ANTYSEMITYZM.PDF

Antysemityzm – kluczowe zagadnienia

Pakiet edukacyjny

Łukasz Opozda

Centrum Badań Holokaustu, Uniwersytet Jagielloński

Kraków

styczeń 2009

Opracowano w ramach projektu

"Badanie postaw wobec śydów i stosunku do ich dziedzictwa,

współpraca z lokalnymi partnerami w wybranych 15 miejscowościach, edukacja dla tolerancji",

realizowanego przez Fundację Ochrony Dziedzictwa śydowskiego

dzięki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego.

Wstęp

Antysemityzm jest problemem złoŜonym i trudnym do przekazania młodzieŜy szkolnej.

Kontrowersyjność tego zespołu zagadnień nie zwalnia z podejmowania tej tematyki podczas

zajęć z młodzieŜą, tym bardziej, Ŝe walka z tego rodzaju uprzedzeniami jest zadaniem, z

którym powinna zmierzyć się szkoła i nauczyciele oraz wychowawcy, na których spoczywa

szczególna odpowiedzialność za socjalizację młodego człowieka i przygotowanie go do

funkcjonowania w wielokulturowym społeczeństwie. Jeśli nie podejmiemy walki z niechęcią i

nietolerancją w stosunku do osób innej narodowości i wyznania, moŜemy załoŜyć, Ŝe

postawy te ulegną wzmocnieniu. Brak reakcji oznaczać moŜe bowiem przyzwolenie na

patologię, a młody człowiek, dorastający i uczący się odróŜniać zachowanie dobre od złego,

będzie - nie natrafiając na opór - odnosił mylne wraŜenie, Ŝe jego nienawiść jest

akceptowana i uzyskuje pozytywną sankcję. Z drugiej strony, agresja moŜe ulegać

rozprzestrzenieniu, zwracając się ku kolejnym aktorom Ŝycia społecznego, np.

mniejszościom kulturowym i seksualnym oraz stając się dla innych wzorem do

naśladowania, zwłaszcza jeśli zjawisku temu towarzyszy fascynacja kultem siły i brutalności.

Kolejnym zagroŜeniem, jakie napotykamy w pracy z młodzieŜą moŜe być konkurencja dla

pozytywnego wzorca ze strony osób i organizacji, budujących trzon swego światopoglądu na

uprzedzeniach (np. formacji skrajnej prawicy, ugrupowań para faszystowskich, inspirujących

się ideologią faszystowską, zwłaszcza w jej nazistowskiej formie), starające się w ten sposób

zaimponować potencjalnym członkom i sympatykom. W tym celu naleŜy rozpoznać zjawisko

antysemityzmu, jego genezę, przejawy oraz typowe związane z nim zachowania i nauczyć

się skutecznie im przeciwdziałać. ZałoŜenia te przyświecały powstaniu niniejszego materiału

edukacyjnego, skierowanego do nauczycieli i osób pracujących z młodzieŜą, stykających się

z problemem ksenofobii, w tym ze szczególną jego odmianą, jaką jest dyskryminacja osób

narodowości Ŝydowskiej. Z racji obszernej podstawy programowej i obowiązków

wynikających z jej realizacji, analiza zagadnienia antysemityzmu przewidziana jest jako

zadanie do realizacji w ramach zajęć z historii, wiedzy o społeczeństwie, religii lub lekcji

wychowawczych. PoniewaŜ przewidziany jest w tych zajęciach aktywny udział uczniów,

optymalnym rozwiązaniem byłoby poświęcenie jednej lub dwóch godzin lekcyjnych na

realizację programu. MoŜliwym jest równieŜ sygnalizowanie poszczególnych wątków i

omawianie ich w powiązaniu z aktualnie analizowanymi zagadnieniami (np. antysemityzm

nowoczesny w połączeniu z poznawaniem ideologii nazistowskiej i historii III Rzeszy, kwestie

antysemityzmu tradycyjnego w powiązaniu z rozwojem chrześcijaństwa i jego relacji z innymi

Opracowano w ramach projektu

"Badanie postaw wobec śydów i stosunku do ich dziedzictwa,

współpraca z lokalnymi partnerami w wybranych 15 miejscowościach, edukacja dla tolerancji",

realizowanego przez Fundację Ochrony Dziedzictwa śydowskiego

dzięki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego.

kultami religijnymi, zwłaszcza w epoce średniowiecza, antysemityzmu współczesnego w

odniesieniu do charakterystyki konfliktu bliskowschodniego po utworzeniu w 1948 roku

państwa Izrael). Program moŜe być równieŜ realizowany w ramach tak zwanych ścieŜek

międzyprzedmiotowych przez nauczycieli róŜnych przedmiotów (np. przejawy antysemityzmu

religijnego prezentuje katecheta, antysemityzm nowoczesny – historyk lub nauczyciel WOS),

przy załoŜeniu zgranej koordynacji działań, która zapewni uczniom moŜliwość logicznego

przyswojenia całości. Materiał ułoŜony został według następującego porządku:

definicja pojęcia „antysemityzm” i wskazanie jego genezy,

prezentacja trzech głównych nurtów antysemityzmu: tradycyjnego, nowoczesnego i

nowego (współczesnego),

typowe przejawy antysemityzmu, prowadzące w praktyce do izolacji i wykluczenia

oraz postrzegania śyda jako obcego; propozycje argumentacji wykorzystywanej w

dyskusji i pracy z młodzieŜą, które mogą pomóc pokonać uprzedzenia i

zracjonalizować bazujące na stereotypie lub nieuświadomionym negatywnym

przekazie reakcje; teksty źródłowe; ćwiczenia; kwestie do dyskusji.

Ze względu na objętość i charakter niniejszego materiału nie jest on wyczerpującym studium

problematyki. Mogą pojawić się w nim uproszczenia, podczas gdy pewne sprawy zostały

jedynie zasygnalizowane. Dla wszystkich, którzy odczują niedosyt obcowania z tematyką

antysemityzmu, wskazówką będzie zestaw pozycji bibliograficznych zamieszczony na końcu

opracowania.

Pojęcie „antysemityzm”

Pojęcie „antysemityzm” zostało wprowadzone do dyskursu i świadomie uŜyte w sensie

określenia postawy charakteryzującej się niechęcią do ludności Ŝydowskiej przez Niemca,

Wilhelma Marra, około roku 1880 w pracy zatytułowanej: Der Sieg des Judentums über das

Germanentum 1 . Z czasem, pojęciem tym zaczęto określać wszelkie typy poglądów i

zachowań demonstrujących negatywny stosunek do śydów, wynikający z uprzedzeń natury

religijnej, kulturowej, ekonomicznej, politycznej i etnicznej, mimo, iŜ samo pojęcie było

nieprecyzyjne i nie odnosiło się - wskazując całą semicką rodzinę etniczno-językową -

jedynie do śydów. W miarę pojawiania się kolejnych odmian antysemityzmu, wyróŜniono trzy

1 F. de Fontette, Historia antysemityzmu , wyd. I, Wydawnictwo Siedmiogród Wrocław 1992, s.

Opracowano w ramach projektu

"Badanie postaw wobec śydów i stosunku do ich dziedzictwa,

współpraca z lokalnymi partnerami w wybranych 15 miejscowościach, edukacja dla tolerancji",

realizowanego przez Fundację Ochrony Dziedzictwa śydowskiego

dzięki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego.

jego rodzaje, według których zaczęto klasyfikować wszelkie jego przejawy. Za najstarszy

rodzaj antysemityzmu uznany został antysemityzm tradycyjny , zakorzeniony w

przesłankach natury religijnej. Obok antysemityzmu tradycyjnego bardzo istotnym, chociaŜ

kształtującym się później był antysemityzm nowoczesny , bazujący na teorii spiskowej

dziejów. Sugerował on, Ŝe śydzi, dzięki wpływom politycznym, ekonomicznym i kulturowym

dąŜą do panowania nad światem i ludzkością, co ma wynikać z realizacji koncepcji narodu

wybranego przez Boga Jahwe. Ostatnią, stosunkowo najmłodszą wersją antysemityzmu jest

antysemityzm współczesny 2 , którego genezę zapoczątkował konflikt izraelsko – arabski na

Bliskim Wschodzie. Narodził się on jako wyraz antypatii w stosunku do śydów odnoszących

sukcesy w zmaganiach z ludnością arabską i jest on charakterystyczny dla syndromu

solidarności z ofiarą, bez względu na przyczynę jej cierpienia, szczególnie Ŝywego w

środowiskach lewicowych.

Antysemityzm tradycyjny

Najczęściej pojawiającymi się motywacjami antysemityzmu tradycyjnego są: wiara w

ukrzyŜowanie Chrystusa przez śydów oraz przypisywanie winy za tę zbrodnię całej populacji

Ŝydowskiej, projekcja nienawiści wynikającej z bogobójstwa na wszystkie przeszłe, obecne i

przyszłe pokolenia wspólnoty Ŝydowskiej, zarzut dokonywania mordu rytualnego, którego

ofiarą padają chrześcijańskie dzieci, wreszcie nienawiść w stosunku do gojów (pogan, nie-

śydów), którą ma implikować Talmud . Spróbujmy pokrótce scharakteryzować te

determinanty antysemityzmu tradycyjnego. Umierający na krzyŜu Bóg, cierpiący straszliwe

męki za grzechy świata, jest bardzo często postrzegany nie jako ofiara grzeszników, którzy

swoimi winami zmusili go do tego heroicznego czynu, lecz bezpośrednich sprawców,

mieszkańców Jerozolimy, śydów, którzy uznali go za uzurpatora oraz przez Judasza, ucznia,

który zdradził mistrza. Pozytywnie waloryzowane jest natomiast często zachowanie

namiestnika rzymskiego w Judei, Poncjusza Piłata, czyli tego, który – jak podkreślają sami

2 Wszystkie trzy gatunki antysemityzmu rozróŜniam i definiuję za: H. Datner – Śpiewak, Struktura

i wyznaczniki postaw antysemickich , w: Czy Polacy są antysemitami? Wyniki badania

sondaŜowego , red. I. Krzemińskiego, Oficyna Naukowa Warszawa 1996, s. 2764, I. Krzemiński,

O śydach i antysemityzmie po 10 latach, w: Antysemityzm w Polsce i na Ukrainie: raport z

badań , red. I. Krzemińskiego, Scholar Warszawa 2004, s. 15170, a zwłaszcza strony: 1516, 20

22.

Opracowano w ramach projektu

"Badanie postaw wobec śydów i stosunku do ich dziedzictwa,

współpraca z lokalnymi partnerami w wybranych 15 miejscowościach, edukacja dla tolerancji",

realizowanego przez Fundację Ochrony Dziedzictwa śydowskiego

dzięki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego.

członkowie Sanhedrynu oraz najwyŜszy kapłan – był jedyną osobą mogącą wydać wyrok

śmierci na Jezusa. Gest umycia rąk odbierany jest jako wyraz biernego sprzeciwu, gdy

tymczasem urzędnika rzymskiego stać było na ocalenie Ŝycia Chrystusowi. Tymczasem

zarówno zachowanie Piłata, jak i reakcje tłumu - który inaczej wyobraŜał sobie zbawiciela,

odbierając Jezusa nie jako Mesjasza lecz bluźniercę i spodziewając się wodza, nie

nauczyciela, głoszącego niezrozumiałe nauki – musiały mieć – jeśli wczytamy się w treść

Ewangelii, taki przebieg, aby Jezus mógł powiedzieć, konając: wykonało się. Podstawa religii

chrześcijańskiej, czyli nauczanie Jezusa Chrystusa zawarte w czterech Ewangeliach, nie

pozostawia złudzeń, Ŝe Mistrz z Nazaretu przepowiadał przynajmniej trzykrotnie swoją

śmierć (św. Mateusz, XVI; 21-24, XVII; 22-24, XX; 17-20) 3 przygotowując na nią swoich

uczniów i naśladowców oraz tłumacząc im cel swojego doczesnego pielgrzymowania.

Wskazał on równieŜ w rozmowie z Bogiem Ojcem gotowość poddania się straszliwej męce

(modlitwa w ogrójcu, św. Łukasz, XXII; 41-43). Nauczał ponadto miłować bliźnich, nawet

tych, których poczytujemy za swoich wrogów (św. Mateusz, V; 43-48). Czy zatem prawdziwy

chrześcijanin, wbrew nauce Jezusa i jego wybaczającej postawie, ma prawo nienawidzić i

gardzić swoimi „starszymi braćmi w wierze”? Podobnie, nie sposób motywować nienawiści

do śydów posądzanych o ukrzyŜowanie Chrystusa gorliwością wiary, bowiem Kościół

Katolicki w Deklaracji o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich „Nostra aetate” nie

tylko ubolewa z powodu przejawów antysemityzmu, ale nakazuje katolikom traktować

społeczność Ŝydowską z miłością okazywaną braciom. Zabrania równieŜ wiernym

wysuwania oskarŜeń o bogobójstwo we współczesnych wzajemnych relacjach. Obok

poŜywki w postaci przekazów dotyczących męczeństwa Jezusa, umierającego śmiercią

hańbiącą, krzyŜową (portretowaną np. w inscenizacjach pasyjnych), pojawia się jeszcze

jedna wersja – symbolicznego, metafizycznego – uśmiercania chrześcijańskiego Boga, która

– podobnie jak Jego ofiara za grzechy świata i akt odkupienia – moŜe realizować się

codziennie. Chodzi o profanację Hostii, mistycznego ciała Chrystusa, które pozostawił on na

pamiątkę swoim wiernym pod postacią chleba (opłatka), który po konsekracji staje się

świętością. Poprzez tę profanację (kradzieŜ Hostii, jej bezczeszczenie, łamanie, nakłuwanie,

topienie, deptanie itp.) śydzi mogli dokonywać ciągłego bogobójstwa i po raz kolejny

symbolicznie okaleczać i mordować Boga ukrytego pod postacią chleba. Działania te miały

stać się celowe od 1215 roku, bowiem wówczas podniesiono do rangi dogmatu

transsubstancjację, czyli symboliczne przemienienie chleba i wina w ciało i krew Chrystusa

podczas Eucharystii.

Opracowano w ramach projektu

"Badanie postaw wobec śydów i stosunku do ich dziedzictwa,

współpraca z lokalnymi partnerami w wybranych 15 miejscowościach, edukacja dla tolerancji",

realizowanego przez Fundację Ochrony Dziedzictwa śydowskiego

dzięki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego.

Wszystkie wskazówki dotyczące fragmentów czerpanych z Pisma Świętego pochodzą z: Pismo Święte Nowego

Testamentu , wyd. I, PAX, Warszawa 1958.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: