Bocheński-Ku filozoficznemu mysleniu.pdf

JÓZEF M. BOCHEŃSKI

ku filozoficznemu

myśleniu

, wprowadzenie do podstawowych

pojęć filozoficznych

przełożył Bernard Białecki

Instytut Wydawniczy PAK Warszawa 1986

Tytuł oryginału

Wege zum philosophischen Denken. Einfiihrung in die

Grundbegriffe, Verlag Herder, Freiburg im Breisgau 1982

OD AUTORA

Warszawa 1986

Dziesięć wykładów umieszczonych w tej książeczce wygłosi-

łem w maju, czerwcu i lipcu 1958 roku na zaproszenie Radia

Bawarskiego w Monachium. Przed ich publikacją wprowadzi-

łem do tekstu jedynie nieliczne zmiany stylistyczne; poza tym

docierają one do rąk Czytelników w takiej postaci, w jakiej

nadane zostały przez rozgłośnię.

To wyjaśnia szczególny charakter tej publikacji. Jej treść

jest popularna. O całkowitym wyczerpaniu tematu — zarówno

gdy chodzi o wyliczenie kierunków, jak i o wyczerpanie za-

gadnień — oczywiście nie może być mowy. Dlatego nie ma

znaczenia — choć sam tego żałuję — że na przykład nie

wspomniano tu nawet o „egzystencjalistycznym" pojęciu czło-

wieka, o „duchu obiektywnym" Hegla, i temu podobnych.

Trzeba isię jednak było zdecydować na wybór, a ścisłe prze-

strzeganie czasu trwania audycji (27 minut) zmuszało niekiedy

do skreślenia rzeczy już napisanych.

W zasadzie można było te rozważania snuć w dwojaki spo-

sób. Albo w postaci „obiektywnej", bezstronnego przedstawie-

nia wybranych poglądów — nie zdradzając stanowiska autora

— albo tak, że autor od samego początku zajmie określone

stanowisko, i z tego stanowiska będzie rozpatrywał zarówno

zagadnienia, jak i rozwiązania.

Świadomie wybrałem tę drugą metodę, głównie dlatego, że

pierwsza przekraczała moje możliwości. Osobiście bowiem uwa-

żam, że tak zwane „obiektywne" omawianie podstawowych

zagadnień filozoficznych jest utopią i utopią być musi. Sta-

nowisko zajęte tutaj jest oczywiście moim własnym. Tym sa-

mym moje medytacje stały się czymś całkiem innym, niż pier-

wotnie być miały: stały się bardzo szkicowym co prawda, ale

przecież, ufam, pod niejednym względem jasnym referatem

określonej filozofii — tej mianowicie, którą za prawdziwą

uważani.

Książeczka ta ukazuje się w nadziei, że niektórzy moi słu-

chacze zechcą mieć pod ręką teksty tych wykładów, a ponadto

— że niejednemu z nich ułatwi ona dostęp do filozoficznego

myślenia.

Projekt okładki i strony tytułowej: Andrzej G. Karwowski

Redaktor: Tomasz Czarnawski Redaktor techniczny: Ewa

3?05*

Dębnicka

ISBN 83-211-0724-9

INSTYTUT WYDAWNICZY PAX, WARSZAWA 1986

Wydanie I. Nakład 10 OOOJ-350 egz.

Aark. wyd. 4,4. Ark. druk. 5/16. Papier druk. m/gl. kl. III, 7:; g, 82X104

Oddano do składania w lipcu 1985 r. Podpisano do druku i druk

ukończono w grudniu 1986 r. Zam. 1038/11.10./85/I. P-23

Printed in Poland by Szczecińskie

Zakłady Graficzne Szczecin, Al.

Wojska Polskiego 128

PRAWO

Wystarczy sobie to pytanie postawić i trochę się nad nim

zastanowić, aby zrozumieć, że prawo to coś szczególnego i oso-

bliwego. Można to wykazać, jak sądzę, najlepiej w następu-

jący sposób:

Świat, który nas otacza, składa się z wielu bardzo różnych

rzec/y, ale wszystkie te rzeczy — byty, mówią filozofowie —

posiadają pewne wspólne cechy. Pod nazwą „rzecz" albo „byt"

rozumiem tutaj w ogóle wszystko, z czym można się spotkać

w świecie — na przykład ludzi, zwierzęta, góry, kamienie

i tak dalej. Rzeczy te posiadają między innymi następujące

wspólne właściwości:

Po pierwsze, znajdują się w jakimś miejscu — ja na przykład

jestem we Fryburgu i siedzę przy swoim biurku. Następnie,

istnieją w określonym czasie — dla mnie oto dzisiaj jest

poniedziałek, godzina dwunasta. Po trzecie, nie znamy ani

jednej rzeczy, która by nie powstała w jakiejś określonej

chwili, i wiemy, że każda rzecz przemija. Nadchodzi czas, kie-

dy znika. Po czwarte, wszystkie podlegają zmianom: raz

człowiek jest zdrowy, innym razem chory — raz drzewo jest

małe, potem staje się wielkie i tak dalej. Po piąte, każda

z tych rzeczy jest jednostkowa, indywidualna. Ja jestem mną

i nikim innym, ta góra jest dokładnie tą górą i żadną kina.

Wiszystko, co jest na świecie, jest indywidualne, jednostkowe.

Wreszcie, i to jest bardzo ważne, wszystkie znane nam w

świecie rzeczy są tego rodzaju, że mogłyby być inne, i mogły-

by też nie istnieć. Niektórzy ludzie uważają się wprawdzie za

koniecznych, ale to jest błąd: mogliby także nie istnieć, i to

prawdopodobnie bez większej szkody dla całości.

Znamiona każdej rzeczy istniejącej w świecie są więc takie:

każda z nich istnieje w pewnej przestrzeni, w jakimś czasie;

każda powstaje, przemija, zmienia się, jest jednostkowa i nie

jest konieczna. Taki jest świat; albo przynajmniej wydaje się,

że jest taki.

I oto w tym przytulnym, czasowo przestrzennym, przemija-

jącym i złożonym z samych jednostkowych rzeczy świecie —

zjawia się prawo. A to prawo nie ma żadnego z wyżej wy-

mienionych znamion — ani jednego.

Bo, po pierwsze, nie ma sensu twierdzić, że matematyczne

prawo istnieje w jakimś miejscu; jeżeli istnieje, to istnieje

Wszędzie jednocześnie. Wprawdzie tworzę sobie obraz tego

prawa w moim umyśle, ale jest to jedynie obraz. Prawo nie

jest tym samym co obraz, lecz jest czymś, oo jest poza nim.

I to coś znajduje się poza wszelką przestrzenia. PO drugie,

prawo wykracza również poza czas. Nie ma sen-

Dziś chciałbym się zastanowić nad prawem. Nie mam tu na

myśli praw, które uchwala parlament i które znajdują zasto-

sowanie w sądach, lecz prawa w naukowym znaczeniu tego

słowa — na przykład prawa fizykalne, chemiczne, biologicz-

ne — ale przede wszystkim prawa czystych, oderwanych nauk,

jak rozmaitych gałęzi matematyki.

Że takie prawa istnieją, wie każdy. I że mają one wręcz

niezwykłe znaczenie dla życia ludzkiego, też powinno być ja-

sne. Wszak prawem jest to, co ustala nauka i dzięki czemu

stworzyła naszą technikę. Prawem jest to co jasne, co pewne,

00 jest ostatecznym oparciem dla każdego rozumnego działa

nia. Gdybyśmy nie znali żadnych praw przyrody, żadnych

praw matematycznych, bylibyśmy po prostu barbarzyńcami,

bezbronnymi istotami, zdanymi na władanie sił przyrody. Jest

zaledwie przesadą, kiedy stwierdzam, że niewiele spraw jest

dla nas tak życiowo ważnych jak prawa. Są to między innymi,

a może przede wszystkim, matematyczne, czyste prawa.

Spotykamy nieraz ludzi gotowych do posługiwania się ja-

kimś narzędziem, choć nie mają zielonego pojęcia o tym, jak

jest zbudowane. Znam reporterów radiowych, którzy nie wie-

dzą nawet czy ich mikrofon jest kondensatorowy czy inny —

1 kierowców, którzy o swoich samochodach wiedzą tylko, gdzie

jest starter. Wydaje mi się nawet, że liczba tych, że tak po

wiem, automatycznych łudzi, którzy ze wszystkiego korzystają

i niczego nie rozumieją, coraz bardziej wzrasta. Wręcz niepo

kojący jest fakt, że tylko bardzo nieliczni radiosłuchacze za

interesowali się budową tego istnego cudu techniki, odbior

nika.

Ale nawet gdyby niemal wszyscy stracili jakiekolwiek za-

interesowanie dla urządzeń technicznych, to mimo wszystko,

wolno ufać, że z prawem rzecz ma się inaczej. Bo prawo to

nie tylko narzędzie. Prawo sięga głęboko w nasze życie — jest

podstawą naszej kultury; jest, jak się rzekło, czynnikiem jas-

ności i rozumności naszego widzenia świata.

Dlatego sądzę, że powinniśmy choć raz postawić sobie pyta-

nie: czym jest prawo?

su twierdzić, że jakieś prawo powstało albo przestało istnieć

wczoraj. Zapewne, zostało poznane w jakiejś określonej chwili

i być może, że w innej chwili okaże się, że było prawem fał-

szywym — to jest, że w ogóle nie było prawem; ale samo prawo

jest bezczasowe.

Po trzecie, nie podlega i nie może podlegać żadnej zmianie.

Że dwa a dwa to cztery, pozostanie przez całą wieczność bez

zmiany; wyobrażać sobie w nim taką zmianę nie ma sensu.

Wreszcie — i to jest najbardziej osobliwe — prawo nie jest

żadnym indywiduum, nie jest jednostkowe, jest ogólne. Znaj-

dujemy je to tu, to tam, to znowu gdzie indziej, i tak bez

końca. Odkrywamy na przykład, że dwa dodać dwa równa się

cztery nie tylko na ziemi, ale i na księżycu — i że w niezli-

czonych przypadkach zetknęliśmy się z dokładnie tym samym —

podkreślam — dokładnie tym samym prawem.

Z tym wiąże się rzecz najważniejsza. Prawo jest konieczne,

tzn. to, co ono wyraża, nie może być inne niż ono mówi. Tak

zwane prawa prawdopodobieństwa stwierdzają wprawdzie, że

coś się zdarza z takim lub innym prawdopodobieństwem —

ale koniecznie zdarzać się musi właśnie z takim a nie innym

prawdopodobieństwem. Jest to rzecz niezwykła, jedyna w

swoim rodzaju. Z czymś takim poza prawem nie spotykamy

się nigdzie w świecie; bo w świecie, jak się rzekło, wszystko

co jest, to fakty, które mogłyby być również inne.

Tak wyglądają fakty, przynajmniej na pierwszy rzut oka.

Bo prawa przecież są, i jak się zdaje, są takie, jakeśmy po-

wiedzieli.

Ale, jak już zaznaczyliśmy, są to fakty osobliwe. Świat,

nasz świat, z jakim stykamy się na co dzień, wygląda zupeł-

nie inaczej niż te prawa. Jest wielobarwny i mieści w sobie, że

tak powiem, rozmaite gatunki przedmiotów, ale wszystko, co

w nim zawarte, ma znane nam cechy bytów przestrzennych,

czasowych, przemijających, indywidualnych i nie-konłecznych.

Co robią w tym świecie owe nieprzestrzenne, ponadczasowe,

ogólne, wieczne i konieczne prawa? Czy nie są podobne do

upiorów? Czy nie byłoby prościej, gdyby je można było w ja-

kiś sposób wymazać, usunąć ze świata, tak, by w końcu w

gruncie rzeczy nie były niczym innym jak całkiem zwykłymi

rzeczami? To jest pierwsza myśl, która się nasuwa, gdyśmy

sobie uświadomili, iż prawa w ogóle istnieją. I z nią powstaje

zagadnienie filozoficzne.

Dlaczego jest filozoficzne? Odpowiedź brzmi: dlatego, że

wszystkie inne nauki z góry zakładają ów fakt, iż prawa po-

winny istnieć. Nauki te formułują prawa, doszukują się ich 8

badają je, ale czym jest prawo, to je nie interesuje. A przecież

wydaje się, że pytanie nie tylko ma sens, ale jest ważne. Bo z

przyjęciem prawa wkracza w nasz świat jakiś swoisty za-

świat. A zaświat jest, wiadomo, nieprzyjemny — ma w sobie

coś upiornego. Dobrze by było, gdyby człowiek mógł się uwol-

nić od tych praw przez odpowiednie wyjaśnienie.

W rzeczy samej, nie brak takich. Można, na przykład, mnie-

mać, że prawo to wytwory naszego myślenia. Wtedy świat

składałby się, że tak powiem, wyłącznie z rzeczy. Nie można

by się w nim było doszukać żadnych praw, które byłyby tylko

fikcjami naszego myślenia. W tym przypadku prawo istnia-

łoby jedynie w myśli naukowca — na przykład matematyka

albo fizyka. Byłoby cząstką naszej świadomości.

W rzeczy samej propozycję takiego rozwiązania wysuwano

nieraz — uczynił to między innymi wielki filozof szkocki,

David Hume. Był on zdania, że wszystkie prawa zyskują swą

konieczność jedynie stąd, że człowiek się do nich przyzwycza-

ja. Oto na przykład, jeżeli się często stwierdzało, że dwa razy

dwa jest cztery, to człowiek przyzwyczaja się do tego. Przy-

zwyczajenie staje się drugą natura — człowiek już nie potrafi

myśleć inaczej niż tak, jak się do tego przyzwyczaił. Podobnie

Hume i jego zwolennicy tłumaczą inne domniemane właści-

wości prawa. Wynik ich analizy jest taki, że w końcu nie

ostaje się żadna z nich; prawo jawd się jako coś, co doskonale

odpowiada naszemu poczciwemu czaso-przestrzennemu, prze-

mijającemu i jednostkowemu .światu.

Tyle o pierwszej z możliwych interpretacji. Spróbujmy się

jej przyjrzeć trochę dokładniej. Trzeba przyznać, że jest w

niej coś sympatycznego, że tak powiem, ludzkiego; pozwala

nam bowiem usunąć ze świata prawa z ich nieprzyjemnymi,

upiornymi właściwościami. A i uzasadnienie wydaje się na-

prawdę rozsądne; jest przecież faktem, że łatwo przyzwycza-

jamy się do rozmaitych rzeczy, by potem działać jak pod

przymusem. Pomyślmy tylko o przymusie odczuwanym przez

palacza papierosów!

A jednak przeciwko takiemu rozwiązaniu nasuwają się róż-

ne ważne zastrzeżenia.

Po pierwsze, każdy spostrzeże, że nie tłumaczy ono przynaj-

mniej jednego faktu, a mianowicie tego, że prawa vo świecie

naprawdę obowiązują. Weźmy taki przykład: Inżynier budu-

jący most dokonuje obliczeń opierając się na mnóstwie praw

matematycznych i fizykalnych. Gdyby zatem przyjąć, jak to

czyni Hume, że wszystkie te prawa są tylko przyzwyczajenia-

mi człowieka, to powstaje pytanie, jak to możliwe, że most,

który obliczony został według właściwych praw, stoi mocno,

a załamuje się, kiedy inżynier przy obliczaniu popełnił błędy?

W jaki sposób mogą przyzwyczajenia człowieka mieć tak roz-

strzygający wpływ na ową wielką masę betonu i żelaza! Wy-

gląda na to, że prawa tkwią w myślach inżyniera jakby tylko

wtórnie, jakby na drugim planie — że w pierwszym rzędzie

odnoszą się one do świata, do betonu i żelaza, zupełnie nieza-

leżnie od tego, czy ktoś na ich temat coś wie czy nie. Dlaczego

miałyby mieć to znaczenie, jeżeli są tylko 'tworami myślo-

wymi?

Tę wątpliwość można by było ominąć, gdyby się powiedzia-

ło, że sam świat jest wytworem naszych myśli, że to my na-

rzucamy światu nasze własne prawa. Ale jest to rozwiązanie,

które zwolennikom Hume'a — pozytywistom — i w ogóle więk-

szości ludzi, wydaje się wręcz niesamowite. O tej możliwości

pomówimy jeszcze, kiedy zajmiemy się teorią poznania. Tym-

czasem wolno nam jednak założyć, że tylko nieliczni by ją

przyjęli, i to pozwala nam nie zajmować się nią tutaj.

To jest nasza pierwsza wątpliwość. Ale jest jeszcze i druga.

Samo przeniesienie praw w sferę myśli jeszcze niczego nie

załatwia. Wprawdzie nie ma ich już w świecie zewnętrznym,

tym niemniej nadal zachowują swą ważność w naszej duszy.

Tymczasem dusza ludzka, ludzkie myślenie i w ogóle wszystko

co ludzkie, jest też częścią świata i ma wszystkie cechy bytu

ziemsko-rzeczowego.

Spotykamy się tu po raz pierwszy z tym dziwnym stworzeniem,

którym jesteśmy my sami: z człowiekiem. Jeszcze nie pora, by

rozmyślać o nim — ale chciałbym już w tym miejscu jedno o

nim powiedzieć, i to z całą stanowczością, na jaką mnie stać.

Bo w tej sprawie na drodze do poprawnego zrozumienia

naszego problemu stanęły całe góry nieporozumień. To, co

chciałbym powiedzieć, brzmi tak: w człowieku znajdujemy

wiele rzeczy jedynych w swoim rodzaju, jakich nie ma w

pozostałej przyrodzie. Ogół tych cech swoistych, od reszty

przyrody odmiennych, zwykło się nazywać „duchem". Otóż duch

jest na pewno interesującym, pasjonującym przedmiotem

filozofowania; ale choć jest tak różny od wszystkiego innego w

świecie, to i tak pozostaje — aż tym wszystko, co w nim

tkwi — częścią świata, przyrody, przynajmniej w tym sensie,

że dokładnie jak wszystko pozostałe, jak ten kamień, jak to

drzewo przed moim oknem, jak moja maszyna do pisania, jest

czasowy, przestrzenny, zmienny, niekonieczny i jednostkowy.

Duch ponadczasowy — to przecież nonsens. Może będzie trwal

wiecznie, ale, o ile go znamy, wlaśnie trwa, a to .10

znaczy, że jest rzeczą czasową. To prawda, że potrafi ogarniać

rozległe przestrzenie, ale wszystkie duchy, jakie znamy, są

związane z ciałem, a przez to przestrzenne. Przede wszystkim

jednak duch nie ma w sobie niczego koniecznego — mógłby

równie dobrze nie istnieć. Mówienie o jakimś wszechduchu nie

ma sensu: każdy duch jest zawsze duchem jednego człowieka

— w żadnym wypadku nie może się znajdować w dwu ludziach,

tak jak kawałek drewna nie może się jednocześnie znajdować

w dwu miejscach.

Ale jeżeli tak jest — nasz problem nie tyle został rozwią-

zany, ile odsunięty: jeśli prawa istnieją w naszym duchu, to

trzeba jeszcze wyjaśnić, czym one właściwie są. Bo częścią na-

szego ducha na pewno nie są. Są być może, w duchu, ale tyl-

ko w tym sensie, że on je poznaje. I dlatego muszą w jakiś

sposób istnieć poza nim.

Tak wiec przeniesienie prawa w sferę ducha przyczynia się

w bardzo nikłym stopniu do wyjaśnienia stanu rzeczy —

a wywołuje przynajmniej jedną nową i wielką trudność: trze-

ba dodatkowo wytłumaczyć, dlaczego jakieś tylko do. sfery

-ducha należące prawo tak ściśle rządzi światem zewnętrznym.

Z tej racji większość filozofów poszła inną drogą. Droga ta

sprowadza się w zasadzie do tego, że stwierdza się po prostu,

iż prawa są czymś niezależnym od nas, niezależnym od na-

szego ducha i naszego myślenia. Wysuwa się zatem twierdze-

nie, że są one w jakiś sposób poza nami, albo — jeśli wola —

obowiązują, niezależnie od nas, że my ludzie tylko lepiej lub

gorzej je poznajemy, ale ich nie tworzymy, tak jak samym

naszym myśleniem nie możemy stworzyć kamieni, drzew

i zwierząt. Zakładając to mówią ci filozofowie dalej, że prawa

tworzą całkiem inny, odrębny gatunek bytu.

Z tego punktu widzenia istnieje więc w rzeczywistości —

nazwijmy to tak — oprócz rzeczy, oprócz tego, co realne, jesz-

cze coś innego, a mianowicie owe prawa; ich sposób bycia

zwykło się nazywać idealnym. Mówi się, że prawa są bytami

idealnymi. Innymi słowami, mamy dwa podstawowe rodzaje

bytu — byt realny i byt idealny.

Nie bez zaczenia jest, że wymienione dwie interpretacje pra-

wa — pozytywistyczna i, powiedzmy, idealistyczna w najszer-

szym znaczeniu tego słowa — bardzo niewiele mają wspólnego

ze sporem wielkich światopoglądów. Tak, na przykład, chrześ-

cijanin z tytułu swej wiary wcale nie jest związany z tego

rodzaju idealizmem; wierzy, że istnieje Bóg i nieśmiertelna

•dusza, lecz jego wiara wcale nie zobowiązuje go do wierzenia

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: