Historia Żydów od XX w. pne do 1500 r. ne.pdf

Historia Żydów od XX w. p.n.e. do 1500 r.n.e.

(cz. 1)

Ostatnia aktualizacja: 11 kwietnia 2001

Autor: Belphegor

Legendarnym protoplastą Żydów jest Abraham. Biblia mówi, że Abraham, pierwotnie

Abram, wyszedł z "Ur chaldejskiego", przybył do Haranu, potem wędrował po całej

ziemi Kanaan, w czasie głodu przeniósł się do Egiptu, ale wrócił do Kanaanu i

dokonał swych dni w Hebronie.

Przybliżone daty życia bilblijnych patriarchów zamykają się między XX a XVI

stuleciem p.n.e. Przy czym sam Abraham nie mógł żyć później, niż w XIX stuleciu

p.n.e. Dane Biblii mogą potwierdzać archiwa z obszaru starożytnego Bliskiego

Wschodu, jak np. archiwum z miasta Mari, pochodzące z XIX i XVIII stulecia p.n.e.,

archiwum z Ebli w północnej Syrii z okresu nieco wcześniejszego, czy archiwum z

Nuzi koło Kirkuk, miasta należącego do królestwa Mittanii z XVI i XVII w. p.n.e. I tak

np. tabliczki z Ebli i Mari zawierają administarcyjno-prawne informacje o ludziach

noszących biblijne imiona jak: Abram, Jakub, Lea, Laban i Izmael. Tabliczki te

wspominają również o analogicznych kłopotach, z jakimi borykali się ich biblijni

odpowiednicy: bezdzietnością, rozwodami, dziedziczeniem i prawem pierworództwa.

U schyłku III tysiąclecia p.n.e. miały miejsce najazdy ze Wschodu, które dotknęły

Egipt oraz dużą część Bliskiego Wschodu. Najeźdźcze plemiona przemieszczały się

od Mezopotamii w stronę Morza Śródziemnego. Jedną z tych grup oznaczono na

mezopotamskich tabliczkach słowem Hapiru, a źródła egipskie z tego okresu

wspominają o Abiru względnie Habiru.

Każda grupa Habiryjczyków miała swojego szejka, który bywało, że mógł wystawić

do boju 2 tysięczny oddział. Kiedy pozwolono im się osiedlić i pobudować w jakimś

miejscu, naczelnik przybierał miano króla i z reguły podlegał wtedy któremuś z

wielkich królów regionu.

Abraham był właśnie przywódcą jednej z takich grup. Negocjuje swój pobyt z

lokalnymi władcami, często służąc ze swoimi ludźmi jako najemnicy. Wnuk

Abrahama, Jakub, był już znacznie potężniejszy i zamożniejszy, niż jego dziad i

ojciec Izaak. Postawił wiele steli i zbudował wiele ołtarzy na rozległym terytorium.

Jakub był ojcem dwunastu plemion, z których składał się naród: Ruben, Symeon,

Lewi, Juda, Issachar, Zabulon, Beniamin, Dan, Neftali, Gad, Aser, Efraim,

Manasses. Wszystkie z nich wywodziły się, według tradycji, z jego synów.

W epoce późnego brązu zrzeszenia dwunastu, a niekiedy sześciu plemion, były

bardzo popularne na wschodnich wybrzeżach Morza Śródziemnego i Azji Mniejszej.

Grecy nazwali je amfiktioniami, czyli związkami. Czynnikiem jednoczącym mogło być

wspólne pochodzenie, ale też przywiązanie do konkretnej świątyni.

Opowieść biblijna zdaje się sugerować, że naród hebrajski przeniósł się do Egiptu.

Jest to jednak nieporozumienie, gdyż właśnie od czasów Jakuba wielu Hebrajczyków

zaczęło się osiedlać w Kanaan. Wspomina się na przykład, że synowie Jakuba

- Symeon i Lewi, zdobyli szturmem miasto Sychem i zabili jego króla. To miasto

Jakub przekazuje swemu synowi Józefowi.

O tym, że Izraelici pozostali w Kanaanie świadczą np. dokumenty egipskie

pochodzące z lat 1389 - 1358 p.n.e. zwane "listami z Amarny" - mówią one o

hebrajczyku imieniem Labaja, który miał państewko w okolicach Sychem, a z którym

egipscy władcy Palestyny mieli sporo problemów. W tym okresie liczne plemiona

zachodnio-semickie przybywały do Egiptu i ich przedstawiciele osiągali wysokie tytuły

na dworze egipskim, podobnie jak biblijny Józef.

Mamy dowody na to, że jeszcze za panowania Ramzesa II (1304 - 1237 p.n.e.)

Hebrajczycy przebywali w Egipcie. W papirusie z tych czasów wspomina się: "Wydać

racje zboża i Habiryjczykom transportującym kamienie na wielki pylon Ramzesa".

Natomiast jego następca, Merenptah, w roku 1220 stoczył bitwę w Kanaan z

wrogiem określanym jako Izrael. Stąd sądzi się, że wyjście Hebrajczyków z Egiptu

miało miejsce w XIII w. p.n.e. i zakończyło się ok. 1225 r. p.n.e.

Centralną postacią tych wydarzeń jest Mojżesz. Postać być może najważniejsza w

żydowskich dziejach. W świetle Biblii jawi się on nam jako przewodnik - gigant,

pośrednik między ludźmi a Bogiem. Podbój Kanaanu zainicjował Jozue, wybrany na

przewodnika Izraela przez Mojżesza. Być może nie przewodził wszystkim Izraelitom,

w każdym razie nie od początku. Nie prowadził też inwazji, gdyż osadnictwo Izraela

polegało w głównej mierze na przenikaniu w obręb społeczności kanaanejskich lub

zasilaniu pobratymczych plemion, w rękach których już wcześniej znajdowały się

miasta. Doszło jednak do kilku potyczek i oblężeń.

Konsolidacja izraelskiego osadnictwa, pokonanie pozostałych miast i ostateczne

zagarnięcie wybrzeża trwały ponad dwa wieki (1200 -1000 p.n.e.).

Następny okres w historii Izraelitów, to okres sędziów. "Sędziowie" nie byli władcami

narodu otrzymującymi władzę w drodze sukcesji. Nominalnie każdy z nich sprawował

swe funkcje w obrębie jednego plemienia. Czasami było ich kilku na raz. Każdą więc

koalicję wojskową zawiązywano w razie potrzeby.

W tym czasie na wybrzeżu pojawili się Filistyni, którzy napierali w głąb lądu - należeli

do grupy zwanej Ludami Morza. Władali w kilku wielkich miastach jak: Aszkelon,

Aszdod, Ekron i Gat. Posiadali broń z żelaza. Ok. r. 1050 p.n.e. ruszyli na położone

w głębi kraju wyżyny.

Gdy Filistyni uderzyli na Izraelitów, zrabowali Arkę Przymierza i zniszczyli świątynię w

Szilo. Wtedy zwrócono się do proroka Samuela o radę, co czynić w takiej sytuacji.

Ten zaś namówił do obrania króla Izraela. Został nim Saul, przywódca powstania

Beniaminitów.

W rok po koronacji Saula, armia filistyńska rozgromiła armię królewską, zginął Saul i

jego syn Jonatan. Miało to miejsce ok. 1005 r. p.n.e.

Po śmierci Saula, królem południowej części państwa - Judy, został Dawid,

natomiast, gdy umarł następca Saula na tronie Izraela - Iszbaal, starszyzna

zaproponowała Dawidowi i ten tron. Potęga Dawida opierała się na zawodowej armii.

Dawid przejawiał także skłonności do centralizmu, monarchia jego zaczęła

przypominać inne królestwa wschodu - miała rozbudowaną kancelarię i dwór oraz

harem. Połączył także funkcje kapłańskie i królewskie.

Dawid zadał druzgocącą klęskę Filistynom, zostawiając im tylko wąski pas wybrzeża.

Rozciągnął władzę nad Ammonem, Moabem, Aramem-Zobarem i Aramem

damasceńskim. Jego państwo mogło się tak rozwinąć, gdyż w tym czasie powstała

pewna próżnia między monarchiami Bliskiego Wschodu: Egipt był osłabiony, a

Asyria nie osiągnęła jeszcze pełnej siły.

Izrael nawiązał kontakty handlowe i kulturalne z Tyrem. Dawid zdobył Jerozolimę i

uczynił ją stolicą religijną i polityczną kraju. Dawid umarł ok. 966 r. p.n.e. Jego

następcą został Salomon. Rządy rozpoczął od pozbycia się wszystkich ministrów

Dawida. Rozbudował Jerozolimę oraz postawił swój pałac i świątynię, zbudował mury

jerozolimskie, a także zbudował twierdze w Chasor, Megiddo i Gezer, mające strzec

granic państwa. Posiadał ok. 1,5 tysiąca rydwanów, dzięki którym kontrolował

sytuację na granicach i wewnątrz kraju. Nałożył także podatki na kraj. Z króla Tyru

Hirama uczynił, kosztem cesji terytorialnych, swego sojusznika. Prowadził także

aktywny handel, sprowadzał i handlował bronią, zajmował się produkcją wyrobów

metalowych. Zmarł ok. 925/926 r. p.n.e. W Jerozolimie objął władzę syn Salomona,

Roboam. Izrael sprzeciwił mu się, a on nie potrafił go opanować - nastąpił więc

podział na osobne królestwa. Stolicą Izraela została Samaria, zbudowana przez

króla Omriego, jednego z silniejszych władców tego państwa.

W Izraelu pojawił się prorok Eliasz, który krytykował króla Achaba, syna Omriego, ze

względu na to, że czcił boga Baala. Jego kontynuatorem został prorok Elizeusz. On

to doprowadził w końcu do przewrotu wojskowego, w wyniku którego na czele

państwa stanął Jechu. Zabito dotychczasowego władcę i kapłanów Baala.

Przez większy okres swojej historii, Izrael płacił Asyryjczykom regularny haracz. W

końcu w latach 733 - 734 p.n.e. król Tiglatpilesar III (Tukultiapileszara III) podbił

Galileę i Zajordanię, ocalała tylko Samaria. Król Salmanasar V (Szulmanuaszared V)

w roku 722/721 z sukcesem oblegał Samarię, a ostatecznie zdobył i spustoszył

królestwo Sargon II (Szarrukin II) w roku następnym. Uprowadził on wszystkich

przedstawicieli wyższych klas społeczeństwa i zastąpił ich osiedleńcami. Tak

dziesięć plemion północnych zniknęło z historii.

Juda była uboższa od północy, w mniejszym stopniu zdominowana przez politykę

militarną. Do wpływów doszły tutaj proste masy zwane am-ha-arec. W 840 r. p.n.e.

powstanie ludowe obaliło czczącą Baala królową Atalię, a władcą został przywódca

am-ha-arec Jojada. Dzięki temu lud uzyskał prawo wyboru króla, gdy następstwo

tronu było wątpliwe.

W 701 r. p.n.e. Jerozolima przetrwała oblężenie króla Sanheriba (Sinaheeriba).

Armię asyryjską zdziesiątkowała wtedy zaraza.

W roku 632 p.n.e. arcykapłan Chilkiasz znalazł pierwotną wersję Księgi

Powtórzonego Prawa. Jej prorocza treść przeraziła ludzi. W wyniku tego impulsu król

Jozjasz zarządził generalną reformę kultu. Od tego czasu wzrosła władza kapłanów,

a Świątynia stała się wyrocznią prawdy religijnej. W roku 609 p.n.e. upadło imperium

Asyrii. Na jej miejsce powstało nowe, potężne państwo nowobabilońskie. W 605 r.

p.n.e. Babilończycy zwyciężają z Egiptem pod Karkemisz, co przekreśla egipskie

plany dotyczące Syrii. Od tej chwili w tym rejonie Babilonia nie ma rywala. 16 marca

597 r. p.n.e. król Babilonu Nabuchodonozor II (Nabukudurriusur II) zdobywa

Jerozolimę. Wysiedla ok. 10 tysięcy Judejczyków do Babilonu. W roku 589 p.n.e.

wybuchło powstanie, stłumione w 587/586 r. p.n.e. - doprowadziło to do zrównania z

ziemią Jerozolimy. Ubogi lud - am-ha-arec pozostał na miejscu. Jako, że Juda nie

została skolonizowana, mogli pozostać przy swojej religii. Na potężne mocarstwo

nowobabilońskie też przyszedł kres. Król Anszanu imieniem Cyrus (Kurusz) podbił

państwo Medów, zakładając królestwo perskie. Potem zwrócił się przeciwko

Babilonii, której bronili ostatni władcy - Nabonid (Nabunaid) i Baltazar (Belszarusur).

Ostatecznie Babilon padł w 539 r. p.n.e.

Królowie perscy byli tolerancyjni wobec innych wyznań. Stąd zezwolono Żydom na

powrót. Już w 538 r. p.n.e. wyruszyła pierwsza wyprawa pod wodzą Szeszbassara,

syna byłego króla Jojakima. Jednak miejscowy lud nie zgodził się na odbudowę

świątyni. Następna próba, podjęta w roku 520 p.n.e. spotkała się z poparciem króla

Dariusza (Darajawausza). Na czele grupy dążącej do odbudowy Świątyni stanął

Zorobabel, powołany jednocześnie na gubernatora Judei. Według Biblii powróciło do

Jerozolimy wówczas 42360 wygnańców. Niezwłocznie przystąpiono także do

odbudowy Świątyni.

W roku 458 p.n.e. przybyła kolejna grupa, prowadzona przez Ezdrasza, kapłana i

pisarza o wielkim autorytecie. Kolejna fala dotarła w roku 445 p.n.e., z

Nehemiaszem, Żydem i wysokim urzędnikiem perskim, który otrzymał tytuł

gubernatora Judei i prawo stworzenia z niej odrębnej jednostki politycznej wewnątrz

imperium. Za jego rządów sytuacja uległa stabilizacji. Jerozolimaodzyskała mury i

stała się bezpiecznym schronieniem.

Żydzi nigdy nie buntowali się przeciwko Persom. Wręcz przeciwnie - najemnicy

żydowscy pomagali im w tłumieniu buntu w Egipcie. Żydzi mieli zagwarantowaną

wolność praktyk religijnych w całym imperium. W 332 r. p.n.e. Aleksander

Macedoński rozbił imperium perskie. Po jego śmierci nad Żydami panowali najpierw

Ptolemeusze, a potem Seleucydzi. W Syrii i Palestynie miała miejsce intensywna

kolonizacja grecka. Zasiedlili między innymi Tyr, Sydon, Gazę, Trypolis i Byblos, a

także mniejsze miasta, jak Sychem, Marissa, Filadelfia (Amman) czy Gamal. Judea i

Samaria na tle rozwiniętych miast, w których osiedlili się Grecy, zdawały się być

wiejskie i zacofane.

Reakcje na ten zalew obcych przybyszów były odmienne. Jedni łączyli się w

niewielkie grupy i odchodzili w miejsca odosobnienia, tworząc sekty. Byli jednak i

tacy Żydzi, którzy nienawidzili izolacjonizmu i fanatyków, będących jego owocem.

Wywodzący się z tych środowisk Żydzi byli tymi, którzy osiedlili się w Aleksandrii i

przetłumaczyli Biblię na język grecki, tworząc Septuagintę. Pomiędzy tymi dwiema

grupami: izolacjonistami, a hellenizatorami, usytuowała się szeroka grupa pobożnych

Żydów. Nie sprzeciwiali się rządom greckim, jak i nie sprzeciwiali się wcześniej

rządom perskim. Poświęcili się religii, jako że twierdzili, iż pobożność rozkwita

bardziej wtedy, gdy poganie muszą się zajmować sprawami rządzenia. Byli gotowi

płacić podatki, jeśli spokojnie mogli uprawiać swoje praktyki religijne - z tej grupy

wywodzą się późniejsi faryzeusze.

Było także stronnictwo reformatorskie. Pragnęli oczyścić oni Prawo z nakazów, które

ich zdaniem straciły już na aktualności, a judaizm uczynić religią bardziej

uniwersalną. Pragnęli włączenia się Żydów do kultury greckiej.

W roku 175 p.n.e. w monarchii Seleucydów rządy objął Antioch IV Epifanes. Pragnął

on przyspieszyć hellenizację swoich dominiów. Stądna miejsce tradycjonalistycznego

arcykapłana Oniasza III, mianował przedstawiciela stronnictwa reformatorskiego,

imieniem Jazon. Pod jego rządami przesuwano fundusze Świątyni z kosztownych

ofiar na organizowanie igrzysk, czy konkursów dramatycznych. Jako, że król Antioch

naciskał na przeznaczanie funduszy także na cele militarne państwa, rządy

reformatorów zaczęto utożsamiać z wysokimi podatkami. W roku 171 r. p.n.e.

Antioch zastąpił Jazona jeszcze bardziej progreckim Menelaosem i zbudował

twierdzę - akropol w Jerozolimie, górujący nad Świątynią. Zapewne to z inicjatywy

tego arcykapłana w 167 r. p.n.e. wprowadzono dekret, w wyniku którego zniesiono

spisane prawo mozaistyczne i zastąpiono je prawem świeckim, a także zniżono

status Świątyni do ekumenicznego przybytku kultowego, co oznaczało wprowadzenie

posągu wieloimiennego boga o wielu nazwach. Decyzje te wywołały poruszenie. Po

stronie przeciwników Menelaosa stanęli pisarze i chasidim, pobożni Żydzi.

Arcykapłan więcpróbował narzucić reformę siłą, przy pomocy państwa. Zmuszano

ortodoksyjnych Żydów do składania ofiar na nowy sposób, tworząc męczenników z

tych, którzy woleli umrzeć, niż czynić pogańskie praktyki.

W mieście Modiin reformator żydowski, nadzorujący oficjalną ceremonię, zabity

został przez Matatiasza Hasmona, głowę starej rodziny kapłańskiej. Jego syn, Juda

Machabeusz (czyli Młot) poprowadził kampanię partyzancką przeciwko garnizonom

Seleucydów. W ciągu lat 166 - 164 p.n.e. wyparli całkowicie Greków z obszaru wokół

Jerozolimy. Reformatorów uwięziono w mieście, a wojska Seleucydów w Akrze.

Świątynia została oczyszczona ze świętokradztwa w czasie nabożeństwa w 164 r.

p.n.e. (upamiętnia to dzisiaj święto Chanuki).

Antioch V zareagował na to w roku 162 p.n.e. straceniem Meneleaosa, którego winił

za całą sytuację. Natomiast rodzina Hasmoneuszy w 162 r. p.n.e. podpisała układ

sojuszniczy z Rzymem, który potraktował ich jak lokalną dynastię.W roku 152 p.n.e.

Seleucydzi porzucili próby zhellenizowania Judei siłą i uznali Jonatana - w tym

momencie głowę Hasmoneuszy, za arcykapłana. Zaś w roku 142 p.n.e. Seleucydzi

milcząco uznali niezależność Judei, zwalniając ją z podatków. Tak więc Szymon

Machabeusz, kolejny arcykapłan, stał się niezależnym władcą, tytułującym się

"wielkim arcykapłanem, wodzem i zwierzchnikiem Żydów". Dopiero w następnym

roku udało się głodem zmusić reformatorów do poddania Akry. Walka o niezależność

od greckiego uniwersalizmu wywarła spory wpływ na charakter stosunków

żydowskich. Od tego czasu każdy atak na Świątynię i religię judaistyczną będzie

powodował reakcję ekstremistów religijnych i tłumu.

Hasmoneusze oparli swoje rządy na kapłanach świątynnych, zdominowanych przez

saduceuszy, czyli potomków Sadoka. Twierdzili oni, że Prawo powinno być spisane i

pozostać niezmienne. Mieli własną księgę, zwaną Księgą Dekretów, która określała

kary. Arcykapłani pełnili obowiązki władców świeckich, a Sanhedryn - rada starszych,

zajmowała się sprawami religijno-prawnymi.

Jan Hyrkan panujący w latach 134-104 p.n.e. rozpoczął politykę podbojów,

zdobywając Samarię i dokonując rzezi ludności. Podobnie zrobił z miastem

Scytopolis. Kolejni władcy nawiązywali coraz bardziej do świeckiego charakteru

państwa. Aleksander Janneusz (Jonatan) panujący w latach 103 - 76 p.n.e. używał

już tytułu króla. Najechał on obszar Dekapolis, unii dziesięciu greckojęzycznych

miast. Wdarł się do Nabatei i zdobył Petrę. Za jego panowania wybuchła wojna

domowa, wymierzona przeciwko jego okrutnym rządom i wpływom greckim, którym

podlegał.

W tych czasach pojawiają się pierwsze wzmianki o peruszim, czyli faryzeuszach.

Było to stronnictwo religijne, które odrzucało królewski system religijny z

arcykapłanem, saduceuszami i Sanhedrynem. Stawiali oni na praktykowanie religii

przed nacjonalizmem żydowskim. Cieszyli się poparciem mas, o ile saduceusze mieli

poparcie warstw zamożnych.

Po śmierci Aleksandra Janneusza przez kilka lat panowała wdowa po nim, Salome.

Po jej śmierci państwo stało się areną walk między kandydatami do tronu. Jeden z

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: