Fiodor Dostojewski - Wspomnienia z domu umarłych.pdf - Fiodor Dostojewski - marcin23.14

1741

tytuł: "WSPOMNIENIA Z DOMU UMARŁYCH"

autor: FIODOR DOSTOJEWSKI

PRZEŁOśYŁ CZESŁAW JASTRZĘBIECKOZŁOWSKI

tytuł oryginału: "ZAPISKI IZ MIERTWOGO DOMA"

Wydawniczy, Warszawa 1955, 1957, 1964. ISBN 8306008898

* * *

WSPOMNIENIA Z DOMU UMARŁYCH

CZĘŚĆ PIERWSZA

WSTĘP I. DOM UMARŁYCH II. PIERWSZE WRAśENIA III. PIERWSZE WRAśENIA IV. PIERWSZE

WRAśENIA V. PIERWSZY MIESIĄC VI. PIERWSZY MIESIĄC VII. NOWE ZNAJOMOŚCIPIETROW

VIII. DESPERACI ŁUCZKA IX. IZAJASZ FOMICZ ŁAŹNIA OPOWIADANIE BAKŁUSZYNA X.

ŚWIĘTA BOśEGO NARODZENIA XI. PRZEDSTAWIENIE

WSTĘP

W odległych okolicach Syberii, pośród stepów, gór albo nieprzebytych lasów, z rzadka trafiają się małe

miasta, liczące jeden, najwyŜej dwa tysiące mieszkańców, drewniane, niepozorne, o dwóch cerkwiach

jednej w mieście, drugiej na cmentarzu miasta podobnie j sze do porządnej wsi podmoskiewskiej niŜli do

miast. Zazwyczaj bywają obficie zaopatrzone w sprawników, ławników oraz we wszelki inny podrzędny

personel urzędniczy. W ogóle, choć to kraj zimny, słuŜyć na Syberii jest bardzo ciepło. Ludziska są prości,

nicliberalni; porządki stare, mocne, wiekami uświęcone. Urzędnicy słusznie grający rolę szlachty

syberyjskiej to bądź tubylcy, rdzenni Sybiracy, bądź przyjezdni z Rosji, przewaŜnie ze stolic, skuszeni

wypłacaną z góry pensją, podwójnymi | dietami i ponętnymi perspektywami na przyszłość. Ci spośród

nich, którzy umieją rozwiązywać zagadkę Ŝycia, niemal zawsze pozostają na Syberii i z rozkoszą się tu

zadomowiają. Później zbierają bogaty i słodki plon. Inni natomiast, ludzie lekkomyślni i nie umiejący

rozwiązywać zagadki Ŝyda, niebawem mają dosyć Syberii i markotnie pytają siebie, po co tu zawędrowali.

Niecierpliwie odbywają swój ustawowy termin słuŜby państwowej, trzy lata, a po jego upływie

niezwłocznie zaczynają się starać o przeniesienie i wracają do siebie, pomstując na Syberię i dworując z

niej. Nie mają racji: nie tylko pod względem słuŜbowym, lecz i pod wielu innymi

moŜna na Syberii świetnie Ŝyć. Klimat wspaniały, mnóstwo niepospolicie bogatych i gościnnych kupców,

mnóstwo niezmiernie zamoŜnych tubylców. Panienki kwitną jak róŜe i są w najwyŜszym stopniu cnotliwe.

Zwierzyna lata po ulicach i sama się nawija myśliwemu. Szampana piją tu niezwykle duŜo. Kawior

wspaniały. Urodzaj w niektórych okolicach bywa piętnastokrotny... Słowem, ziemia błogosławiona. Trzeba

tylko umieć z niej korzystać. Na Syberii umieją z niej korzystać. W jednej z takich wesołych i

zadowolonych z siebie mieścin o najmilszej w świecie ludności, która zostawiła w mym sercu niezatarte

wspomnienie, poznałem Aleksandra Pietrowicza Gorianczykowa, osiedleńca, co się urodził w Rosji jako

szlachcic i ziemianin, potem za zabójstwo Ŝony stal się zeslańcemkatorŜnikiem drugiej kategorii,' po

upływie zaś wyznaczonego mu przez prawo dziesięcioletniego okresu katorgi skromnie i nieostentacyjnie

dokonywał Ŝywota w miasteczku K., w charakterze osiedleńca. Właściwie był przypisany do jednej z gmin

podmiejskich, mieszkał wszakŜe w mieście, mógł tu bowiem jako tako się przeŜywić zarobkując

nauczaniem dzieci. W miastach syberyjskich nauczycielami częstokroć bywają osiedleni zesłańcy; nikt nimi

nie pogardza. PrzewaŜnie uczą francuskiego, który jest przecieŜ nieodzowny na arenie Ŝycia, a o którym,

gdyby nie oni, nie miano by pojęcia w odległych okolicach Syberii. Po raz pierwszy spotkałem Aleksandra

Pietrowicza w domu pewnego starego, zasłuŜonego i gościnnego urzędnika. Iwana Iwanycza Gwozdikowa,

ojca pięciu córek w róŜnym wieku, rokujących najpiękniejsze nadzieje. Aleksander Pietrowicz udzielał im

lekcji cztery razy w tygodniu, po trzydzieści kopiejek srebrem od lekcji. Jego wygląd zainteresował mnie.

Był to ogromnie blady i chudy człowiek, niestary jeszcze, moŜe trzydziestopięcioletni, drobny i wątły.

Nosił się zawsze nader schludnie, po europejsku. Jeśli go kto zagadnął, patrzył nadzwyczaj pilnie i

uwaŜnie, ze skrupulatną grzecznością wysłuchiwał kaŜdego ,słowa, jak gdyby mu zadawano jakąś zagadkę

albo chciano wyciągnąć zeń jakąś tajemnicę, i w końcu odpowiadał jasno i zwięźle, ale tak waŜąc kaŜde

słowo swej odpowiedzi, Ŝe rozmówcy nagle robiło się jakoś głupio i wreszcie sam był rad z ukończenia

rozmowy. Natychmiast wypytałem o niego Iwana Iwanycza i dowiedziałem się, Ŝe Gorianczykow pędzi

Strona 1

1741

Ŝycie nienagannie moralne, w przeciwnym bowiem razie Iwan Iwanycz nie byłby go zgodził do swych

córek, lecz straszny zeń odludek, stroni od wszystkich, jest niesłychanie uczony, wiele czyta, ale mówi

bardzo mało, i w ogóle dosyć trudno się z nim dogadać. Niektórzy twierdzili, Ŝe to zdecydowany wariat,

choć zresztą byli zdania, Ŝe to właściwie nie taka znów wielka wada; Ŝe niejeden szanowny obywatel

miasta gotów przyhołubić Aleksandra Pietrowicza, Ŝe mógłby nawet być uŜyteczny, pisać podania itd.

Przypuszczali, Ŝe prawdopodobnie ma w Rosji przyzwoitych krewnych, moŜe nawet naleŜących do

dobrego towarzystwa, wiedzieli jednak, Ŝe od chwili zesłania stanowczo zerwał z nimi wszelkie stosunki

słowem, sam sobie szkodzi. Przy tym zaś wszyscy u nas znali jego dzieje, wiedzieli, Ŝe zabił Ŝonę od razu w

pierwszym roku poŜycia, zabił ją z zazdrości i sam oddał się w ręce sądu (co wielce złagodziło wymiar

kary). Na takie zbrodnie ludzie zawsze patrzą jak na nieszczęście i współczują. Mimo to jednak nasz

oryginał uporczywie się boczył i przychodził tylko wtedy, gdy musiał dawać lekcje. Zrazu nie zwróciłem

nań szczególnej uwagi, lecz sam nie wiem czemu stopniowo zaczął mnie interesować. Miał w sobie coś

zagadkowego. Rozmówić się z nim było zupełnym niepodobieństwem. Oczywiście, na moje pytanie,

zawsze odpowiadał, i to nawet z taką miną, jakby to poczytywał za święty obowiązek; jednakŜe po tych

jego odpowiedziach krępowałem się droŜej go wypytywać; przy tym na jego twarzy po takich rozmowach

zawsze widniał wyraz cierpienia i zmęczenia. Pamiętam, Ŝe pewnego razu, w śliczny wieczór letni, szedłem

z nim do Iwana Iwanycza. Wtem strzeliło mi do głowy zaprosić go na chwilkę do siebie na papieroska. Nie

potrafię opisać, jakie przeraŜenie odmalowało się na jego twarzy; całkiem się stropił, jął mamrotać jakieś

słowa bez związku i raptem, łypnąwszy na mnie złym okiem, puścił się pędem w przeciwną stronę. AŜem

się zdziwił. Od tego czasu, ilekroć mnie spotykał, spozierał na mnie jakby z przestrachem. Nie dałem

jednak za wygraną; coś mnie do niego ciągnęło, i w miesiąc później, ni stąd, ni zowąd, sam wstąpiłem

do Gorianczykowa. Naturalnie było to z mojej strony głupio i niedelikatnie. Mieszkał na skraju miasta, u

starej mieszczanki, która miała chorą na suchoty córkę, a ta znów nieślubną córeczkę, dziesięcioletnią

ładną i wesolutką dziewczynkę. W chwili gdym wszedł, Aleksander Pietrowicz siedział z nią i uczył ją

czytać. Na mój widok zmieszał się tak, jak gdybym' go przyłapał na czymś zdroŜnym. Kompletnie stracił

rezon, zerwał się z krzesła i patrzył na mnie jak na upiora. Usiedliśmy wreszcie; badawczo śledził kaŜde

moje spojrzenie, .jakby w kaŜdym z nich podejrzewał ukryty a tajemniczy sens. Domyśliłem się, f Ŝe jest

obłędnie nieufny. Przyglądał mi się z nienawiścią, omal nie pytając: "Czy rychło się stąd wyniesiesz?"

Zagadałem z nim o naszej mieścinie, o nowinach dnia; pomijał to milczeniem i jadowitym uśmiechem;

okazało się, Ŝe nie tylko nie zna najzwyklejszych, wszystkim wiadomych nowin miejskich, ale w ogóle nie

chce ich znać. Następnie zagadałem o naszej prowincji i jej potrzebach; słuchał milcząc i tak dziwnie

patrzył mi w oczy, Ŝe mi się w końcu zrobiło wstyd naszej rozmowy. Co prawda, omal go nie

wyprowadziłem z równowagi nowymi ksiąŜkami i czasopismami, miałem je przy sobie świeŜo z poczty i

zaproponowałem, Ŝe mu je poŜyczę jeszcze nie rozcięte. Zerknął na nie łapczywie, natychmiast jednak

zmienił zamiar i odrzucił propozycję wymawiając się brakiem czasu. W końcu poŜegnałem go i wyszedłszy

od niego uczułem, Ŝe mi spadł z serca nieznośny cięŜar. Było mi wstyd, uznałem za rzecz arcygłupią czepiać

się człowieka, którego głównym celem było właśnie jak najdalej ukryć się przed światem. Trudno; stało się.

Pamiętam, Ŝem u niego nie widział prawie Ŝadnych ksiąŜek, niesłusznie więc • mówiono o nim, Ŝe wiele

czyta. Jednak, przejeŜdŜając parokrotnie późną nocą mimo jego okien, spostrzegłem w nich światło. CóŜ

tedy robił przesiadując do świtu? MoŜe pisał? A jeśli tak, to co mianowicie? Okoliczności wyrwały mię z

naszego miasteczka na jakie trzy miesiące. Kiedym juŜ w zimie wrócił do domu, dowiedziałem się, Ŝe

Aleksander Pietrowicz umarł na jesieni, umarł w osamotnieniu i nawet ani razu nie wezwał do siebie

lekarza. W miasteczku juŜ prawie zapomniano o nim. Mieszkanie jego stało pustką. Niezwłocznie

nawiązałem znajomość z go574

spodynią nieboszczyka, gdyŜ miałem zamiar dowiedzieć się od niej, czym się głównie zajmował jej lokator

i czy nie pisał czego? Za dwudziestkę przyniosła mi pełen koszyk papierów, które zostały po nieboszczyku.

Przyznała mi się, Ŝe dwa zeszyty juŜ zuŜyła. Była to staruszka posępna i małomówna, z którą trudno było

dojść do ładu. O swym lokatorze nie mogła mi powiedzieć nic ciekawszego. Z jej słów wynikało, Ŝe prawie

nigdy nic nie robił, miesiącami nie otwierał ksiąŜki i nie brał pióra do ręki, za to po całych nocach

przemierzał pokój wzdłuŜ i wszerz i wciąŜ o czymś myślał, a niekiedy rozmawiał sam ze sobą; Ŝe bardzo

polubił i bardzo pieścił jej wnuczkę Katię, zwłaszcza odkąd się dowiedział, Ŝe na imię jej Katia, wreszcie,

Ŝe w dniu św. Katarzyny rokrocznie chodził na Ŝałobne naboŜeństwo po kimś. Gości nie cierpiał; z domu

wychodził tylko na lekcje; nawet na nią, starą, patrzył krzywym okiem, gdy raz na tydzień przychodziła, by

choć trochę sprzątnąć w jego pokoju, i bodaj Ŝe się do niej nie odezwał ani słówkiem przez całe trzy lata.

Zapytałem Kati, czy pamięta swego nauczyciela. Patrzyła na mnie w milczeniu, odwróciła się do ściany i

Strona 2

1741

zapłakała. Czyli Ŝe i ten człowiek potrafił wzbudzić w kimś Ŝywsze uczucie. Zabrałem i cały dzień

segregowałem jego papiery. W trzech czwartych były to błahe, nic nie znaczące szpargałki lub uczniowskie

ćwiczenia kaligraficzne. Ale był tu pewien zeszycik, wcale pękaty, drobno zapisany i nie dokończony;

moŜe sam autor zarzucił go i zapomniał o nim. Był to opis, co prawda bezładny, dziesięcioletniej katorgi,

którą wycierpiał Aleksander Pietrowicz. Miejscami opis ten przerywała jakaś inna opowieść, jakieś dziwne,

okropne wspomnienia, kreślone nierównym, spazmatycznym pismem, jak gdyby pod przymusem. Kilka

razy przeczytałem te urywki i prawie się przekonałem, Ŝe były pisane w napadzie szaleństwa. Lecz

katorŜne notatki Wspomnienia z domu umarłych, jak je sam nazywa gdzieś w swym rękopisie wydały

mi się dość zajmujące. Zupełnie nowy świat, dotychczas nie znany, niezwykłość pewnych faktów, niektóre

osobliwe uwagi o straceńcach porwały mnie tak, Ŝem to i owo przeczytał z ciekawością. Naturalnie, mogę

się mylić. Na próbę wybieram z początku dwa, trzy rozdziały; niech publiczność osądzi...

I. DOM UMARŁYCH

Nasze więzienie stało na skraju twierdzy, tuŜ przy wale fortecznym. Czasem wyglądałem przez szpary

parkanu na świat boŜy: a nuŜ cos zahaczę? ale widziałem tylko skrawek nieba i wysoki wał ziemny

porosły burzanem, a po tym wale dniem i nocą tam i z powrotem chodzą wartownicy, więc zaraz

przychodziło mi na myśl, Ŝe upłyną całe lata, a ja zupełnie tak samo będę wyglądał przez szpary parkanu i

zobaczę ten sam wał, takich samych wartowników i ten sam mały skrawek nieba, nie tego nieba nad

więzieniem, lecz innego, dalekiego, wolnego nieba. Wyobraźcie sobie duŜy dziedziniec, jakie dwieście

kroków długi, a póhorasta szeroki, w kształcie nieregularnego sześciokąta, opasany wysoką palisadą, czyli

parkanem z wysokich słupów (pali), na sztorc głęboko wkopanych w ziemię, szczelnie przystających do

siebie bokami, wzmocnionych poprzeczkami i u góry zaostrzonych ioto zewnętrzne ogrodzenie więzienia.

W jednym z boków ogrodzenia są mocne wrota, zawsze zamknięte, zawsze dniem i nocą strzeŜone przez

wartowników, otwierano je, by wypuścić idących do roboty więźniów. Za tymi wrotami był jasny, wolny

świat, ludzie Ŝyli tam jak wszyscy. Natomiast po tej stronie ogrodzenia myślało się o tamtym świecie jak o

nieziszczonej bajce. Tu był własny, osobliwy świat, niepodobny do niczego innego; tu były własne,

osobliwe prawa, osobliwa odzieŜ, osobliwe zwyczaje i obyczaje, i martwy za Ŝycia dom, i Ŝycie jak nigdzie

indziej, i szczególniejsi ludzie. Ten właśnie osobliwy zakątek zamierzam opisywać. Gdy wchodziło się za

ogrodzenie, widać było wewnątrz kilka gmachów. Po obu stronach szerokiego dziedzińca wewnętrznego

ciągną się dwa długie, parterowe budynki. To koszary. Mieszkają tu więźniowie rozlokowani wedle

kategorii. Następnie, w głębi ogrodzenia, jeszcze jeden taki budynek: to kuchnia podzielona na dwie

części. Dalej znowu budynek, gdzie pod jednym dachem mieszczą się piwnice, spichrze, szopy. Środek

dziedzińca jest pusty i stanowi równy, dosyć długi plac. Tu więźniowie zbierają się na kontrolę i apel z

rana, w południe i wieczorem, a czasem jeszcze po kilka razy na dzień zaleŜnie od tego, czy straŜnicy są

mniej lub bardziej nieufni i czy umieją rachować. Do576

okolą, między budynkami, pozostaje dosyć spora przestrzeń. Tutaj, za budynkami, niektórzy więźniowie o

bardziej odludnym usposobieniu i ponurym charakterze lubią chodzić w czasie wolnyni od pracy, zakryci

przed oczami innych, i snują swoje rozmyślania. Gdym ich spotkał podczas tych przechadzek, lubiłem się

wpatrywać w ich posępne, piętnowane twarze i odgadywać, o czym mySIą. Pewien zesłaniec w chwilach

wolnych najchętniej oddawał się rachowaniu pali. Było ich z półtora tysiąca, on zaś zrobił juŜ cały

obrachunek i miał je w ewidencji. KaŜdy pal oznaczał dla niego dzień; kaŜdy dzień odliczał na jednym

palu i w ten sposób, wedle ilości nie odliczonych pali, mógł stwierdzić naocznie, ile jeszcze dni ma spędzić

w więzieniu przed upływem terminu katorgi. Szczerze był rad, kiedy dokańczat któryś bok sześciokąta.

Wiele lat musiał jeszcze czekać, ale w więzieniu ludzie mają dosyć czasu, by się nauczyć cierpliwości.

Widziałem raz, jak Ŝegnał się z kolegami pewien więzień, który spędził na katordze dwadzieścia lat i

wreszcie wychodził na wolność. Byli tacy, co pamiętali, jak wszedł do więzienia młody, beztroski, nie

myśląc ani o swej zbrodni, ani o swej karze. Wychodził jako siwy starzec, z twarzą ponurą i smutną. W

milczeniu obszedł wszystkie sześć naszych koszar. Wstępując do kaŜdych koszar Ŝegnał się przed świętymi

obrazami, po czym nisko, w pas kłaniał się towarzyszom, prosząc, by go źle nie wspominali. Pamiętam

równieŜ, jak kiedyś nad wieczorem zawołano do wrót jednego z więźniów, dawniej zamoŜnego

syberyjskiego chłopa. Pół roku przedtem otrzymał wiadomość, Ŝe była jego Ŝona wyszła za mąŜ, i mocno

zmarkomiał. Teraz ona właśnie przyjechała do więzienia, wywołała go i wręczyła mu datek. Pogawędzili

parę minut, zapłakali oboje i poŜegnali się na zawsze. Widziałem jego'twarz, kiedy wracał do koszar... Tak,

w tym miejscu moŜna się było nauczyć cierpliwości. Gdy zapadał zmierzch, wszystkich nas wprowadzano

do koszar i tu zamykano na całą noc. Zawsze było mi cięŜko wrócić z dworu do naszych koszar. Była to

długa, niska i duszna izba, mdło oświetlona łojówkami, o cięŜkim, duszącym odorze. Nie pojmuję teraz,

Strona 3

1741

jak mogłem wyŜyć w niej dziesięć lat. Na pryczach trzy deski: tyle miejsca naleŜało do mnie. Na tychŜe

pryczach mieściło się w naszej tylko izbie ze trzydzieści osób. W zimie zamykano wcześnie; trzeba było

czekać

dobre cztery godziny, aŜ wszyscy usną. A zanim się to stało hałas, rejwach, rechot, klątwy, brzęk kajdan,

swąd i kopeć, ogolone głowy, piętnowane twarze,2 poszarpana odzieŜ, wszystko tosponiewierane,

splugawione... Tak, człowiek jest wytrzymały! Człowiek to istota, która się do wszystkiego przyzwyczaja,

i sądzę, Ŝe to. najtrafniejsze określenie człowieka. Było nas ze dwustu pięćdziesięciu liczba prawie stała.

Jedni przychodzili, inni kończyli swój termin i odchodzili, jeszcze inni umierali. I kogóŜ tutaj nie było?

Przypuszczam, Ŝe kaŜda gubernia, kaŜda strefa Rosji miała tu swych przedstawicieli. Byli teŜ

obcoplemieńcy, było nawet kilku zesłanych górali kaukaskich. Segregowało się to wszystko wedle stopnia

zbrodni, a zatem wedle liczby lat wyznaczonych za dane przestępstwo. Nie istniała chyba taka zbrodnia,

która by tu nie miała swego przedstawiciela. Główny trzon stanowili zesłańcykatorŜnicy kategorii

cywilnej (twardzi katorŜnicy, jak naiwnie nazywali ich sami aresztanci). Byli to przestępcy całkowicie

pozbawieni wszelkich praw, odcięd raz na zawsze od społeczeństwa, z twarzą napiętnowaną gwoli

wiecznemu świadectwu, Ŝe są odepchnięci. Przysyłano ich na roboty z terminem od ośmiu do dwunastu lat,

potem zaś wyprawiano do róŜnych gmin syberyjskich na osiedlenie. Byli teŜ przestępcy kategorii

wojskowej, nie pozbawieni praw, jak w ogóle w wojskowych rotach aresztanckich. Przysyłano ich na

krótkie terminy, po których upływie wracali tam, skąd przybyli, do wojska, do syberyjskich batalionów

liniowych. Wielu z nich prawie natychmiast wracało za ponowne cięŜkie wykroczenia, jednak juŜ nie na

krótkie terminy, lecz na dwadzieścia lat. Ta kategoria nosiła nazwę "ustawicznych". Ale i d "ustawiczni" nie

byli jeszcze bezwzględnie pozbawieni wszystkich praw. Wreszcie istniała jeszcze jedna osobna kategoria

najstraszniejszych zbrodniarzy, przewaŜnie wojskowych, dosyć liczna. Zwała się "oddziałem specjalnym".

Przysyłano tu przestępców z całej Rosji. Sami uwaŜali się za doŜywotnich i nie znali terminu swoich robót.

Według prawa powinni byli wykonywać podwójne i potrójne normy pracy. Trzymano ich w twierdzy aŜ do

otwarcia na Syberii najcięŜszych robót katorŜniczych. "Wy na termin, a my na całe Ŝyde" mówili do

innych więźniów. Słyszałem później, Ŝe tę kategorię skasowano. Ponadto skasowano w naszej twierdzy

równieŜ 578

reŜim cywilny, a wprowadzono jedną wspólną rotę wojskowoaresztancką. Oczywiście, wraz z tym

zmieniła się takŜe zwierzchność. Opisuję tedy przeszłość, sprawy dawno minione... Było to juŜ dawno,

wszystko to majaczy mi teraz niby we śnie. Pamiętam, jakem wszedł do twierdzy. Działo się to wieczorem,

w styczniu. Zapadł juŜ zmierzch, ludzie wracali z robót, gotowali się do kontroli. Wąsaty podoficer

otworzył mi nareszde drzwi do tego dziwnego domu, w którym miałem spędzić tyle lat, przeŜyć tyle, Ŝe

gdybym nie doświadczył tego wszystkiego na własnej skórze, nie mógłbym mieć o tym przybliŜonego

nawet pojęcia. Na przykład, Ŝadną miarą "nie mógłbym sobie wyobrazić, co strasznego i dręczącego jest w

tym, Ŝe przez cale dziesięć lat katorgi ani razu, ani jednej chwili nie będę sam? Na robodezawsze pod

konwojem, w domu"z dwustu towarzyszami, i ani razu, ani razu sam! Zresztą nie tylko do takich rzeczy

musiałem się jeszcze przyzwyczajać I l,

Byli tutaj zabójcy przypadkowi i mordercy z zawodu, bandyd i hersztowie bandytów. Byli zwyczajni

zlodziejaszkowie i włóczęgi specjaliśd od kradzieŜy kieszonkowych i tacy, co odcinali woreczki z

pieniędzmi. Byli i tacy, co do których trudno się było domyślić, za co właściwie mogli tu trafić. A jednak,

kaŜdy z nich miał swoją historię, mętną i cięŜką jak zamroczenie po przepiciu. Na ogół mało mówili o swej

przeszłości, nie lubili o niej opowiadać i widocznie starali się o niej nie myśleć. Znałem wśród nich nawet

zabójców tak wesołych, tak nigdy się nie frasujących, Ŝe śmiało byłbym szedł o zakład, iŜ sumienie nigdy

się w nich nie odzywało. Lecz byli teŜ osobnicy ponurzy, niemal zawsze milczący. W ogóle, rzadko kto

opowiadał o swoim Ŝydu, a i ciekawość była nie w modzie, jakoś nie w zwyczaju. Ot, chyba Ŝe ktoś z

rzadka rozgada się z nudów, a inny obojętnie i posępnie słucha. Nikt tutaj nie mógł nikogo zadziwić.

"Ludzie z nas, kształceni!" mówili często, z dziwną przechwałką. Pamiętam, kiedyś pewien bandyta,

podchmielony (na katordze moŜna się było czasem upić), jął opowiadać, jak zarŜnął piędoletniego

chłopczyka, jak go najpierw przynęcił zabawką, zaprowadził gdzieś do pustej szopy, no i tam zarŜnął Cale

koszary, które dotąd śmiały się z jego Ŝartów, krzyknęły jak jeden mąŜ i banS79

dyta musiał umilknąć; ale nie z oburzenia krzyknęły koszary, tylko dlatego, Ŝe nie powinien był o tym

mówić, gdyŜ mówić o tym nie wypada. Nawiasem dodam, Ŝe ci ludzie byli istotnie "kształceni", i to nawet

nie w przenośnym, ale w dosłownym znaczeniu. Z pewnością przeszło połowa umiała czytać i pisać. W

jakim innym miejscu, gdzie się lud rosyjski zbiera w wielkich skupiskach, potraficie wydzielić gromadę

Strona 4

1741

liczącą dwustu pięćdziesięciu ludzi, których połowę stanowiliby piśmienni? Słyszałem później, Ŝe na

podstawie danych tego rodzaju ktoś wziął asumpt do wniosku, Ŝe piśmienność gubi nasz lud. Jest to błąd:

powody są zupełnie inne, choć trudno zaprzeczyć, Ŝe piśmienność rozwija w ludzie pewność siebie. Ale to

wszakŜe nie przywara. Wszystkie kategorie moŜna było rozróŜnić po odzieŜy: jedni mieli połowę kurtki

brunatną, połowę szarą, jak równieŜ jedną nogawicę szarą, drugą zaś brunatną. Kiedyś na robocie

sprzedająca kołacze dziewczynka podeszła do więźniów, długo im się przyglądała, po czym raptem

wybuchnęła śmiechem. "Pfe, jak to brzydko! zawołała i szarego sukna zabrakło, i burego sukna

zabrakło!" Byli teŜ tacy, którzy całą kurtkę mieli z szarego sukna, tylko rękawy brunatne. Głowę równieŜ

golono rozmaicie: jedni mieli połowę głowy ogoloną wzdłuŜ czaszki, inni w poprzek. Od pierwszego

wejrzenia moŜna było zauwaŜyć w tej całej dziwnej rodzinie pewien uderzający rys wspólny; nawet

najwybitniejsze, najbardziej oryginalne jednostki, które jak gdyby mimo woli królowały nad innymi

nawet one starały się utrafić w ton wspólny. W ogóle zaś powiem, Ŝe cały ten zespół, z nielicznymi

wyjątkami kilku niewyczerpanie wesołych ludzi pogardzanych za to przez resztę, był posępny, zawistny,

okropnie próŜny, chełpliwy, obraŜliwy i w najwyŜszym stopniu formalistyczny. Za największą cnotę

uchodziła umiejętność niedziwienia się niczemu. Wszyscy byli zwariowani na jednym punkcie: jak

zachować pozory. Ale częstokroć najbardziej buńczuczna mina z szybkością błyskawicy ustępowała

miejsca najbardziej tchórzliwej. Mieliśmy kilku naprawdę silnych ludzi; d bylLprośd i nie zgrywali się.

Jednak, rzecz dziwna! wśród tych naprawdę silnych ludzi było kilku niezmiernie, wręcz chorobliwie

próŜnych. I w ogóle próŜność, pozory stały na pierwszym planie. Większość była zepsuta i strasznie

upodlona. Plotki i obmowy nie ustawały: było to piekło, mroczna otchłań. Ale wewnętrznym normom i

utartym zwyczajom katorgi nikt się nie śmiał sprzeciwiać; wszyscy im ulegali. Bywały charaktery nader

nietuzinkowe, ulegające z trudem, z wysiłkiem, a jednak i one ulegały. Przychodzili do nas tacy, co się juŜ

zanadto zapędzili, zanadto przebrali miarkę na wolności, toteŜ w końcu juŜ nawet swe zbrodnie popełniali,

jak gdyby to robili nie oni, jak gdyby sami nie wiedzieli po co, jak gdyby w malignie, nieprzytomnie,

często wskutek rozjątrzonej w najwyŜszym stopniu próŜności. Lecz u nas osadzano ich natychmiast, mimo

Ŝe niektórzy z nich przed przybyciem na katorgę byli postrachem całych osiedli i miast. Rozglądając się

dookoła nowicjusz spostrzegał niebawem, Ŝe nie będzie miał tu pola do popisu, Ŝe nikogo juŜ tu nie

zdziwi, toteŜ zwijał niezwłocznie chorągiewkę i dostosowywał się do ogólnego tonu. Ten ogólny ton

polegał zewnętrznie na jakimś osobliwym poczuciu godności, którą przesiąknięty był nieledwie kaŜdy

mieszkaniec katorgi. Jakby istotnie nazwa katorŜnika, więźnia stanowiła jakąś rangę, i to honorową. Ani

śladu wstydu i skruchy! Skądinąd była teŜ jakaś zewnętrzna, Ŝe tak powiem, oficjalna pokora, jakieś

spokojne rezonerstwo: "Jesteśmy ludzie straceni" mówili. "Skoroś nie umiał Ŝyć'na wolności, stawaj teraz

w szeregu, wyrębuj zielony dukt." "Kto nie słucha ojca, matki, słucha psiej kołatki."3 "Nie chciałeś

wyszywać zlotem, teraz tłucz kamienie młotem." Wszystko to mówiło się często, i jako naukę moralną, i

jako zwykle gadki czy przysłowia, ale nigdy powaŜnie. Były to tylko słowa. Wątpię, czy choć jeden z nich

uznawał w duchu bezprawie swych czynów. Niechby kto spoza grona katorŜników spróbował zarzucać

więźniowi jego zbrodnię, łajać go (zresztą wypominanie przestępstwa zbrodniarzowi sprzeczne jest z

rosyjskim usposobieniem) klątwom nie będzie końca. A jak mistrzowsko klęli oni wszyscy! Klęli

wyrafinowanie, artystycznie. Podnieśli umiejętność przeklinania do rzędu nauki; usiłowali dociąć nie tyle

obraŜliwym słowem, ile obraŜliwym sensem, duchem, ideą a to jest bardziej wyrafinowane, jadowitsze.

Ciągle kłótnie jeszcze bardziej rozwijały wśród nich tę umiejętność. Wszyscy ci ludzie pracowali pod

batem, a więc byli gnuśni, a więc deprawowali się; Jeśli nawet przedtem nie byli zdeprawowani,

deprawowali się

na katordze. Zebrali się tu nie z własnej woli, byli sobie obcy. "Diabeł zuŜył troje łapci, zanim zebrał nas do

kupy!" mówili sami o sobie; toteŜ plotki, intrygi, babskie podszepty, zawiść, swary, złość były zawsze na

pierwszym planie w tym mrocznym Ŝyciu. śadna baba nie zdołałaby być taką baba, jak niektórzy z tych

oczajduszów. Powtarzam, byli i wśród nich ludzie silni, charaktery, co przywykły iść całe Ŝyde przebojem i

rozkazywać, hartowne, nieulękłe. Tych jakoś mimo woli powaŜano, oni zaś ze swej strony, choć często

niezmiernie dbali o swoją sławę, na ogół starali się nie być dla innych cięŜarem, nie wdawali się w czcze

połajanki, zachowywali się z nadzwyczajną godnością, byli rozsądni i prawie zawsze posłuszni

przełoŜonym nie z zasady posłuszeństwa, nie z poczucia obowiązku, tylko ot, jakby na mocy jakiegoś

kontraktu, rachuby na wzajemne korzyści. Ale teŜ i z nimi postępowano ostroŜnie. Pamiętam, Ŝe jednemu z

takich więźniów, człowiekowi nieustraszonemu i stanowczemu, znanemu przełoŜonym ze swych

bestialskich skłonności, za jakieś wykroczenie miano wymierzyć karę. Dzień był letni, pora nierobocza;

Sztabsoficer, najbliŜszy i bezpośredni naczelnik więzienia, przyjechał osobiście do kordegardy,

Strona 5

Fiodor Dostojewski - Wspomnienia z domu umarłych.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: