szeregowi i

oficerowie, niezależnie od ich

poglądów politycznych. Konferencja miała miejsce z Berią i

Merkułowem.

„Ależ naturalnie” — odpowiedzieli — „Polacy wszystkich

poglądów politycznych będą mieli prawo wstąpić do tej armii”.

„A więc, doskonale”— odrzekł Berling — „mamy świetne kadry

dla armii w obozach Starobielska i Kozielska”.

Wówczas Merkułowowi wyrwało się zdanie „Nie, ci to nie.

Zrobiliśmy z nimi wielką pomyłkę”. „My sdiełali s nimi bolszuju

oszybku”. To zdanie w identycznym brzmieniu powtórzyło mi

trzech świadków rozmowy" 1 .

Sprostujmy od razu w tym miejscu, iż owa charakterystyczna

wypowiedz wyszła z ust Ławrientija Berii, ówczesnego Ludowego

Komisarza Spraw Wewnętrznych ZSRR, a nie Wsiewołoda

Merkułowa, ówczesnego zastępcy Berii, na początku 1941 roku

mianowanego Ludowym Komisarzem Bezpieczeństwa

Państwowego ZSRR. To stwierdzenie Berii w rozmowie z

Berlingiem Bukojemskim i Gorczyńskim wielokrotnie było już

cytowane w — ostatnio coraz liczniejszej — literaturze

poświęconej zbrodni katynskiej, pod którą to nazwą rozumiemy

wymordowanie przez NKWD polskich oficerów z obozów w

Kozielsku Ostaszkowie i Starobielsku w kwietniu—maju 1940

roku.

W najobszerniejszym dotychczas zbiorze materiałów Zbrodnia

katyńska w świetle dokumentów, wydanym po raz pierwszy w 1948

roku, rozmowom przedstawicieli NKWD z grupą polskich oficerów

poświęcono oddzielny podrozdział pt. Rozmowy Berii i Merkułowa

z grupą polskich oficerów w więzieniach moskiewskich 2 .

Zacytowano tam — przytoczony wyżej — fragment wspomnień

J. Czapskiego oraz fragmenty szczegółowych raportów płk.

Gorczyńskiego i płk Leona Tyszyńskiego, złożonych jeszcze w

1943 roku.

Na marginesie warto odnotować że zarówno Gorczyński, jak i

Tyszyński — zapisujący to, co opowiadał mu w 1941 roku

Gorczyński — przytoczyli ową charakterystyczną wypowiedz Berii

w szerszej wersji , zrobiliśmy z nimi wielką pomyłkę,

1 J. Czapski, Wspomnienia starobielskie, bmw. 1944. s. 60—61.

2 Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów, wyd. 13 Londyn. 1989. s. 80—82.

oddaliśmy ich Niemcom" "Trzeba stwierdzić — dodają wydawcy

Zbrodni katyńskiej w świetle dokumentów — że jedynie słowa

„zrobilismy wielki błąd” były dość szeroko znane w sztabie gen.

Andersa, jeszcze na terenie ZSRR. 3

W kolejnych wydaniach tego zbioru dodano w uzupełnieniach

rozdział Jak doszło do oświadczenia komisarzy Berii i Merkułowa 4 ,

oparty m m na relacji jednego z oficerów polskich uczestniczących

wówczas w rozmowach z przedstawicielami NKWD.

Nieco więcej szczegółów na temat owych rozmów i willi w

Małachówce podał Janusz K. Zawodny w swojej znanej książce o

Katyniu, opublikowanej początkowo jedynie w języku angielskim w

Stanach Zjednoczonych w 1962 roku. 5 Zawodny wykorzystał m. in.

materiały zgromadzone w toku prac Komisji Kongresu USA,

zajmującej się w latach 1951 —1952 sprawą zbrodni katyńskiej w

tym również raport autora niniejszej relacji, rtm. Narcyza

Łopianowskiego.

W 1967 roku na łamach warszawskiej „Kultury" i w 1972 roku na

łamach krakowskiego ,,Życia Literackiego" opublikowane zostały

fragmenty obszernych wspomnień gen. Zygmunta Berlinga (do dziś

nie wydane drukiem w całości), zawierające m. in. rozdziały o

rozmowach z NKWD na Butyrkach i Łubiance w Moskwie oraz o

pobycie w willi w Małachówce.

Najbardziej szczegółową rekonstrukcję ówczesnych wydarzeń

przedstawił Jan Nowak w paryskich „Zeszytach Historycznych", w

1976 roku, opierając się na publikowanych fragmentach wspomnień

Berlinga, oraz na nie publikowanym obszernym raporcie Sprawa

grupy Berlinga, nie datowanym i nie podpisanym sporządzonym w

sztabie gen. Władysława Andersa na Bliskim Wschodzie, na

podstawie relacji lokatorów „willi rozkoszy" (inaczej zwanej „willą

szczęścia") w Małachówce 6 .

3 Tamże przyp. na s. 81.

4 Tamże s. 271—273.

5 J. K. Zawodny, Death in the Forest The Story of the Katyn Forest Massacre wyd. 5, New

York 1988. s. 146—152 wyd. 1 krajowe — J. K. Zawodny, Katyn, Lublin— Paryż 1989, s.

122—126.

6 J. Nowak, Sprawa generała Berlinga, Zeszyty Historyczne, z. 37, Paryż 1976 s. 47—53.

Na ustalenia J. Nowaka — i oczywiście na owe opublikowane

fragmenty wspomnień Berlinga — powołuje się z kolei Stanisław

Jaczynski w obszernym artykule biograficznym o Berlingu,

poświęcając jednak rozmowom z NKWD znacznie mniej miejsca. 7

Informacje zawarte w przywołanych wyżej źródłach i opracowaniach

pozwalają na odtworzenie następującego przebiegu wydarzeń.

Jak wiadomo — ogromna większość więźniów Kozielska,

Ostaszkowa i Starobielska została wymordowana przez NKWD w

kwietniu—maju 1940 roku w Katyniu i innych — dotychczas nie

zidentyfikowanych — miejscach zagłady. Ocalała tylko drobna ich

część, przewieziona do obozu Pawliszczew Bor. 25 kwietnia

przetransportowano tam 63 oficerów ze Starobielska (m. in. ppłk.

Berlinga), 26 kwietnia — 107 oficerów z Kozielska (m. in. gen.

Jerzego Wołkowickiego), 12 maja — 91 oficerów z Kozielska i 16

oficerów że Starobielska (m. in. J. Czapskiego). Wraz ze 120

oficerami przywiezionymi z Ostaszkowa dało to liczbę około 400

oficerów, których następnie w czerwcu 1940 roku przeniesiono z

obozu Pawliszczew Bor do obozu w Griazowcu pod Wołogdą.

W Griazowcu dwaj oficerowie rezerwy, byli członkowie

Komunistycznej Partii Polski, ppor. Roman Imach i ppor. Stanisław

Szczypiorski utworzyli tzw. Krasnyj Ugołok, który zorganizował cykl

wykładów marksizmu-lemnizmu. Do organizatorów dołączyło jeszcze

kilku innych oficerów a w wykładach uczestniczyli także ppłk.

Berling i ppłk. Bukojemski.

10 października 1940 roku wywieziono z Griazowca do Moskwy i

następnego dnia umieszczono w więzieniu Butyrki siedmiu oficerów:

ppłk. Berlinga, ppłk. Bukojemskiego, płk. Gorczyńskiego, płk. dypl.

dr Stanisława Kunstlera, mjr. Józefa Lisa, ppłk. dypl. Mariana

Morawskiego i ppłk. dypl. Leona Tyszyńskiego. Przeprowadzający z

nimi rozmowy wyżsi funkcjonariusze NKWD (Merkułow, gen.

Rajchman i płk Jegorow) usiłowali wybadać ich reakcję na pomysł

7 S. Jaczynski, Gen. broni Zygmunt Berllig. Życie i działalność., cz. 1(7974—1942),

Wojskowy Przegląd Historyczny 1987, nr. 1 s. 195—197.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: