wstep_do_filozofii.pdf

Andrzej Chmielecki

WST Ę P DO FILOZOFII

Wykłady

Spis tre ś ci

A. Umiej ę tno ść konceptualizacji

B. Wst ę pna charakterystyka filozofii

C. Ró Ŝ ne sposoby pojmowania i uprawiania filozofii

1. Filozofia jako metanauka

2. Filozofia jako ś wiatopogl ą d

3. Filozofia systemowa:

a. Filozofia jako protonauka (ontologia)

b. Filozofia jako paranauka (metafizyka)

D. Struktura filozofii

E. Problem filozofii pierwszej

F. Problem wielo ś ci filozofii

Przedmiot zatytułowany „ Wst ę p do filozofii ”, wykładany słuchaczom, którzy

równolegle maj ą – lub w niedługim czasie b ę d ą mieli – wykłady z historii filozofii i

filozofii systematycznej, nie mo Ŝ e by ć dublowaniem tej wła ś nie problematyki. Wydaje

si ę zatem, Ŝ e winien to by ć dyskurs o filozofii – tj. dyskurs, którego przedmiotem jest

sama filozofia, jej charakter i swoisto ść – a nie dyskurs filozoficzny . Skoro jednak ma to

by ć dyskurs wła ś nie, a nie zwykła „informacja o”, implikuje to, Ŝ e winien on dotyczy ć

pewnych problemów , co wymaga argumentacji – wyja ś nie ń , uzasadnie ń , interpretacji. To

za ś nic innego jak filozofowanie.

Zatem: „Wst ę p do filozofii” to filozoficzny dyskurs o samej filozofii.

Jest to sytuacja typowa dla filozofii. Rzecz w tym, Ŝ e filozofia nie jest wiedz ą

po prostu, lecz samowiedz ą , tj. my ś leniem cało ś ciowym. My ś lenie cało ś ciowe to nie

my ś lenie o wszystkim, lecz my ś lenie kategoriami cz ęś ci i cało ś ci . Cało ś ci ą o której

b ę dziemy w ramach tego dyskursu mówi ć jest filozofia; filozofowanie na jej temat

stanowi cz ęść tej cało ś ci, jest zatem dociekaniem z jej „wn ę trza”.

Inaczej mówi ą c, „ Wst ę p do filozofii” mie ć b ę dzie charakter docieka ń meta–

filozoficznych . Podobnie jak metaj ę zyk , tj. j ę zyk, w którym mówi si ę o j ę zyku, jest cz ęś ci ą

j ę zyka o którym si ę mówi [kiedy na przykład mówi ę , Ŝ e słowo „filozofia” jest

rzeczownikiem, to przecie Ŝ „rzeczownik” te Ŝ jest słowem j ę zyka polskiego], tak te Ŝ

dociekania metafilozoficzne nale Ŝą do pola problemowego filozofii. Ró Ŝ nica polega

jedynie na tym, Ŝ e problemy w ramach tego dyskursu podejmowane s ą meta –problemami,

tj. problemami wy Ŝ szego rz ę du, generowanymi przez sam ą filozofi ę , zakładaj ą cymi ju Ŝ

istnienie faktów filozoficznych – konceptualizacji, orientacji, problemów, stanowisk,

zada ń .

Z uwagi na taki – metafilozoficzny – charakter Wst ę pu ..., b ę dzie on

przedstawiał filozofi ę nie „z lotu ptaka”, bo to oznaczałoby zaj ę cie stanowiska wzgl ę dem

niej zewn ę trznego , lecz niejako „od kuchni”, tj. z warsztatowego punktu widzenia.

Chodzi ć bowiem zatem o uzyskanie wgl ą du w to, jak mo Ŝ na – czy jak nale Ŝ y – robi ć

filozofi ę . Niezb ę dna po temu jest umiej ę tno ść konceptualizacji zagadnie ń filozoficznych,

tj. dysponowanie pewnym aparatem analitycznym, który na pocz ą tku toku wykładów

zaproponuj ę .

Tre ść wykładów b ę dzie w du Ŝ ej mierze propozycj ą autorsk ą , jestem bowiem

nie tylko nauczycielem filozofii, jestem te Ŝ filozofem, i nie zamierzam chowa ć swych

pogl ą dów pod suknem. Dotyczy to w szczególno ś ci tego, co sam uwa Ŝ am za rdze ń

filozofowania, mianowicie metafizyki .

[Na marginesie: przedrostek „meta” w słowie „metafizyka” nie symbolizuje

meta–poziomu, o którym wspomniano wcze ś niej; wskazuje on natomiast, i Ŝ metafizyka

ma charakter samowiedzy, tj. Ŝ e jest teori ą rzeczywisto ś ci ujmowanej „od wewn ą trz”].

Tej te Ŝ sprawie po ś wi ę c ę najwi ę cej uwagi, nie chodzi bowiem bynajmniej o

fakty historyczne – o to, co pod t ą nazw ą uprawiano w dziejach filozofii – lecz o

zrekonstruowanie i uchwycenie pewnej apriorycznie daj ą cej si ę okre ś li ć struktury

my ś lowej, zdeterminowanej przez najambitniejsze zadanie, jakie w ogóle mo Ŝ na postawi ć

przed filozofi ą , a które mo Ŝ na zamkn ąć w trzech słowach: Fundamentalna Teoria

Wszystkiego . „Fundamentalna”, a wi ę c rzeczowo ostateczna, si ę gaj ą ca do ź ródeł – tego co

„pierwsze”. „Teoria”, a wi ę c wytwór dyskursywnej, badawczej my ś li, a nie oderwana od

faktów spekulacja czy my ś lenie Ŝ yczeniowe. „Wszystkiego”, a wi ę c nie tylko wszelkiej

przedmiotowo ś ci, lecz i tego co uprzedmiotowi ć si ę nie daje, a co wszelk ą

przedmiotowo ść logicznie poprzedza i warunkuje – wi ę cej nawet, co warunkuje sam ą

logik ę – mianowicie czystej podmiotowo ś ci.

Tak wła ś nie pojmowali zadanie filozofii najwi ę ksi twórcy nowych

paradygmatów filozoficznych – Platon, odkrywca aczasowych Form i akauzalnych

determinacji, całkowicie odmiennych od procesów naturalnego stawania si ę ; Kant,

odkrywca autonomicznego, niedost ę pnego dla empirii podmiotu transcendentalnego, a

tym samym wła ś ciwy twórca antypsychologizmu; Husserl, odkrywca dziedzin czystej

ś wiadomo ś ci i bytu transsubiektywnego oraz twórca niezb ę dnych po temu technik

ideacyjnych; Scheler, twórca personalizmu i najdobitniejszy w kulturze europejskiej

rzecznik autonomii ducha.

Niestety, zadania tego nie udało im si ę zrealizowa ć [w zwi ą zku z czym

pozostaje ona jedynie projektem, typem idealnym]. Platon w Dialogach nie wyszedł w

zasadzie poza poziom metafor, a o jego niepisanej nauce o pryncypiach wiemy niewiele.

Kant po przedstawieniu imponuj ą cych rozmachem Krytyk , które jednak były jedynie

przygotowaniem gruntu dla zbudowania systemu metafizycznego, nie zdołał wyj ść poza

stadium Prolegomen . Husserlowi, który po „wył ą czeniu” naturalnego nastawienia wzbił

si ę w kosmos noetyczno-noematycznych struktur sensu, nie udało si ę usun ąć klauzuli

epoche i „powróci ć na ziemi ę ”; „ Metafizyka ” Schelera wreszcie pozostała – z uwagi na

przedwczesn ą jego ś mier ć – w zapowiedziach.

Tak wi ę c wyzwanie pozostaje wci ąŜ aktualne, cho ć nasze czasy w ą skiej

specjalizacji – tudzie Ŝ panosz ą ca si ę ideologia postmodernizmu, usiłuj ą ca da ć legitymacj ę

filozoficznemu minimalizmowi i bylejako ś ci – mu nie sprzyjaj ą .

A. Umiej ę tno ść konceptualizacji

W filozofii na umiej ę tno ś ci warsztatowe – czyli takie, które dotycz ą pewnych

zasad i procedur post ę powania, jakich mo Ŝ na si ę nauczy ć – składaj ą si ę trzy główne

rodzaje umiej ę tno ś ci, mianowicie umiej ę tno ść konceptualizacji , argumentacji i

interpretacji . Dzi ś zajmiemy si ę pierwsz ą z nich, pozostałe odkładaj ą c do innej okazji.

Nale Ŝ y jednak od razu wspopmnie ć , Ŝ e konceptualizacja zwi ą zana jest zarówno z

eksplikacj ą , wchodz ą c ą w gr ę w przypadku argumentacji, jak i z analiz ą poj ę ciow ą ,

zwi ą zan ą z kolei z interpretacj ą .

Termin „konceptualizacja” pochodzi od conceptus – „poj ę cie” [ale conceptio to

równie Ŝ pocz ę cie, sk ą d wywodzi si ę termin antykoncepcja , tj. zapobieganie niechcianemu

zaj ś ciu w ci ąŜę . My oczywi ś cie przez konceptualizacj ę nie b ę dziemy rozumie ć

umiej ę tno ś ci zapładniania, lecz tworzenia poj ęć ]. Umiej ę tno ść konceptualizacji zatem to

w pierwszym rz ę dzie umiej ę tno ść tworzenia i przetwarzania poj ęć . Ale to tylko jeden,

wst ę pny aspekt zagadnienia. Po co bowiem potrzebne s ą poj ę cia? Aby formułowa ć s ą dy,

twierdzenia. Mówi ą c o konceptualizacji mamy wi ę c na my ś li przede wszystkim

umiej ę tno ść konceptualizacji problemów, sytuacji itp., czyli u Ŝ ycia [zastosowania] poj ęć

do uj ę cia pewnej sytuacji problemowej. Z reguły mo Ŝ na to zrobi ć na wiele sposobów,

gdy Ŝ sposób konceptualizacji zale Ŝ y od punktu widzenia, z którego chcemy rozpatrywa ć

jakie ś zagadnienie. Taki proces fizyczny jak rozchodzenie si ę ś wiatła mo Ŝ na np.

pojmowa ć b ą d ź w kategoriach korpuskularnych [fotony], b ą d ź w kategoriach ruchu

falowego, b ą d ź w kategoriach pól.

Cz ę sto kiedy wydaje si ę nam, Ŝ e mamy do czynienia z odmienno ś ci ą stanowisk

w jakiej ś sprawie, jest ona pozorna, dotyczy bowiem wła ś nie sposobu konceptualizacji, a

nie niezgodno ś ci twierdze ń rzeczowych. Z tak ą pozorn ą odmienno ś ci ą stanowisk mamy

np. do czynienia w przypadku reizmu , atrybutywizmu , ewentyzmu , procesualizmu itp.,

polemizuj ą cych ze sob ą w kwestii tego, czy podstawowym składnikiem rzeczywisto ś ci s ą

rzeczy, własno ś ci, zdarzenia czy procesy.

Odmienno ść stanowisk jest te Ŝ cz ę sto pozorna z uwagi na odmienn ą

kwalifikacj ę [ocen ę ] tego samego [typu: czy szklanka jest w połowie pełna, czy w

połowie pusta?]. We ź my np. spór o to, czy zdarzenia w ś wiecie podlegaj ą jakim ś

prawidłowo ś ciom/prawom. Ś cieraj ą si ę tu z sob ą dwa stanowiska – determinizm i

indeterminizm . Determinista twierdzi, Ŝ e nic nie dzieje si ę bez powodu [zasada racji

dostatecznej], nadto za ś , Ŝ e wszystkie byty podlegaj ą jakim ś prawidłowo ś ciom.

Indeterminista temu przeczy [tj. „nie wszystkie” podlegaj ą , a nie „ Ŝ adne” nie podlegaj ą ].

Mo Ŝ e to oczywi ś cie by ć spór rzeczowy. Nie zawsze tak jednak jest. Znana jest np.

kontrowersja o charakter zachowania si ę obiektów badanych przez mechanik ę

kwantow ą . Przy tzw. interpretacji kopenhaskiej przyjmuje si ę , Ŝ e nie sposób dokładnie i

ś ci ś le przewidzie ć zachowania poszczególnych cz ą stek, mo Ŝ na mówi ć tylko o mniejszym

lub wi ę kszym prawdopodobie ń stwie , Ŝ e co ś si ę stanie [funkcja falowa cz ą stki

interpretowana jest jako tzw. amplituda prawdopodobie ń stwa]. Według zwolenników tej

interpretacji ś wiat subatomowy jest w zwi ą zku z tym indeterministyczny, a

prawidłowo ś ci obserwowane na poziomie makroskopowym maj ą charakter jedynie

ś rednich statystycznych. [Przykład: rozpad promieniotwórczy: nie potrafimy przewidzie ć ,

który atom w danym momencie si ę rozpadnie; niemniej dla ka Ŝ dego pierwiastka

promieniotwórczego jest okre ś lony tzw. czas połowicznego rozpadu, w którym połowa

ilo ś ci atomów ulegnie rozpadowi].

Ale przecie Ŝ – argumentuj ą zwolennicy determinizmu – cz ą stki subatomowe

podlegaj ą ś cisłym prawom mechaniki kwantowej, np. ś ci ś le spełniaj ą równanie falowe

Schrodingera, zasad ę Heisenberga, zasad ę wykluczania Pauliego i wiele innych. Nadto,

oponenci interpretacji kopenhaskiej – na czele z Einsteinem [„Bóg nie gra w ko ś ci”] –

utrzymuj ą , Ŝ e teoria kwantów jest teori ą prowizoryczn ą [niewystarczaj ą co

fundamentaln ą , powierzchown ą ], Ŝ e by ć mo Ŝ e istniej ą jakie ś ukryte parametry czy

oddziaływania, których dzi ś nie znamy, a których znajomo ść pozwoliłaby na ś cisłe

przewidywania, jak to np. miało miejsce w przypadku pozornie chaotycznych ruchów

Browna, dla których znaleziono przyczynowe wyja ś nienia i ś cisłe prawa na poziomie

mikro.

Inny przypadek tego rodzaju, to powstała niedawno teoria deterministycznego

chaosu. [Jak wida ć , chaos nie wyklucza si ę z determinizmem, tj. z pewnymi gł ę biej

ukrytymi prawidłowo ś ciami]. Nie wiadomo wi ę c jak odró Ŝ ni ć ewentualny rzeczywisty

indeterminizm cechuj ą cy natur ę rzeczy, od indeterminizmu pozornego, zwi ą zanego z

nasz ą niewiedz ą .

Aby wiedzie ć jak dokonywa ć konceptualizacji musimy wiedzie ć , co to w ogóle

jest poj ę cie. Otó Ŝ nale Ŝ y odró Ŝ ni ć dwa konteksty czy sensy, w których mówi si ę o

poj ę ciach – komunikacyjny i poznawczy. W sensie komunikacyjnym [nazywanym te Ŝ

cz ę sto logicznym ] poj ę ciem jest znaczenie nazwy generalnej – tj. takiej, która nie jest

imieniem własnym, bo one nie maj ą znaczenia – czyli przekład jakiego ś terminu

traktowanego jako nieznany, na słowa ju Ŝ znane. Tak rozumiana konceptualizacja to

umiej ę tno ść definiowania , czyli zast ę powania słów o nieznanym znaczeniu przez słowa

których znaczenie znamy. O definiowaniu jeszcze troch ę pó ź niej porozmawiamy. Tu

jedynie trzy z tym zwi ą zane uwagi.

Po pierwsze, poj ę cie czego ś niekoniecznie wymaga werbalizacji, tj. wyra Ŝ enia

w jakim ś j ę zyku. [Potr ą camy tu o jeden z fundamentalnych sporów filozoficznych,

mianowicie czy my ś lenie wymaga j ę zyka – czy słu Ŝ y on jedynie do wyra Ŝ ania i

komunikowania my ś li, czy te Ŝ jest niezb ę dny w samym my ś leniu].

Z drugiej strony, traktuj ą c poj ę cie jako znaczenie nazwy niejako odwraca si ę

kota ogonem, czy te Ŝ wóz stawia si ę przed koniem; chodzi wszak o poj ę cie czego ś , a nie

o to jak rozumiemy jak ąś nazw ę . Słowa to tylko pewne skróty my ś lowe. Np. zamiast

„najmniejsza niepodzielna cz ą stka materii” mo Ŝ emy powiedzie ć atom . Naturalna kolej

rzeczy jest taka, Ŝ e znaczenie słowa jest wcze ś niejsze od tego słowa.

Po trzecie, zast ą pienie słowa innymi słowami – bo na tym wszak polega z

reguły definiowanie – nie załatwia sprawy; aby mie ć poj ę cie czego ś , trzeba rozumie ć , tj.

wyj ść poza j ę zyk, który jest czym ś umownym, konwencjonalnym i jako taki nie zawiera

w sobie Ŝ adnej informacji. W przeciwnym razie mamy do czynienia z pustosłowiem

[zdarza si ę to cz ę sto na egzaminach, kiedy student co ś wyklepał na pami ęć , ale tego nie

rozumie].

W ten sposób przechodzimy do drugiego ze wspomnianych sensów poj ę cia.

W sensie kognitywnym [poznawczym] poj ę ciem jest pewna tre ść my ś lowa

[=nadzmysłowa], b ę d ą ca niesymbolicznym [nieumownym] przedstawieniem czego ś

ogólnego – przedmiotu pewnego rodzaju (np. pole magnetyczne, gen, warto ść ), zjawiska

(np. magnetyzm, dziedziczno ść , wolna wola) b ą d ź stanu rzeczy (np. sprawiedliwo ść ,

sposób istnienia). [W odniesieniu do konkretów nie mówi si ę o poj ę ciach, lecz opisach, z

tym, Ŝ e ka Ŝ dy opis musi u Ŝ ywa ć poj ęć ogólnych, np. zalicza ć go do pewnej kategorii czy

do pewnego rodzaju]. Taki ogólny stan rzeczy jest pewnym abstraktem, dla którego

scharakteryzowania nie wystarczaj ą terminy obserwacyjne [np. „masa”, „ci ęŜ ar”];

musimy w tym celu u Ŝ y ć terminów nieobserwacyjnych, czyli teoretycznych [np. „pole

grawitacyjne”].

Poniewa Ŝ wykład sił ą rzeczy jest procesem komunikacyjnym i odbywa si ę w

medium j ę zyka, b ę d ę mówił o j ę zykowym wyrazie poj ęć ; pami ę ta ć jednak nale Ŝ y, Ŝ e aby

uchwyci ć poj ę cie czego ś trzeba poza j ę zyk wyj ść .

Znaczenie terminu mo Ŝ e b ą d ź jedynie dostarcza ć charakterystyki pozwalaj ą cej

co ś zidentyfikowa ć , b ą d ź ujmowa ć istot ę czego ś . Człowieka mo Ŝ na np. zidentyfikowa ć –

tj. odró Ŝ ni ć od innych istot Ŝ ywych – za pomoc ą formuły „zwierz ę dwuno Ŝ ne

nieopierzone”; wystarcza ona, aby człowieka odró Ŝ ni ć od ptaka [opierzone] czy małpy

[chodz ą na czterech ko ń czynach]; zgodzicie si ę chyba jednak, Ŝ e nie to stanowi o istocie

człowieka, tj. o człowiecze ń stwie. [Tutaj lepsz ą byłaby np. charakterystyka mówi ą ca, Ŝ e

człowiek to istota my ś l ą ca, działaj ą ca celowo na podstawie rozumienia i uznawanej

hierarchii warto ś ci]. Podobnie, mo Ŝ emy si ę zadowoli ć okre ś leniem liczb naturalnych o

charakterze pewnej wyliczanki: s ą to liczby nale Ŝą ce do ci ą gu 1,2,3,... powstaj ą cego

przez dodanie jedno ś ci do poprzedniej liczby. Ale to nic nie mówi o tym, czym jest liczba

naturalna.

Poj ę cie nie mo Ŝ e zawiera ć zbyt du Ŝ o tre ś ci, winno by ć zwi ę złe a mimo to

trafia ć w sedno. Znaczy to, Ŝ e od pewnych wła ś ciwo ś ci – tych uznanych za nieistotne –

poj ę cie winno abstrahowa ć , a inne w miar ę mo Ŝ no ś ci sprowadzi ć do „wspólnego

mianownika”, tj potraktowa ć jako przypadki szczególne czego ś bardziej ogólnego. [W

przypadku poj ę cia człowieka mo Ŝ na to osi ą gn ąć stwierdzaj ą c, Ŝ e człowiek to istota

racjonalna, niejako przenosz ą c cz ęść znacze ń wi ą zanych z terminem człowiek do pola

znaczeniowego terminu racjonalno ść ]. W procesie urabiania poj ęć wykorzystujemy jak

wida ć operacje abstrahowania i uogólniania . B ę d ę jeszcze o nich mówił.

A sk ą d mamy wiedzie ć , co jest a co nie jest istotne? Musimy w tym celu

dysponowa ć jak ąś wiedz ą . Zatem z jednej strony poj ę cia s ą potrzebne aby uzyskiwa ć

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: