KsztaĹ‚towanie siÄ™ systemu jÄ™zykowego u dzieci z implantem.pdf

Zdzisława Orłowska-Popek

Katedra Logopedii i Lingwistyki Edukacyjnej UP w Krakowie

logopeda w Zespole Diagnozy i Terapii w SOSW dla Dzieci Niesłyszących w Krakowie

Kształtowanie się systemu językowego u dzieci z implantem

ślimakowym

„To co ludzkie jest w swej istocie językowe”

W drodze do języka , Martin Heidegger, s. 23.

Sytuacja osób niesłyszących we współczesnym świecie zmienia się z roku na rok.

Osiągnięcia techniki, badania neurobiologiczne pozwalają na implantowanie coraz młodszych

dzieci. To bardzo ważne w perspektywie rozwoju językowego niesłyszącego dziecka, które

im wcześniej rozpocznie terapię, tym większe ma szanse na opanowanie systemu

językowego.

Sama percepcja dźwięków mowy za pomocą implantu ślimakowego nie jest

warunkiem wystarczającym do opanowania rozumienia mowy drogą słuchową. Pacjenci z

głuchotą prelingwalną potrzebują czegoś więcej niż tylko wprowadzenia do świata dźwięków.

Muszą oni nauczyć się kojarzyć bodźce dźwiękowe z ich znaczeniem. W stosunku do

pacjenta z postlingwalną utratą słuchu, należy podjąć takie działania, które nauczą go na

nowo „słyszeć”, gdyż odbiór dźwięków poprzez implant jest odmienny od słyszenia przez

prawidłowo działający narząd słuchu, a także odmienny w przypadku wzmocnienia dźwięków

przez aparat słuchowy. Wymaga to długotrwałych, systematycznych ćwiczeń w oparciu o

specjalnie dla każdego dziecka indywidualnie konstruowany program. Mając na uwadze

znane nam dane na temat rozwoju dziecka, w tym także rozwoju mowy, terapeuta nie może

zapomnieć o kolejnych etapach nabywania języka. Już w życiu płodowym mózg odbiera i

rejestruje różne dźwięki, także dźwięki mowy. Od chwili narodzin prawidłowo rozwijające się

dziecko odbiera dźwięki i głosem komunikuje swoje potrzeby. J. Cieszyńska zwraca uwagę,

że „Dziecko słyszące buduje strukturę fonemową języka swego otoczenia dzięki ciągłemu

kontaktowi słuchowemu oraz dzięki własnym realizacjom” 1 . Umysłowa sprawność

percepcyjna i realizacyjna osoby niesłyszącej musi być formowana poprzez specjalne

oddziaływania. Najważniejszym ćwiczeniem dla dziecka niesłyszącego jest słuchanie

własnych realizacji. Urzeczywistnia się to poprzez czytanie, które pozwala dziecku nauczyć

się naśladować dźwięki, słuchać i odczuwać transformacje kinestetyczno-sensoryczne.

Czytanie prowadzone jest metodą symultaniczno-sekwencyjną Jagody Cieszyńskiej 2 . Metoda

wykorzystuje specjalnie skonstruowane strategie do ułatwienia procesu kształtowania się

sprawności systemowej, buduje także strategie ćwiczące pozostałe sprawności komunikacji

językowej: sprawność pragmatyczną, sytuacyjną oraz społeczną 3 . Zaczynając terapię dziecka

niesłyszącego powinniśmy zwracać uwagę na pragmatyczny aspekt języka 4 . Przejawia się on

w zaspokajaniu potrzeb dziecka. Interakcja dziecko - logopeda może przynieść dziecku

wymierne korzyści. Z kolei pierwsze słowa wypowiedziane przez niesłyszącego malucha

staną się motywacją, nie tylko dla niego, ale także dla rodziny, do intensywnych ćwiczeń,

wielu powtórzeń zadań prezentowanych przez logopedę na zajęciach. Bowiem rozwój

poznawczy dziecka zależy od ilości i jakości dostarczanych mu bodźców. Aby bariera między

logopedą a uczącym się została przełamana, na zajęciach powinna być stosowana zasada

naprzemienności ról. Ponadto logopeda powinien mówić do dziecka z emocjami, które

wyraźnie rysują się na twarzy, powinien mówić całym ciałem, pochylając się nad dzieckiem.

Aby podkreślić równorzędność ról wskazane jest siedzenie obok dziecka. Logopeda powinien

mówić powoli, melodyjnie, z nasilonym akcentem i wzniesieniem głosu przy końcu frazy –

taki sposób mówienia słyszymy u matek małych słyszących dzieci. Wypowiedzi powinny być

krótkie. Ważne jest, aby ustalić na zajęciach pewne konwencje, które będą się powtarzały na

kolejnych zajęciach, będą one przewidywalne i stałe, dzięki czemu dziecko poczuje się

bezpiecznie.

Rozpoczynając terapię dziecka z implantem, stosujemy szczególny sposób

komunikacji językowej. Tak budujemy wypowiedzi, aby dostarczyć jak najwięcej informacji

na temat struktury języka. Musimy posługiwać się minimum komunikacyjnym. Minimalizacja

ł ę

nies ysz ce w wieku poniemowl cym i przedszkolnym

ł ą ę , Kraków, s. 105.

2 J. Cieszyńska, 2006, Kocham uczy czyta . Poradnik dla rodziców i nauczycieli

ć ć , Kraków.

ł ę

nies ysz ce w wieku poniemowl cym i przedszkolnym

ł ą ę , Kraków.

4 Szczegółowo na temat pisze J. Cieszyńska, 2000, Od s owa przeczytanego…

1 J. Cieszyńska, 2000, Od s owa przeczytanego do wypowiedzianego. Droga nabywania systemu j zykowego przez dzieci

3 J. Cieszyńska, 2000, Od s owa przeczytanego do wypowiedzianego. Droga nabywania systemu j zykowego przez dzieci

dotyczy zasobu znaków językowych, funkcjonujących na różnych poziomach organizacji

języka i zbioru reguł gramatycznych organizujących te znaki. Minimum leksykalne powinno

mieć wzgląd na opis świata istniejący wokół dziecka. Wybór wyrazów powinien uwzględniać

kryterium sytuacyjne, frekwencyjne i znaczeniowe.

Dlatego też powinniśmy zachować następujące etapy nauki czytania 5 :

1. od samogłosek i wyrażeń dźwiękonaśladowczych do prymarnych sylab,

2.od sylaby otwartej do pierwszego słowa,

3. od pierwszych słów do wypowiedzi wieloczłonowych,

4.od wypowiedzi wieloczłonowych do minimalnego zasobu leksykalnego,

Zgodnie z tym, co pisze J. Cieszyńska „system fonologiczny nabywa dziecko

niesłyszące w trakcie nauki: powtarzania, rozumienia (wskazywania) i samodzielnego

odczytywania sylab. System semantyczny poznaje dziecko poprzez: powtarzanie, rozumienie

(wskazywanie) i czytanie wyrazów oraz nazywanie przedmiotów, ich cech i zjawisk. System

syntaktyczny poznaje dziecko przez: czytanie tekstów oraz samodzielne ich budowanie” 6 .

Metoda wczesnej nauki czytania opiera się na tekstach tworzonych podczas rozmowy

prowadzonej z dzieckiem. Dzięki tym ćwiczeniom niesłyszące dziecko dochodzi do pełnego

systemu języka.

Pierwsze umiejętności językowe niesłyszącego dziecka stają się podstawą do

budowania kolejnych. Logopeda powinien pamiętać o odpowiedniej ilości powtórzeń nowych

wyrazów i zwrotów. Nie można dostarczać zbyt wielu informacji jednocześnie. Wypowiedzi

kierowane do dziecka ujmowane są w odpowiednie, w danym etapie ćwiczone struktury

gramatyczne. Na zajęciach powinny się pojawiać pytania, zaczynając od prymarnych: kto?,

co?, co robi? gdzie?. Jeśli dziecko nie reaguje na nie odpowiedzią, logopeda powinien

zbudować także odpowiedź.

U osoby niesłyszącej trzeba budować zarówno system językowy jak i reguły jego

użycia. W pierwszym etapie czytania uczący się poznaje samogłoski, które są zapisywane

drukiem na kartonikach o wymiarach 10 x 15cm i łączone z obrazkami sytuacyjnymi, np. A z

obrazkiem śpiącego dziecka, U z obrazkiem wznoszącego się samolotu, I to jednocześnie

5 J. Cieszyńska, 2000, Od s owa przeczytanego…

6 Tamże, s.113.

dźwięk, który wydaje świnka, więc ta samogłoska jest łączona z obrazkiem zwierzątka.

Logopeda prezentuje graficzny obraz głoski jednocześnie ją wypowiadając, wizualizując 7 i

motywując dziecko do powtarzania. Podobnie postępujemy z kolejnymi samogłoskami.

Wprowadzając wyrażenia dźwiękonaśladowcze, wypowiadając je, zapisujemy je drukiem na

kartonikach i takimi sylabami podpisujemy figurki lub obrazki zwierzątek. Zadaniem dziecka

jest powtórzenie odpowiednich sylab i wskazanie obrazka lub figurki zwierzątka po

usłyszeniu sylaby wypowiedzianej przez logopedę (etap rozumienia). Kolejnym stadium jest

samodzielne odczytywanie onomatopei. Tak więc w pierwszym etapie nauki czytania pojawią

się:

 samogłoski,

 wyrażenia dźwiękonaśladowcze.

Opisaną procedurę postępowania logopedycznego zachowamy ćwicząc

rozpoznawanie globalne wyrazów nazywających (prymarnych rzeczowników i

czasowników) 8 w drugim etapie nauki czytania. Podczas ćwiczeń ogólnorozwojowych w tym

czasie konieczne jest zwrócenie uwagi dziecka na wskazywanie palcem i w trakcie tej

czynności wypowiadanie zaimka „tu”. W wypowiedziach logopedy kierowanych do dziecka i

opisujących świat powinny się znaleźć wyrazy emocjonalne (wykrzykniki).

W trzecim etapie dziecko odczytuje już wyrażenia dźwiękonaśladowcze, niektóre

rzeczowniki i czasowniki oraz łączy wyrazy z osobą, przedmiotem i czynnością. Sytuacja

niesłyszącego malucha zaczyna się zmieniać. Do tej pory znaczenia były rozpoznawane przez

działanie, teraz to znaczenie staje się bodźcem do działania. 9 Na zajęciach z dzieckiem tak

programujemy język i jego reguły, że w rezultacie w słowniku dziecka:

 wzrasta ilość czasowników,

7 Gesty wizualizacyjne to odpowiednio dobrane ruchy dłoni i palców służące rozróżnieniu głosek

niewizualnych lub podobnych do siebie. Wskazują one miejsce lub sposób artykulacji powtarzanych

lub odczytywanych dźwięków. O ich roli pisze J. Cieszyńska, 2000, go Od s owa przeczytanego do

ę ł ą ę ,

Kraków.

8 Na temat metody symultaniczno-sekwencyjnej J. Cieszyńskiej można przeczytać w książce Kocham

uczy czyta .

9 J. Cieszyńska, A. Fabisiak, 2000, Kszta towanie systemu j zykowego dziecka nies ysz cego w wieku niemowl cym i

ł ę ł ą ę

poniemowl cym. Rozwój mowy Julii

ę , [w:] Rewalidacja ma ego dziecka z wad s uchu w rodzinie

ł ął , red. U. Eckert, A.

Stecewicz, Szczecin.

wypowiedzianego. Droga nabywania systemu j zykowego przez dzieci nies ysz ce w wieku poniemowl cym i przedszkolnym

ć ć

 pojawiają się inne części mowy, głównie przymiotniki,

 wyrażenia dźwiękonaśladowcze zastępowane są słownictwem używanym przez

dorosłych.

Minimum komunikacyjne w trzecim etapie uwzględnia już fleksję rzeczownika – oprócz

mianownika, logopeda zapoznaje dziecko z formami dopełniacza i biernika w liczbie

pojedynczej. Co do fleksji werbalnej, to ciągle przedstawiamy dziecku czasowniki w 3 osobie

liczby pojedynczej czasu teraźniejszego.

Dopiero w czwartym etapie stanie się możliwe uzupełnienie fleksji nominalnej o

pozostałe przypadki. Jest to związane z coraz większymi umiejętnościami dziecka w zakresie

rozumienia i używania przyimków. Słownik w tym etapie poszerzy się o liczebniki,

przyimki, spójniki i zaimki.

Umiejętności językowe osoby niesłyszącej powinny w pewnym momencie

pozwolić na wprowadzenie fleksji werbalnej. Jako pierwsze zostaną użyte formy czasu

przeszłego trzeciej osoby liczby pojedynczej, a następnie kategoria osoby. W miarę ćwiczeń

pojawi się możliwość wprowadzenia pozostałych kategorii gramatycznych czasownika. W

procesie terapii logopeda powinien stopniowo, zaczynając od łatwych, wprowadzać coraz

trudniejsze konstrukcje językowe, ponieważ jak pisze S. Grabias należy „uczyć realnie

istniejących wypowiedzi stosowanych przez członków danej społeczności do chwili, aż

system językowy ukształtuje się w umyśle dziecka” 10 .

Bibliografia:

1. Bokus B., Shugar G.W., 2007, Psychologia języka dziecka , Gdańsk.

2. Cieszyńska J., 2000, Od słowa przeczytanego do wypowiedzianego. Droga

nabywania systemu językowego przez dzieci niesłyszące w wieku poniemowlęcym i

przedszkolnym , Kraków.

3. Cieszyńska J., Fabisiak A., 2000, Kształtowanie systemu językowego dziecka

niesłyszącego w wieku niemowlęcym i poniemowlęcym. Rozwój mowy Julii , [w:]

10 S. Grabias , 1993, Minimalizacja systemu j zykowego dla potrzeb glottodydaktyki i logopedii, [w:] Opuscula Logopaedica

In honorem Leonis Kaczmarek , Lublin, s.49.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: