Malowidło przedstawiające Dobrego Pasterza (katakumby Domitylli)
Sztuka wczesnochrześcijańska / starochrześcijańska – sztuka pierwszych chrześcijan, wyrażająca ich przynależność religijną, powstająca w basenie Morza Śródziemnego. Przyjmowany zasięg czasowy jest różny. W najszerszym rozumieniu sztuka wczesnochrześcijańska obejmuje okres od II do VII wieku n.e.; w węższym, stosowanym m.in. przez André Grabara, obejmuje lata ok. 220-395 r. n.e. (czyli okres od pojawienia się pierwszych znanych przykładów sztuki chrześcijańskiej do podziału cesarstwa rzymskiego na część wschodnią i zachodnią w 395 r.).
Do zachowanych dziś zabytków sztuki wczesnochrześcijańskiej należy:
- malarstwo katakumbowe- architektura- rzeźba (głównie sarkofagi, pojedyncze figurki, rzeźba w kości słoniowej)- wyroby rzemiosła
Przed 313 rokiem miejscem wyznawania kultu najczęściej były domy prywatne i miejsca pochówku zmarłych. Domy nie wyróżniały się od pozostałych budynków mieszkalnych i na ogół, podobnie jak one, zostały rozebrane lub przebudowane.
Natomiast po ukazaniu się edyktu mediolańskiego w 313 r. religia została objęta patronatem cesarza, który ufundował liczne budowle sakralne, m.in. bazylikę Zbawiciela (św. Jana) na Lateranie i bazylikę św. Piotra na Watykanie. Wówczas to wykształciły się podstawowe formy architektoniczne i ikonograficzne, wykorzystywane przez kolejne epoki, jak choćby typ trój- lub pięcionawowej bazyliki oraz budowli centralnej.
Plan centralny bazyliki św. Piotra w Watykanie - plan Bramantego
Ważnymi ośrodkami w tym okresie było, obok Rzymu, kilka miast.Trewir stał się siedzibą cesarzy pod koniec III i przez dużą część IV wieku (od Maksymiana do Gracjana). W Mediolanie rezydowali cesarze w 2. połowie IV wieku - Konstancjusz II, Walentynian II, który miał tu stałą siedzibę, Gracjan, Walentynian II, nierzadko również Teodozjusz I.Konstantynopol stał się stolicą wschodniego cesarstwa, ale cesarze rezydowali w nim już wcześniej.Rawenna była w V wieku rezydencją cesarzy zachodniorzymskich, a następnie stolicą królestwa Ostrogotów. W latach 565–751 była stolicą Egzarchatu Rawenny - państwa utworzonego przez cesarza bizantyńskiego.
Od samego początku występowały także budowle na planie centralnym, związane najczęściej z kultem świętych męczenników (tzw. martyria) oraz baptysteria. Architektura budowli wznoszonych przez rodzinę cesarską była naśladowana w całym imperium. W ten sposób ukształtowały się dwa typy powszechnie przyjętego budynku kultowego:
· bazyliki o 3 lub 5 nawach wydzielonych kolumnadą i przykrytych drewnianym stropem lub więźbą dachową, odkrytą od wewnątrz. W najstarszych obiektach nie występują sklepienia. Najwyższa nawa środkowa zakończona była apsydą, przeznaczoną dla duchowieństwa. Budynki początkowo poprzedzane były dziedzińcem (atrium), z sadzawką (studnią otoczoną krużgankami, początkowo służącą do chrzczenia wiernych). W późniejszych budowlach atrium zanikło, a przedsionek zamknięto drzwiami.
· budowli na planie centralnym – na rzucie koła lub wieloboku, spotykaną początkowo w mauzoleach, od połowy IV wieku także w baptysteriach, a od końca IV w kościołach.
5-cio nawowa bazylika św. Piotra w Rzymie, widok ówczesny
Oprócz nowych budowli przekształcano istniejące świątynie pogańskie, budynki publiczne w obiekty sakralne związane z chrześcijaństwem.
Niewiele wiadomo o dekoracji pierwszych kościołów. Sztuka zdobienia wnętrz rodziła się powoli, zapewne w związku z pewną rezerwą wobec sztuki figuralnej oraz brakiem tradycji w tej dziedzinie. Strona zewnętrzna kościołów była skromna, bogate natomiast były wnętrza, w których stosowano płyty marmurowe do wykładania ścian i posadzek oraz mozaiki – w absydach, na ścianach naw i w łukach triumfalnych.
Dodatkowo, wokół budowli na planie centralnym i absyd w bazylikach pojawiają się ambity, czyli obejścia pozwalające na wędrówkę wiernych wokół miejsc pochówku świętych, przejście katechumenów podczas ceremonii chrztu itp.
Ambit, narteks tam gdzie strzałka (wejście)
Kościoły poprzedzała poprzeczna nawa, tzw. narteks służący jako przedsionek kościoła i pomieszczenie dla katechumenów mogących uczestniczyć tylko w pierwszej części mszy św.
Pierwsze transepty pojawiły się już w IV wieku. Ich umiejscowienie jednak jest inne niż w kościołach powstających w okresie średniowiecza. Podobnie jak narteksy przylegają bezpośrednio do naw, a w osi nawy głównej dobudowana jest absyda kończąca nawę. Rozwiązania te występują tylko w Zachodniej części imperium. Niektóre kościoły poprzedza dziedziniec w formie dużego atrium otoczonego kolumnowym portykiem. Przykładem bazyliki poprzedzonej atrium i zakończonej transeptem jest pierwsza, pięcionawowa bazylika św. Piotra na Watykanie oraz rzymska bazylika św. Pawła za Murami. Narteks poprzedza kościół San Vitale w Rawennie oraz mauzoleum Konstancji w Rzymie.
Plan kościoła San Vitale w Rawennie
W V wieku pojawiły się kościoły budowane na planie krzyża greckiego oraz z oddzielonymi obejściami od części centralnych przez zastosowanie eksedr. Rozwiązania tego typu stały się mocno popularne w sztuce bizantyjskiej. Bazyliki poddane zostają uproszczeniom. Coraz częściej stosuje się rozwiązania trójnawowe.
Katakumby dostarczają najwcześniejszych znanych zabytków sztuki chrześcijańskiej. Choć chrześcijaństwo nie było religią uznawaną przez państwo, to działki cmentarne były prywatne i właściciele decydowali o ich urządzeniu i dekoracji. Co więcej cmentarze według prawa zwyczajowego były „święte i nietykalne” i pozostawiano swobodę w wyborze sposobu chowania zmarłych. W efekcie katakumby, głównie rzymskie, dostarczają licznych przykładów malowideł z elementami ikonografii chrześcijańskiej. Najstarsze z nich pojawiły się na przełomie II i III wieku w grobowcach, pierwotnie budowanych jako pogańskie (np. hypogea Flawiuszy i Ampliatusa, włączone później w katakumby Domitilli w Rzymie). Niektóre z rzymskich katakumb to: katakumby Kaliksta, Domitilli (Domitylli), Priscilli (Pryscylli), Piotra i Marcelina i katakumby przy Via Latina. Powstawały one poza granicami miasta, zgodnie z zakazem wykonywania pochówków w obrębie pomerium. Oprócz Rzymu, katakumby były szeroko rozpowszechnione w dużej części basenu Morza Śródziemnego.
Najliczniejsze przykłady malarstwa katakumbowego pochodzą z Rzymu, ale znane sa także przykłady z innych miejsc, m.in. Syrakuz i Neapolu. Malowidła katakumbowe bazowały na ówczesnym malarstwie rzymskim o charakterze pogańskim i w zasadzie różniły się tylko tematyką. W najwcześniejszym okresie zdobiono je w tzw. stylu linearnym: ściany i sklepienia malowano na jasny kolor i dzielono siatką linii, wewnątrz których umieszczano pojedyncze przedstawienia. Najstarszych przykładów takich malowideł dostarczają: cubiculum Dobrego Pasterza w katakumbach Domitilli (pierwsze dziesięciolecie III wieku), krypty Lucyny w katakumbach Kaliksta (20. III w.), kaplice Sakramentów w katakumbach Kaliksta (ok. połowy III w.).
Ogólna wymowa malowideł katakumbowych jest zazwyczaj dość podobna: ratunek, uwolnienie od grzechów i obietnica zbawienia.
Tematyka przedstawień jest połączeniem motywów typowo chrześcijańskich z pogańskimi (mitologicznymi).
Chrystus - malowidło z sufitu cubiculum nr 4, katakumby Komodilli, koniec IV wieku
Spośród scen biblijnych popularne były m.in. historia Noego, Jonasza, ofiara Abrahama, Daniel wśród lwów, Mojżesz uderzający w skałę, z której wytryska woda, chrzest i cuda Jezusa. Sąsiadowały z nimi elementy zaczerpnięte z mitologii antycznej, np. Orfeusz grający na lirze albo Jonasz, przedstawiany w pozie śpiącego Endymiona oraz elementy bukoliczne: amorki, pory roku, zwierzęta, kwiaty, pasterze, pejzaże.
W malarstwie III wieku szczególną role odgrywał symbol.
· orant – pobożność
· paw – nieśmiertelność
· pasterz niosący owieczkę, ryba – Chrystus
· okręt – wędrówka ziemska do nieba
· światło świecy, kaganka, pochodni – „oświecenia wiarą”, „Chrystus światłość światła”
· krzyż – męka, narzędzie zbawienia ludzi
Rozumiany był także jako zapowiedź wydarzeń nowotestamentowych przez starotestamentowe (np. Jonasz ocalony z paszczy wieloryba będący „figurą” zmartwychwstania Chrystusa). Większość tych znaków nie było wynalazkami chrześcijan, ale została zaczerpnięta m.in. z tradycji rzymskiej (np. pory roku jako wyobrażenie przemijalności życia).
Pod koniec III wieku, ok. roku 280, w malarstwie katakumbowym nastapiły zmiany. Pojawiły się pierwsze sceny z życia, oranci otrzymywali rysy osób zmarłych, rozszerzono też repertuar przedstawień biblijnych. Z tego okresu pochodzi cubiculum Pięciu Świętych w katakumbach Kaliksta oraz cubiculum Velatio w katakumbach Pryscylli. Z tego drugiego pochodzi znane malowidło, trzykrotnie ukazujące tę samą kobietę: w centrum jako orantkę, z lewej między dwoma mężczyznami, a z prawej z dzieckiem.
Orantka - fragment malowidła z trzykrotnym przedstawieniem kobiety z cubiculum Velatio, katakumby Pryscylli, ok. 280
Przedstawiano nowe tematy, rozpoczęto próby perspektywicznego przedstawienia scen oraz tworzono pierwsze cykle scen. W pierwszej połowie IV wieku szczególnie rozwinęły się dekoracje w katakumbach Piotra i Marcelina oraz w katakumbie zwanej Cmentarzem Większym przy Via Nometana. W pomieszczeniu nr 22 zachowało się szeroko dyskutowane przez badaczy przedstawienie kobiety, nazywane Madonną orans. Na piersiach tej orantki widać głowę chłopca, który zapewne siedzi na jej kolanach; niektóre hipotezy widzą w niej Madonnę.
Już w II wieku pojawił się kult męczenników, koncentrując się przy ich grobach.
Pierwsze znane chrześcijańskie mozaiki ścienne pochodzą z grobowca Juliuszów na nekropolii watykańskiej (połowa III wieku). Na sklepieniu między pędami winorośli przedstawiona została wywołująca żywą dyskusję w literaturze postać z kwadrygą, interpretowana jako Chrystus-Sol Invictus lub Helios. Na ścianach zachowały się także fragmenty innych mozaik – z Jonaszem, Pasterzem i rybakiem. W katakumbach mozaiki stosowano sporadycznie i najwcześniejsze znane przykłady pochodzą z IV wieku.
Po 313 roku, wraz z pojawieniem się architektury chrześcijańskiej, mozaiki zaczęły zdobić wnętrza budowli kościelnych. Szczególną role odgrywała dekoracja absydy, która jako zwieńczająca miejsce sprawowania kultu i najlepiej widoczna dla wchodzącego, odgrywa zasadniczą rolę w przekazywaniu za pośrednictwem ikonografii treści teologicznych i nauk religijnych. (E. Jastrzębowska, Sztuka wczesnochrześcijańska, Warszawa 1988, s. 84.). Od początku dekoracje absyd mają własny program ikonograficzny, bardzo istotny dla zrozumienia powstania sakralnej sztuki chrześcijańskiej. W mozaikach absydialnych wykorzystywano wizerunki Chrystusa, oparte o wcześniejsze wzory przedstawień cesarzy. I tak Chrystusa ukazywano pośród kolegium apostołów, w typie Maiestas Domini albo w scenie Traditio Legis. Wyobrażało to jedność Kościoła ziemskiego i niebiańskiego oraz podkreślało fakt sukcesji apostołów przez Kościół.
Z pierwszej połowy IV wieku n.e. pochodzą dobrze zachowane mozaiki w bazylice Santa Maria Maggiore, zdobiące ściany nawy głównej; mozaika z absydy jest późniejsza.
Lepiej zachował się zespół mozaik w grobowcu Konstancji (Santa Costanza) w Rzymie z 1. połowy IV wieku, ale także nie w całości.
SANTA CONSTANZA
Mauzoleum Santa Constanza w Rzymie
Budowla ta składa się z wewnętrznej nawy na planie koła, nakrytej kopułą i zewnętrznego obejścia, krytego sklepieniem beczkowym. Mozaiki zdobiły pierwotnie kopułę oraz sklepienie obejścia, przetrwały jednak tylko te drugie.
Mozaika z Santa Constanza w Rzymie - winobranie
Mają charakter bardzo dekoracyjny. W polach na jasnym tle umieszczone są motywy geometryczne, sceny z winobraniem, medaliony z amorkami i głowami, motywy gałęzi, ptaków i przedmiotów.
Dwie mozaiki zachowały się także w konchach bocznych nisz. W jednej ukazany jest Chrystus z Piotrem i Pawłem w scenie Traditio Legis, w drugiej Chrystus i Piotr (zapewne Traditio Clavis). Dekoracja kopuły znana jest z rysunków i akwareli Pompeo Ugonio (XVI w.), Franscesco d’Ollanda (XVI w.), Anonima z Eskurialu i Antonia San Gallo Starszego.
mozaiki z Santa Constanza
----...
rafont1